Абу Исмаиловн кхоллараллех дош

 
   
    Дахар… Зама...Х1ара   ши  дош   маь1нийца  гергара  дацахь а ,вовшех  ч1огг1а  доьзна  ду.Дахар-Заманан  цхьамза ,ца  соццуш ,хаддаза  уьду. Ткъа  Зама-Дахаран  шатайпа  исбаьхьа  куьзга …
    Хийцамаш,леламаш,иэшамаш ,толамаш- и берриге   Дахаран  куьзгано  схьаоьхьу  хиламаш, кхоллараллийн  адамийн   кхетамехь  литталой,   иесехь  денлой  ойланашка боьрзу,юха  ойланашкара -   йозанашка  а, довр  доцчу  йозанашка...
   Царех   ду   вайн  махкахь а,махкал  арахь а ша дика вевзаш  а,лоруш а волчу  нохчийн халкъан   яздархочун  Абу Исмаиловн  йозанаш а.
     «Йозанаш»-иштта   ю  2014  шарахь    авторан  зорбане  арадаьллачу   шина  жайнийн  ц1е . Цу     жайнех  сайна  хетарг  ала  лерина  доладо  ас  йозанех  х1ара  сайн  йоза  а.Цкъа  хьалха  доцца  Абун  дахарех лаьцна…
     Абу  Исмаиловн  кхоллараллин  некъ  аттачех  ца  хилла.Буобералла  шен  ненан нанас  х1ун  ду  ца  хаийтинехь  а,дуккха  а  халонаш  лан  дезна  цуьнан. Къинхьегамах  цкъа  а  къаьхкина  ца  1ийна  Абу,цуо  бина  слесаран,электтрикан,г1ишлошйоттархочун  болх. Дешарна  т1ера а хилла  берахь  дуьйна, Нохч-Г1алг1айн  университетехь   дешна ,филологичеки  факультетехь.
   Дуьххьара  байташ  арайийлина,  школехь  доьшуш  волуш,«Орга» альманахан аг1онашкахь а, меттигерчу газеташкахь а. Цулт1аьхьа  яздина,зорбане дийлина  цхьа  мог1а дийцарш, поэмаш  юкъарчу  гуларшкахь а,меттигерчу  изданешкахь. « Бирдолаг»-дийцар   ишколан 1аматашна юкъа дахана,бераша школехь 1амош  ду.
 Абус шен са а,дог а д1аделира шен  заманахь литературехь боккха кхиам хилла д1ах1оьттинчу  къоначу пох1манчин  «Пхьармат» цхьаьнакхетараллина. «Пхьармат» ц1е  а  яра  х1ета,1976 –чу  шарахь,поэто ша  тиллина.Массарна а,литературийца  бала  болучарна  дика  евза  и  шатайпа  нуьцкъала  кхоллараллин  тоба. «Пхьарматахула»  баьхкина  нохчийн  литературе  дукхха  а г1арабевлла нохчийн яздархой.
  Мотт безар, бовзар поэтан  ц1ийца  ду…Дуккха  а шерашкахь  къахьегна  цуо  нохчийн  меттан  хазна  кхиош  и  вовшахтосуш а. Нохчийн  къоман  яздархо,поэт хилла ца 1а  Абу, иза  воккха  меттан  говзанча  а ву.Цуьнан  тоьшалла  ду цуо  40  шарахь  вовшах  а  тоьхна  арахецна  жайна  «Дош».
Нохчийн  дашца  гергарло  долчунна  доккха  совг1ат  ду  и тайпа дошам…
   Дуккха  а  ду  Абух  дийца,делахь  а цуьнан  дахаран жам1аш дика далур  ду  цуьнан  кхоллараллехула…
 Кегийчарна  шортта  бала  кхетам  болуш, шайн  чулацамах  эца дуккха а пайда  болуш а ю  цуьнан  байташ. Литературехь  цхьаммо  а ца  биллинчу  кепара  некъ биллиначех ву  поэт. Цуьнан  дукхаха  йолу  байташ  чулацам  боца  болуш,амма  кхетам  к1орггера  болуш а карайо вайна, теллича.
 Уггаре  а  синна  т1е1аткъам  биначех  масех  байт  йуьллур  ю ас  дешархойн  кхеле. Царех  хьалхарниг «Некъ» ( «Йозанаш» I, аг1о  74) дуьххьара  суна  хезира 2002 шарахь  поэто  ша барта   йоьшуш.Адаман  чолхечу  дахаран  некъан  маь1на  деш  язйиначу  оцу байтийн лирически  турпалхочун    коьрта  ойла  иштта  йовзуьйту   поэто:
Доккхачу  лаьтта  т1ехь
Цхьа  г1улч  бен  яьккхина  вацахь,
Хала  бу  беха  некъ-
Ненера  не1аре  кхаччалц…

Хьайн  ага  дицдина  ,
Вог1у  хьо,и  когаш  текхош.
Цкъа  цхьаммо  идийнарш
Ахь  х1унда  идадо  некъаш?

