Има дийцар
Има
(бакъдолчун т1ехь дийцар)
Цуьнан ц1е Иман яра, иза дуьненчу йаьлча тиллинарг,ткъа хьостуш йоккхушйерг -Има. Денанас аьллера шен цхьаъ бен йоцчу к1ентан йо1ах Иман. Адаман ц1е дахарехь доккха маь1на долуш хиларх тешна яра Йоккха стаг. Къайллаха са туьйсура цуо, ша тиллина ц1е беркате хиларе, иманехь доьзалхо кхиарал доккха ирс мичахь хир... Иманехь волчуьнгахь хуьлу хьекъал а,собар а,адам хаздеш мел дериг а...
Кхин цхьа а доьзалхо вацара Кемсин цхьаъ бен воцучу к1ентан и цхьа йо1 йоцург.Ткъа х1инца и бара беккъа цхьа синкъерам кхеран доьзалехь,берриге сатийсам а…
Йо1 сиха кхиира, цхьа ц1еххьана, б1аьстенан юьхь кхалош, гучудолучу лайнзезагах терра.Шатайпа хазалла билгалйоккхуш дара цуьнан башха аматаш:горгга -юткъо юьхь, воттана хьаькхча санна нисбина жима мара, говзачу суртдиллархочо къоламца тодеш дехкина моьттур долуш, хьарг1ан т1емаш санна айделла ши цкъоцкъам, шайна чохь къоналла лепа 1аьржачу коканийн басахь б1аьргаш а…
Йан а йара Има лекха ,тайна, 18-19 шерийн пох1манчийн Рафаэлан «Сикстински Мадонна», Леонардо да Винчи «Мона Лиза» сарташна т1ера денъелла йеъча санна, доккха кхетаме хьаж т1ехула леррина ахкарца шина декъе сиздоккхуш йекъна, хьалахьаькхна йеха сирла месаш а йолуш…
Дукха кегийнах бара Иман хазахеташ, йезаш. Хьекъал, хазалла говза цхьаьнаийначу цуьнга безам ца баха йиш а йацара.Къаьсстина и йезаш вара йо1аца цхьаьна ишколехь дешна, кхеран к1ошт1ехь вехаш волу Мовлди….
Школа х1инца дашо мидалца чекхйаьккхира йо1а.Школа чекхйаьккхинчул т1аьхьа йовзийтира Мовлдис шен йо1аца йолу деган уьйраш ...Йо1 реза хилира к1антана а…
Абадел дахлора диезачу шина адамна шаьшшиъ ца гуш дахана х1ора де, ткъа вовшех кхетта йоккху зама - б1аьргнехар тоххал а ца хетара... Синуьйрийн гергарло девзинчун дика хуур ду , мел шатайпа ц1ена, мерза хуьлу безаман шовда…
Кху дийнахь йо1 йолчу сарахьуо кхечира Мовлди. 5 –г1отан т1ек1елдинчу ц1еношна аьрру аг1ор кхиъна цхьа хаза диттийн беш йара, аьхкенан тов лахйеллера, хьозийн "ц1ирр" хезара бешахь. Хетара , к1ентан даггара хууш санна , дека дерриге жил-1алам...
Дукха хье ца луш т1ейеара Иман шен доттаг1чуьнца Хедица. Могуш-парг1ат хаьттинчул т1аьхьа йуьсттах а хилла, шаьшшиъ дитира доттаг1чо деза ши адам...
Дукха лаьттира Има Мовлдица цу сарахь, цкъа , ч1ег1ардигех, дог тохалой т1ома долуш, юха т1ам бойна хьоза санна ,и духий,лаьтта дужуш.
Бешарчу зарзарийн мукъамехь халла бен ца къаьстира цу шиннан къамел…
-Има, хьо деша стенга йаха дагахь ю, х1ун корматалла хаьржина ахь?-хаьттира к1анта.
-Университете йаха ойла йу, филологически факультете,-жоп хезира.
- Цхьаьна ишкол йаьккхина вайшиммо ,х1инца университетехь а т1аьхьара вала дагахь вац…Со вала ца лахь со а хир ву –кх хьоьца,-забарйеш велавелира Мовлди.
-Т1е ма дог1ийла иза, вала ма лиэлахь,-элира Имас , иза боккъал а луьйш волуш санна. Юха,йела а йелла, т1етуьйхира:
-Дала мукъ лахь, цхьаьна хир ду вай цигахь…
Мичахь «цигахь»? И хаттар х1аваэхь кхаза дисира… Нис а делира дегнаш ма-хьеххара, забаренна шиммо ма-аллара...
Мовлди дикачу ден к1ант вара. 1ер-дахаран хьелаш а вон дацара церан доьзалан.Волчу ден цхьаъ бен вацара Мовлди а. Да Алхаст цхьаьнхьа дикчу балхахь вара.
Х1етахь, х1инца а санна, деша ваха атта дацара, университете х1етте.Хьекъал ца хилча хала-м дара деша д1атасавала, делахь цунна улло йаьккхина х1онс, я уьйр хила йезаш дара.
