Адамий дешаш – дегаьш тIара
гIетта Iы я… ЦаIаш дегаьш – бIеха
ушалаш, вожаш – зизай ведолгаш…1
Коазой Iийса
Цхьа хьаькъале дувцар маьлхе доаккхарда аз. Со зIамсаг волча хана са нанас – Хамхой Бекбузарнаькъан Мус-молла Зайнап (Дала гешт долда цун!), дийцадар сона из. ШоллагIвола Никлай-падчах хана Инаркъе вахаш хиннав Дала теха цIена иман долаш, хьаькъалах, деналах, эзделах визза, хоза сибат, эздий куц долаш Кхоартой тейпах цхьа кIант. Цхьабакъда нийсах хургда цу кIантах визза Къонах аьлча. Бакъдар ала ма доагIий, дегIа-м лохига хиннав из. Цу дегIага хьажа цIи а яр цун дас нанас тиллар (!) Гаки аьнна.
Цхьан дийнахьа Гакий бIарга кхийтаб хьаста тIа хий эца еннача йоIах. ЧIоагIа хоза йоI хиннай из, говрабаьрий Гаки дог тохаденнад, дегчу безам хьайнаб. Ший ды кхоста а баь, Гакес йоIа юхе из соца а баь аьннад йоахар са нанас: «ЙоI, дика дика хилда. Дала могаш-маьрша лела йойла хьо, бала, гIайгIа гаьна йоаккхийла, дегагIозленца къоаста ма йойла, вахар иразах дизза хилда хьа!..» - «Хьа а хилда ди дика, зIамсаг. Iа баьккхача хоза ловца бахьане Даьла раьза хилва хьона. Вахар беркате, сийленца хилда хьа!..»
ТIакха зIамсаго шийна баьккхача ловца баркал аьнна, хаьттад йоIага «Со вовзий хьона, сийдола йоI?» аьнна. - «Вовзац». – «Наха вувцаш Гаки яха саг хаза вий хьона?..» – «Хазав». – «Со ва-кх хьона из Гаки яхар». Гаки цIерах а, цунга хьажа цун лохига дегIах а вIалла ца яшаш йола йоI «ХIинт-хIинт» аьнна ела енний.
ЭгIаз вахача Гакес аьлар йоIага: «Ва йоI, со дегIа лоха, лакха ва аьнна хьо еле, хье кхеллача (!) Даьлах ма еле хьо. Нагахь санна тIабувха гIирс гIийла, тиша хеташ хьо еле, шоай кхалнаьха кулгах ма еле хьо, хIана аьлча шун кхалнах кулгаш хьа ма кхоллий малагIа бола гIирс. Наггахь санна из а, вож а доацаш пайда боацача хIамах хьо еле Дала Ше иманчу ерза йойла хьо!..»
Из къамаьл даь Гаки, эздел доаца йоIацар безам байна дIабаьнна, дегчу ша этта, бIаргача боад бижа, ший ды хьовза баь, тIакха тIаьнаш тIа оттабаь, иккха дIавахар аьлар са нанас.
Ер дувцар доаккхача хьаькъале, чIоагIача эзделе хьокхам луш да, сага хьехам беш да, хIана аьлча иманаца дувзаденна из доландаь. Мухьамад-пайхамар (;) аьннад (маIан): «АллахI хьежац шун сибатага, рузкъанга. АллахI шун дегашка, шун гIулакхашка хьеж». Даьла дегашка хьежа яхар къоарга маIан долаш да, хIана аьлча сага дегачу латт цун лерхIамаш, безамаш, дагабоаламаш – дикадараш а водараш а.2
Бусулба наха юкъе нийслу къинойгулдергаш, хадисо ма яхар, наьха дегаьшка ца хьежаш, цар рузкъанга, сибатага хьежаш, из мара ца лоархIаш, ца дезаш. Дала къоабал ца даьр, Цо ца лоархIар мара дагIац цар багара. Укх тайпара къамаьл доагIа цар багара: «Ер саг вай тоабанцар-гIозарацар вац (не из нашего круга). Цунца гаргало хотт йиш яц, доттагIал леладе мегаргдац, кхыдола гIулакхаш хила йиш яц». Из цIена къиной къамаьл геттара во лархIа доагIаш да, укх тайпара да цун маIан: «Сага рузкъанга, белхага хьаже мара цунца гаргало ма йе, доттагIал ма леладе, кхыдола гIулакхаш кхоста ма де…» Дала Ше хьакхеллача сага рузкъанга а, сибатага а ма хьежа йоах, къинойгулдергаш Даьла хьехам хьатIа а ца эцаш, юстара тетташ, Иблисагара йоагIаш йола фаташ етта.
