Зулам леладаьчоа
бекхам кхоачаргба.
КъорIан, 4 : 123
Коазой Iийсай ийлашта тIехьа вай долхе, вIалла харца доацаш, Шинфордюкъе – Iалаьмате йоаккха Iазапче я. Цу Iазапчена массарел доакхагI доа даькъазлон, къизлен дакъа нохчашка кхаьчад. Уж Iобехкаб боарам баь варгвоацаш дукха, тахан а къизлено дIакхухьаш латта цар синош. ШоллагIа метте латташ ба гIалгIай, царна тIехьа этта доагIа кхыдоа къамаш. ХIирий халкъа цхьа лоаддам боаца дакъилг мара кхаьчадац Iаьдал къизленах.
Iазапче эри ара Iойилла йиш яц, цун чIоагIа къайле ма езий... Цудухьа цун гонахь Набахтен пенаш хьал оттаду. Из, вайна ма йовза, цхьалха набахте яц. Цхьалха набахте Iоюлла харцбаьннача наьха – къуй, гIаьрахой, маьрий, кхыбоа зуламхой, юкъ хоадае, уж маьршача нахацара дIакъоастабе. Цу набахте дуккха нийслу, харцонца кхел оттаяь, чукхийсараш. Уж берригаш лорабе ха деза, цар са лаца човхамхой, тIахьежархой беза. Из санна йолча набахте боахк: ткъаь диъ шу яь Тхьамадий воI – Заьлмах, иззамо кхыбоа бехк-гуннахьа доаца кавказхой.
Оазархочо ювца набахте дериггача Къилбаседа Кавказера къамашта лаьрхIа Iойиллар я, хIана аьлча цхьалха набахте йилац «веший рузкъа даъа». Къаман набахте коа йоалла Iазапче лорае ха оттадаьд - Iаьдал зулам-эскар. Цу «коа» чухьицай «Iоажал тоабаш», царна тIехьа оттаяьй кавказхоех вIашагIайийтта тIахьежархой а саувзархой а ординьгаш. Набахтена пенаш къора деттад, арахьарчан цучу доалар хозарьгдоацаш, бIарьгагурьгдоацаш. Набахте, ткъанг аьнна, хьалйиза къамаш чудоахк...
Вошас яьй ер
Ший вешийна,
Веший рузкъа
Даъа шийна.
Къора декаш
Пенаш да.
Кашал готах
Вахар да.
Ши гIа – шорал,
Кхо гIа – доахал,
Вайна дита
Вахар иззал.*
Цу набахте чукхейсад Кьилбаседа Кавказера мел долча къамий денал, яхь, мотт, сий, эздел, кхыдоа дездараш - Эрсий Iаьдал тутмакхаш. Цхьа гIа оагIора ваьначоа а, ца ваьнначоа а – гIаджамаш, тока саьргаш, салтий иккаш, аьшка моарзагIаш, пилметаш, йоакхий топаш...
Даима лоаттае лаьрхIа вий оазархо Къамий Набахте?.. Сенна лоаттаю из? Ший ха-чаккхе йоацаш хIама мича дитад Дала укх дунен тIа, цудухь Iийсаз а цхьан кога тIа доакх набахтен гIулакх:
Вошас яьй ер
Ший вешийна.
Накъа яргья
ТIаккха шийна.
«Накъа яргья тIаккха шийна» яхача дешай чулоацам нийсса кхетабе беза. Iийса лаьрхIа вац Iаьдал зуламхой цар шоаш оттаяьча набахте чубохка. Цо ювцар Даимлен набахте я – ЖожагIате аьнна цIи тилла Дала Iооттаяьр. «Фордо дIакхаьлла» адам санна, дIа-м даьра кхолларгба ЖожагIатено нахаца, къамашца къизал лелаяьраш - из боацар кхы никъ битабац царна Дала: «Фу бехк бар, фордо дIакхаьлла, хIаллак хиннача наьха? Дала ма де аьннар хьаийцадар цар, Дала могадаьр Iодилладар цар. Далла эггара гоамагIа йола оамал – къизал я – къиза бар уж».**
Фаьрьгхой Хьамзат
Тов бетта 2012-ча ш. яздаьд,
мутхьал бетта 2018-ч ш. тоадаьд.
* Коазой Iийса. ЦIе тетрадь, изд-во «Пилигрим», Назрань, 2012, Набахте, о. 12.
** Коазой I. ГIалгIай, 3 : 142.
Сурт кхеллар Гудантова Дукеш я. Из Коазой I. «КIантий дегаш» яха дешарьга сурташхо я.
Дошлорьг
Дездараш (даздараш) - святыни; символы (страны).
Маьри - убийца.
Мутхьал бутт - март.
Саувзархо - изувер, мучитель, истязатель.
Тов бутт - октябрь.
Тутмакх - арестант, заключенный.
ТIахьежархо - надсмотрщик, надзиратель.
Човхамхо - исполнитель наказаний.
Цхьалха - простой, обыкновенный.
Шинфордюкъе - Междуморье, между Черным морем и Каспием (Iаьржа форд, Сийна форд).
Iаьдал зуламхо - государственный преступник.
Iазапче - пыточная.