И аьттонаш массеран а ца хуьлура. Амма Имин, Мовлдин кхолламо нисдича санна хилира Соьлжа-г1аларчу университете дешад1ах1иттар а...
Йиший-ваший долуш саннна цхьаьна дог1ура и шиъ.Массарна а йевзара церан ц1ена юкъаметтигаш,церан вовшийн ларар…
Йоь1ан-к1ентан ц1ерачарна а хаьара и шиъ дезаш дуйла. И захало хила дезаш санна а хетара шина а аг1ор гергарчарна. Ч1ог1а цхьаьна дохура церан г1иллакхаш: ларам , оьздангалла- лерина хьеший бара шина а ц1ент1ехь.К1ентан нанас захало д1а а хьахийнера йоь1ан нахе.. Делахь а цкъа дешна бовлаллц аьлла сацийнера…
Хийла набарза буьйсанаш оьхура д1а. Дезачу к1ентан-йоь1ан санна яра цу шиннан юкъаметтигаш х1окху кхаа шарахь:дов а долура сих-сиха, юха тан а товра ,цкъа а ийг1ина а ца лелча санна ,эмгаралла а кхоллалора .Амма и х1уманаш лелош ца хилча-м цунах Безам а эр дацара.Коьртаниг и шиъ вовшийн даа санна дезаш дара.
Цхьа а дезде т1ех ца туьлуьйтура Мовлдис, йо1ана совг1ат ца деш. Ткъа б1аьста цуо цунна даимна лайнзезалгаш (лайсанаш) лора ,уьш йо1ах тера хета шена а олуш..Цунна дика хаьара Имина уьш ч1ог1а дукха дезийла…
Йоь1ан 19 шо кхочуш , з1е ца тасахь хьо йадарна кхоьру ша олуш, забар а йина , –совг1атна дашо з1е йелира к1анта . Иман цкъа дуьхьал хилира совг1ат схьаэца, амма к1ант къар ца велира….
Кхозлаг1чу курсехь доьшуш бара уьш. Мовлдин юкъахвала дийзира, арме кхайкхира к1ант.
Армехь хилар къонахаллин дарже дуьллуш дара х1ета. Ца вахча ца волура, ши шо хан д1айер йу, йоь1ан ц1ерачара а дошделла дешна йаьлча йоуьйтур йолуш…Къастаран чам а бевзар бу...
Цу сарахь к1анта т1екхайкхийтича, ч1ог1а дог ца дог1уш, арайелира Иман. Цхьа тамашийна хаам бара цуьнан дагехь..
-Мовлди, ма хьашт доцуш къаьсташ ду-кх вайша, ца вахча ца мега те цу арме , хьо очни отделени ваккхийтий а цхьаъ 1ехьа.
-Има, ши шо хан х1ун ю , суна дош ца хета –кх арме ца воьдуш 1ер, я хьо сох къаста дагахь ю, со д1а а вахийтина…Тешнабехк бийриг хир ма бац ахьа суна , йо1 хьовзо дагахь элира …
-Хьо ца кхета сох. Цхьа тамашийна г1ан гира суна. Суна-м и дийца а дер ца лаьа, ирча г1ан дара иза…Суна дийца а ца лаьа…
Со йуьрта йахча Марте дуьйцур ду ас , Йоккхачу Мамас ма- хьеххара. Дош дайъа г1оьртира Иман.
-Д1айалахь, оцу туьйранех теша хьо. Деллахь дийца х1ун гира хьуна , со вала-м ца велира г1енах?
--Х1ан-х1а. Цкъа со кхелхира хьалха ,-элира йо1а.
-И тайпа забарш кхин ма йелахь, хьо лахь со а велла лара мегар ду хьуна , дег1 –са ма ду вайша.Со- дег1, хьо -сан са а долуш,-к1орге дуьйцура Мовлдис…
-Маца новкъа волу хьо?-хаьттира Имас ,цуьнан сацам ч1аг1белла хиларах ша кхетча.
-1уьйранна. Ленинградехь хир волуш дийцина сан г1уллакх , хьайн са ма даахьа , сан сих-сиха ван а йиш хир ю,-элира Мовлдис.
-Деллахь дешна валлалц ц1ахь 1ийр волуш дийцина делара хьан иза…
-Иштта ма алахь. Има, со х1инца ц1а вог1ур ву, Армехь хилларг Къонах ву олуш дара вайн дайша. Суна ч1ог1а лаьа цу киртигех вала, со теша хьох а…
-Соьга хьоьжур юй хьо?-леррина йоь1а б1аьра вог1авелира к1ант.
-Хьоьжур ю, сайна чохь са мел ду, со дуьненахь йаха йисахь …
К1ант цецвелира йуха а цуо иштта догтаь1на ша гайтича. Оццул цуо шега йола бахарх ,х1ан-х1а , дешна ца йаьлча г1уллакх хир дац ,эрна ду баьхна йо1, х1инца ша цунах йаьлча лийр йолуш санна къамел деш яра…
Меллаъ дегайовхо луора оцу дешнаша к1антана,безамах тешавора, делахь а шоллаг1а а цуо и аьлча, ца дезаделира ..