Мухьамад-пайхамара (алейхьи салат) доландаь хадисаца, са нанас сона дийцача дувцараца бувзам болаш да видео тIа цхьан къонахо Элчано бийца (САС) хьехам бувцар. Цхьан саго аьлар йоах новкъа воагIа цхьан къонахах бIарга кхийттача: «Из дIавода саг ма лоха а ва, кий ма лакха я цун» аьнна. Цо из аьлча Элчано (САС) аьлар: «ДоаккхагI дола къа дир-кх Iа хьайна». – «Даьллахьи фу къа да хьогI аз цун даьр?» – «Из Iа цунга хаьтача ховргда хьона. Из саг Iа къинтIера ца воаккхе доаккхача къине вахар хьо…»
ТIакха из къине ваха саг ше ма вода воккха сага тIехьа ваха аьлар цунга: «Ва къонах, сабардел, хьо бахьан долаш доаккхача къине вахав со». – «Ай, вай къамаьл ца хилча, йист ца хилча, вIаши доавцаш ца хилча хьо мишта вахав со бахьан долаш къине? Ай, фу къа да Iа даьр?» - «Хьо хьатIехьа волаш “Даьллахьи ма лохига а ва ер, кий ма лакха я укхан” аьлар аз». – «Даьра ер дегIа хьакхелар Даьла ва хьона, Из къинтера воаккхаргва Iа; ер кий яр со ва, со къинтера ваьннав хьона».3
Ер сай къамаьл чаккха доаккхаргда аз Коазой Iийсаз «ГIалгIай» яха дешарьга тIа цо доладаь имане, хьаькъале къамаьл маьлхе даьккха:
- Даьла воацачоа, шин гора отта йиш йоацильга хац шоана?
- Дарбан молхал къиной кхача мерзагIа хул...4
Дала лорадолда вай къиной гулдарах!..
Уж ца гулде иман, кхетам, хьаькъал, денал, сабар дIакхоачалда вай!
Фаьргхой Хьамзат
Тушола бетта 28-ча дийнахьа 2024-ча шера
http://proza.ru/2024/03/28/836
https://stihi.ru/2024/03/28/3615
1. Коазой Iийса. «ГIалгIай», дешарьг 2, оагIув 433.
2. Оригинал приведенного хадиса в переводе на русский язык: «Поистине, Аллах не смотрит на вашу внешность и имущество, Он смотрит на ваши сердца и дела» (Муслим, Ахмад, Ибн Маджах).
3. Предание от Посланника Аллаха (САС) смотри по следующей ссылке в facebook: https://fb.watch/qXLouVDO8T/
4. «Неужель вам неведомо, что ни перед кем, кроме Бога, нельзя становиться на колени?» - «Истины сладостней пища греховная». И. Кодзоев. «ГIалгIай» (Ингуши). Этот диалог не имел места в эпопее «ГIалгIай». Он составлен мной из выражений, взятых из ее разных книг (5 : 43, 4 : 105). Вторая его часть - смысловой перевод след. изречения: «дарбан молхал къиной кхача мерзагIа хул».