 Айхьа  хьайн  некъ  билла.
Некъ бита  нахана  ала:
«Ма деса  ца  хилла ,
Хьан  нанас  техкийна  ага!»

     Халкъан  аларна  чу  керла  са  кхуллу  авторо  чаккхенехь.Боккъал  а х1ора  дехачу  адаман  1алашо  ю –шен   болар довзийта,шен  лар  йита а.
Поэзин  тема хаало  кхузахь: х1ора  яздархо,илланча  шен  хат1  долуш  хила  веза  литературехь.Массеран  а  шен-шен  хила  беза  некъ ,яздархойн  х1етте а.
 Ч1ог1а  мехала  хазна  лара  хьакъ  ю «Дош»( аг1о 75) ц1е  йолу  байт.
Юха а  халкъан  кица го  вайна  эпиграфехь  «Аьлла  долу  дош  алаза  долчу  дешан  лай ду». Цундела  дагах  ч1ог1а  а кхета  маь1на.
Дуккха  а дуьненан  юкъарчу   поэтийн    кхоллараллехь   екаш  хезначех  тема  ю и, амма    цхьа  шатайпа  лувца  сана  ека  х1ара байт.
Шен  дош  халкъана,махкана  пайдехь  хила  лууш  ву  лирически  турпалхо, «мецачунна-кхача ,цомгушчунна -маршо» цунах  хиларе  сатесна  а ву  иза …
  Дахарехь  зуламе  дерг хиларна , «лаьтта  т1ехь  к1уьрзан  дохк  х1оттарна, Адаман  сибатехь  акхарой  г1овттарна» ишта  д1а  дуьне  дохарна  а кхоьруш язйина  Исмаиловс  «Кхоьру  со»  ц1е  йолу  байт  (1978 шо).
Хила  тарлучу  1азапах  ларвала ,к1елхьарваларан  некъан  ойла ян 1амаво цу  байтийн   мог1анаша.
1аламца  гергарло ца лелош  верг поэт  а  вуй  те?
1аламан  сурт    шатайпа  досту  Абус  цхьамог1а  байташкахь  «Хи», «Марта», «Гуьйре», «Маьрк1аже», «Шовда»…Кхи  а  дуккха  а ю  уьш .

«Шо  шаре  мел  дели,
Серлоно
Эшор  бу  бода.
Шен  шира  шабар  деш ,
Лиешар  ду
Шал  шийла  шовда»

  Лерса  ира  долучу  муьлхачу  а  стагана   шовданан  шабар  ца  хаза йиш  яц  лакхара «Шовда" ц1е  йолу байт  д1аешча. Литературоведенехь   аллитераци  олу  иштачу  приемах(звукопись-аьзналла).Исмаиловс  меттан  говзанча   хиларе  терра шуьйрра лела а  до шен  кхоллараллехь  тайп-тайпана  басарш, г1ирсаш…
…Марта –хица  йузу  дукха  хьолехь  жималла .Рошни-чохь  ваьхна  а,Марти  чохь  бералла  лийчиначарех  цхьаъ  ву  и  ша. Даймахке  болу  безам  ша  схьаваьллачу  к1отарера  дуьйна  схьа  бу  Илланчин.
  «Т1аьхьене»(2011 шо) . Яздархочун,поэтан  а    декхарех  ду-шел  т1аьхьа  бог1учаьрна  дика  лаар,церан  кхане  сирла  ган лаар. И тайпа  сатийсам   гучуболу лакхахь   хьахийначу  говзарехь. Стихийн  цикл  ерзош къоначаьрга    бина  кхайкхам  бу  иза  авторан:

«Тхо  къанъелла  гужумаш  ю  х1инца.
Тхан  бехкенна
Бохийнера  мохк.
Шу  тахана  ду
И денбеш дохкуш,
Д1асаяржош  и  кхагарие  дохк»