- Има, кхин мегар дац хьуна ахь бегашийна а и дешнаш алахь.
Йо1-м г1айг1ане, цхьа къайле хууш санна йелаелира, жовх1арийн-цергийн к1айн мог1а гучу а боккхуш.
Ши-кхо сахьт хан, маь1арго санна, сихха д1аелира. Ша д1авоьду аьлла, к1анта кара х1ума а ца йийхира Имигара. Амма Имас, кхин цкъа а Мовлди цецвоккхуш, ша п1елгера схьа а даьккхина, мух1ар кховдийра к1анте…
Сахиллаллц наб ца кхийтира, мел наб т1еийзорах, церан ойланаш генахь яра…
Йо1ана карладелира шена гина г1ан. Г1алина т1ехула хьийзачу кеманаша хаддазза т1ейеттара бомбанаш, 1адаме дара гуонаха, х1ара хьалхара д1ауьдура... Йаьлча а, йоьлча а ца йуьтуш, хаддаза кхарна т1екхуьссура 1ожаллин х1оънаш-бомбанаш…
Шоллаг1чу 1уьйранна к1ант арме д1авахара …
1993 шеран декабран беттан т1аьххьара буьйсанаш йара уьш. Арахь- дарц, шело, эга лайн чимаш. Кхоьлина стигал. Масех сахьтехь кеманаш т1ехула хьаьвзира Соьлжа-г1алина цу буса, чуэго йолийра бомбанаш. Шина сохьтехь г1ала йоккхур йу аьлла, хьаьвзира лакхарчу хьаькаман хьадалча инарла Алкханчев. Имера доьзал, б1еннаш санна, ц1ийнан ларми чу биссира…
Нийсса оцу ц1ийнан т1е кхиссинера дуккха а бомбанаш. Цунах х1умма а ца дисира...Цхьа а ца висира хьакхоргашна юкъахь дийна: цуьнан Нана а, Да а, цуьнан ирсе дукха дог даьхна Баба а –шаберш цу буса х1аллакхилира, Бакъдуьнене бирзира…
Хьанна моьттура, дахарехь х1ораннан а коьрта хила безаш болу ненан мотт бицбина, оьрсичух меттан мотт барца, дайн г1иллакхаш кхечу къаьмнийн культурица хийцина, уьш т1еч1аг1дина бехаш хилла Соьлжа-г1алахой иштта къиза пачхьалкхан цхьаболчу харцвекалша х1аллакбийр бу аьлла ,бехке верг а, воцург а ца къастош.
Россин-пачхьалкхо дукха шераш дайъинера Нохчийчоь шен дола йаккха г1ерташ, дукха шерашкахь къийсам латтийнера цуо Нохчийчоь шен дозанех д1атухуш, х1инца атта д1ахоьцур йу бохург а дацара аьттехьа а. Нохчашна т1ехь х1ета къизалла латточу Россин лакхарчу куьйгаллин цхьаболчу харцхьадалчаша ца бахара, шаьш маьрша нах х1аллакбеш ду. «Бандформированеш» отуш ду тв-чухула а дуьйцуш, бехк а, гунахь а доцу дукха нах х1аллакбира.Зударий,бераш,баккхийнах...
Йарий ткъа и нийсо? Мичахь бара пачхьалкхан бакъонан дай? Адамалла хестош йаккхийра произведенеш язйийриш а, хи чу г1аж тоьхча пхидарчий санна, тапъаьлла, д1асевцинера. Дуьненан 1аь а д1атийнера, шаьш питана даржийна девллачул т1аьхьа. Дицлур дуй те и Заманна? Гечдийр дуй те цуо Харцонна? Тулур юй те Бакъо?...
Ткъа Имаг1еран санна лармеш эзар хилла ца 1ара. Ирча сурт дара иза, гинчунна цкъа а дицлур а доцуш, ца гинарг дийцинчух тешар а воцуш..
Хийла маьрша стаг, зуда, йо1, во1 хьаьшира цу т1амо. Мостаг1 мила ву ца хуучу т1амехь дара нохчийн халкъ...
...И шийла кхаъ хезча, сихха Даймахка ц1авирзира Мовлди. Цуо кхин йуьхь т1е урс а ца хьаькхира.. Воьдуш лаьтташехь нохчийн б1аьхьойн мог1арех д1акхийтира иза..
Денна стамлуш дара б1аьхойн мог1арш а, царна юкъа воьдура ваша мел винарг, йиша мел йинарг а, ц1ийнах-кхерчах мел ваьлларг а...
Мовлдина карладелира йоь1ан ша-тайпа г1ан . ..Дуьненах марзо-чам д1абаьллера к1ентан.
Т1амехь кхелхира Мовлди. Лом санна летира иза, шен дег1 а, са а ца кхоош, велча д1адолла дакъа а эца дийзира … Дукха ца 1ийра к1ант шен Имех къаьстина… 1996-2007
Автор-Абубакаран Зайндин Пет1мат