  Х1окху мог1анашкахь  авторо  еш  йолу  кхел  нийса  хета:боккъал а зен а,зу лам  а  адаман  шен  бехкенна  бен  хуьлуш  дац. Массо  а  хуьлучу  х1уманна   баккхийранаш  само  ян  ца  ларорна  баьржина,буьйхира  мохк.
Амма  поэт,кхин  д1а  байташкахь  ма-гарра,  оптимист  ву. Иза  тешна  ву  т1екхуьу  чкъор  ийманехь  хиларах а,церан  догц1еналлех  а.
Дика  т1аьхье   хила  хьакъ  долуш  а  го  уьш  поэтана:

«Шун ц1еналлех
Дог  сан  доккхадиедо.
Шун ийманах
Хьоьгуш  1аш  ву  со.
Хьаг1-моданца
Дегнаш  бех  ма  диелаш.
Догц1еналла
Даим  тоьлур  ю.


    Байтел сов хьалхарчу  жайни  юкъа  яхана кхоъ  поэма-«К1урк1мани»,
«Дахаран  гуонаш», «Эдал»,  оьрсийн  маттахь  язйина  байташ  а…Царех  х1ораннах  яздан дуккха  а хан оьшу, кегийчарна  еша  а, литераторшна  таллам  бан  а  хьакъ  долуш  ю  царех муьлха  а произведении. ..
  Прозин а,драматургин а леринчу шоллаг1чу «Йозанаш»-гуларна   юкъа  дахана   1умар- Хьаьжех лаьцначу  дийцарийн  цикл.
Нохчийн  къоман  1ер-дахаран  цхьа  заманан  мур  д1алоцуш  а, оцу  хенахь ваьхначу  бакъволчу  турпалхочух (Абун  ненан  ваша  хуьлуш ву  и) 1умар Хьаьжех  ду  цуьнан  дийцарш.
Реализман  бух  т1ехь  яздина  и  дийцар  к1орггера  маь1на  долуш  а, кегийрачарна  эца  масала  долуш  а  карадо. Шайн  къоман  яханлерачу  заманан  дахаран   дакъа  девзар  ду  и  дешначарна.
Нехан  бохча  а  ахча а ца лелачохь  дош  лелаш  къонахий  дукха  хилла  нохчийн х1етахь  а,х1инца  санна  …Царех  вара   майра,доьналла  долуш  волу  1умар -хьаьжа. Нахана  стаг  хеташ  а,лоруш   а  къонаха  вара  и. «1умар-Хьаьжа  аьллера…», «1умар-Хьаьжас  иштта    динера…»,-бохуш  кицанаш дохуш,масалш  далош,дуьйцура  и шайна  цкъа  гиначара»-яздо  Исмаиловс  шен дийцаран  коьртачу   турпалхочух . Майра  хила  везачохь  майра  а,ян  езачохь  забар  ян  хууш,т1ахъаьлла   жимастаг  хилла  1умар-Хьаьжа.
Нохчийн  къоман  зудчун  шатайпа  васт  гайтина  А.Исмаиловс   «1умар-Хьаьжа» цикл  юккъерачу  «Эмгар»   дийцарехь.
«Декъазчунна  дец1ера   йог1у  эмгар», –иштта  йолало  кху  дийцаран  юьхь. Цу  кицин  маь1на  достуш  санна  бу  дийцаран  чулацам  а.Коьртачу  турпалхочун  Тоитин  васт  шен  ненан  ненера  схьаэцна  ду  яздархочо. Иштта  гойту  авторо  цуьнан  сурт:«Дика х1усамнана хилла  ца  1аш,куьйга  говзалла  йолуш  а яра  Тоита…Истангаш,б1ег1иган куйнаш,б1оржамаш  бора  цуо.Юрг1анаш  охура,бедарш  тоьгура».Барт  болучу ,яхь  йолучу  доьзалан Нана  ю  иза,шен  ц1ийндена   муьт1ахь  х1усамнана а. Юург-мерг  а  хьанала  латтош,ламазций-мархийций  ехаш.
Шен  ц1ийндена  Езар  кхечанхьа  маре  йоьду  аьлла  хезначу  цуо  хила  тарлуш  долу  дов  юха  туху,къайллах  йоьдий ,цунна   шена  т1еян  некъ
билларца. И  кхечанхьа  яха  йиш  йоцийла  д1ахьедо  цуо  цуьнан  верасашка.
Юха  шена  х1усамехь  т1е  а  лоцу,адам  цецдаллал  долу  доьналла  а  гойту.
Хила  ма-еззара  бусулба а йолуш,духарца ,леларца,шегарчу  г1иллакхашца,нохчийн  къоман  бакъдолу  зудчун  васт  ду  яздархочо  дийцарехь гайтинарг.
Къоналлех  авторна хила  ницкъ ,студент  волуш  лайна  хало, г1ело  листа  таро  ю  «Туьха»  дийцарехь. Даим  а  санна  долу  студентийн   чолхе  дахар,
юкъар1ойлехь   йоккху  хан ,коьртачу  турпалхочун  дахаре  хьежар,цунна хуьлу  ницкъ  а  гайтина   кхузахь.Коьртачу  турпалхочун  васт  ,шеко  йоцуш,шена  т1ера  даьккхина  авторо.
   «Бирдолаг"  -дийцар  -аллегори… а дахана   гуларна  юкъа.
Х1окху  дийцарехь  олхазарийн а, акхаройн  а  дуьне  говзачу, исбаьхьчу    маттахь  довзуьйту  яздархочо.Акхаройн  дуьненанхь  лоьман  пачахьалла  дожадо  мекарчу  цхьогалан   питано. Курачу  сена  г1о до  Бердолаго …
Лаьттахь  ун  даьржича  Аьрзу  паччахь  волчу  даха  д1адоьлху  бирдолагаш  … Уьш  беакога  т1ехь  дехкех  тера  х1уманаш  ю ,олхазарийн  санна  т1емаш  а  долуш.
   Цхьа  шатайпа  маь1на  долуш  дийцар  ду  иза… Бердолагаш  цкъа  олхазаршца  хуьлу,юха  акхарошца  а…  Шиюхьлелочу  адамашна  шатайпа  дарс  а  ду  и  туьйра…Дукха  ду  дахарехь  бердолагах  тера   лела  адамаш.
Дийцаро  ойла  ян  1амаво  дешархо…
Фантастикин  жанрехь  яздина  а  ду  Абун  цхьадолу  дийцарш.
  Царех  башха   сюжет  йолуш   дийцар  ду «Ханаса».  Яздархочо   керла  хат1  а  делла  дендинчу  халкъан  кицанех  дуьйцина  иза  а, « Бердолаг»  а  санна…
 Адаман  кийра  дирзинчу  зуламех,питанех  ду  и  дийцар…
 Забарийн   цикл  а  яхна  шоллаг1чу   жайни  юкъа.Царех  х1ора  дийцар  шатайпа  керла  чулацам  болуш  а,вела  дог  доуьйтуш  а  ду… Уьш  доцца  а , деша  атта  а  ду. «Шинаран  кхалхар», Саьрмикан  ма1а»  , «Декхар» ,  «Дика  зуда»...
Шен  меттиг  д1алоцу  Абун кхоллараллехь  пьесаш  а  ..
  Ц1ера  нохчий  халкъ  арадаьккхарах    сурт  х1оттадина  «Лаьмнаш  операции»  пьесехь. И  пьеса йийшира  аса  дуьхххьара « Орга»  журналехь. Берашца-дешархошца  ч1ог1а  лерина  урок  а  йира  оха цу т1ехь  .
Пьесехь  гойту  Сталина ,Гвешианис,Берияс  а  нохчашна  т1ехь  Хайбахахь  дайтинчу  та1зарах  лаьцна.Масална  Мударов  Асхьабан  доьзал  балабо…
 Исмаилов  Абус дика а,  лакхарчу  корматаллийца  яздо  оьрсийн  маттахь а ..
Публицистикехь  а кьа   хьегна  цуо  шортта.  Мехала  бу х1окху  гуларна  юкъа  бахана  цхьа  болх . Мохьмад  Мамакаев кхоллараллех  йолу  ойланаш . "Пушкина  оьрсийн  литературехь  йитина  лар  йитина  шен  кхоллараллийца  Мохьмада  нохчийн  литературехь", - бохуш  яздо  шен  дагалецамашкахь  Абус…
Мохьмад  Мамакаев  цуьнан  дуьхьарлера  хьехархо  хиларх дуьйцу авторо шен дагалецамийн эссехь.
Ткъа  а  цхьа  шеко  яц  Мохьмадан дешархо  волу  Абу  Исмаилов   нохчийн  къоманна  беркат  дахьаш  веъна  хиларах  а.Х1инцале а йоккха лар ю цуо литературехь а,нохчийн мотт денбарехь а йиллина.


               
                Зорбанехь-"Орга" 01.2017 шо.