ВецIнy авра пилра шуцIали валрира

Муъминат Хаттаева
ГI.М.Темирбулатовла «Хайдакьла уцмийство» бучIули.
Хайдакьла буреба-тIузла някьишла выставкаличир, гIела ритIхIекIили, «Хайдакьла уцмийство» бикIуси жуз авторла някъбазибад набра сасира. Литературала жузачил дарх, тарихла жузира, риштIахIейчирад, делчIес дигахъутири.

Дахъал дусмазив, бегIлара давлачебтазибад ва жагатазибад цали сабси, Хайдакьла районнис бекIдеш дируси, сунечила гIяхIтира вайтира халкьли дуруси адамли белкIунси жуз белчIес лайикьли саби или пикририкIулри.


Гьалагъайла чумал кIапIи ахъес хIерирули гIяхIцадхIи калунра. Илаб, камти гъайлизиб, халаси мягIна лебри. Лебилра цахIнаб аргъайзи абицIули ахIенри.
ГIур ручIес, тарихлизир детауртачила багьес, хабуртала жуз белчIесван гьамадлири, иларти баянтани дагьри давлачердирулри. Хайдакьла, илкьяйдали лебилра Дагъистанна халкьла гIямру, дурала улкнала гъармукабачилти ВатIа хъархIерагардеш балтахъути дургъби, халкьла пикруми, хасиятуни, гIядатуни гьамадли хIулбала гьалар гьаргдирулри.


ГIядатла ручIанна пикрумачил, жузлис бархьси кьимат кабатес гьамадли хIерирни аргъира. Чили биалра кабатурси кьиматличибра, жуз дуракаънила мурад, бахъал адамтани ил белчIнилизиб биъни, лебтанилра балуси саби. Жуз белчIахъес маслигIятбирули, илизирад бегIлара гIяхIдизурти мерани, дарган мезличи шурдатурли, делчIахъес гьаладирхьулра.


«Гьанна пикрибараллира аргъесли саби, дубуртазир детаурти дургъбазиб гIярабунани чедибдеш сархес хIебири. Дагъистанна халкьла кумек агарли, гIярабунани дубуртазиб яни беркIесра хIебири, гъярцIти-кьакьати гьундурачибад башесра хIебири. Бусурман дин бархьси биъни аргъибти дубурлантала кумекличил, лебил халкь Аллагьла Каламличи кабизур». Наб ил пикри бархьси саби или гьанбикиб.


«Дагъистанна халкьли цалабикили халаси улка бетаахъес хIебиуб. Илис дахъал сабабти лерри. Аргъес гьамадли буралли, цабехI Дагъистанна хананас, беканас, майсумтас, шамхалтас, уцмийтас цархIилтачи хъархIерли биэс дигули ахIенри. Ишаб бегIлара мягIничебси саби, иличи имцIали пикри бяхIчиаэс чебиркур, цалра дубурлантала хананани Англияла, Францияла, Россияла пачнанигъунти зулмукардеш дакIухIедариб. Илдани саби-алавти, гъамти, ахIерти, тухумти къирбирули улкни делшунтири.


ХIила хIуркIбачир ва лигубала авлахъуначир акIубти улкнала сияхI сецад-дигара даимбарес вирар, илди ГIярабияла, Сельджукунала, Чингизханна, Тимурла, Персияла, Турцияла улкни сари. Амма Европала улкнала зулмукардеш, чула халкь къирбарес селизилра хIебирни, чуйналира-сера имцIали сари, бусурман улкналайчил цугдуцибхIели». Иличилара жуз белчIи гIергъицун пикрирухъунра.


«Нушани гьарли-марли балулра, Дагъистанна тарих вецIал даршдусличибра имцIали, кахIедурхути, цадехIли-цадехI дарсдирути дургъбачил бархбасунси биъни. Халати, давлачерти улкнала ургарти гьундурала хIябкьяйличибси Дагъистан, лебтасалра чула бетаахъес дигуси ванзала бутIа сабри.


Рахли халкьла рухIлизибси гIякьлула тяхIяр, азаддеш багьандан пикрихIебухъи алхес хIядурдеш агарси биалри, Дагъистанни сунела хъархIерагардеш калахъес хIебири». Илдигъунти халкь сарра нуша.


«Дагъистанна беканани, хананани, шамхалтани, уцмийтани даршани дусмала ургаб, Ираннис, Турциялис, Россиялис марли биэс, чуйнара хъями дарибтири. Илди хъями гIядатла секIалван кьабулдирутири, чилалра бекIдеш илдани кьабулдирути ахIенри. Дагъистаннизиб, хананачил барх, азадли гIядатла адамти хIербиэс бирутири, узденти чус мутIигIли биахъес, цалра ханни чараагарсилизи халбируси ахIенри.


Хайдакьла уцмийлис, Табасаранна майсумлис, Таркила шамхаллис цархIилти Дагъистанна беканас  Иранна шагь ГIяббасли, гIур Тимурли, илис гIергъи Надир-шагьли Дагъистаннис бекIдеш дарахъес ихтияр бирути кагъурти (фирманти) дедлугутири. Илди сайсутири, илдазиб сегъуналра гьунар агарси биъни балукъира. Чула мер-мусаличиб саби вегIбекIуни биъни илдани итира балусири». Дила пикрили халкь гьаннара илдигъунтили лебал.


«Даршдусмазиб игитдешличил бургъули, Дагъистанна чIакнани чула пукьни ахIерадариб, илдани цаси улка ахIекIахъуб биалра, чула ургаб чиналра хI****кIунси гIядат кабизахъур. Ил гIядат хIясибли, някълизи ярагъ касес вируси гьарил  дубурланничи, душманти лябкьуси гьунчи дуравхъес хъарли саби, хьурали яра мурдали, сайцун яра балликьянабачил. Илкьяйда саби гьарил Дагъистанна мер-мусаличиб. Балагьра, цIахдешра дяхIчидилзан, гьарил гIядат буунсиличи, душмантала къяяназив сунела халкьличи ярагъ ахъбуцибсиличи.
Амма илдигъунти анцIбукьунира диуб. Дагъистанлантира дунъяла адамти саби. ЦархIилтазир лерти хасиятуни илдазирра лер». Гьайгьайрагу игитунили диэс дигесли саби, амма лебилра цагъунти биэс бирули ахIен.


«Чула тарихлизиб, бусурман дин кабилзахъути гIярабуначибад бехIбихьили, мер-мусаличирти вегIдеш урдяхъяйчи, хайдакьлантачи чедуркъубти лерилра дургъбазибад, бегIлара халати балагь-кьадар хибси дергъ Тимурла бургъантачил I395 ибил дуслизиб кабикиб. Ил дергъли халкьла цIакьра гьунарра кадерхахъур». Ил дергъличила нушачи даибти баянтазиб, азир бургъаннизибад цалисалра верцес хIебикиб или белкIи саби.


«Тимур арякьи гIергъи, гIяхIцад дусмачила, аргъес хIейруси кьакьадешличилаван гьанбуршули саби. I434 ибил дуслизиб Къара-къоюнлу или чус ирути зулмукарти, Хайдакьла диркьала мер-мусаличиб дакIубиуб. Илди илцадра бахъал лебри, илдала ц1удара мазала дахъдешли, лебил диркьала авлахъ ц1ударбарибсири. Ахъушантани илдас къаршидеш дарес хIебиуб, имцIати илдала маза-мас цIудара бургарти, цIудара мазала бегIтани керасиб. Халкьли дубуртази бебшили берцуди бургулри. Илдани къумукъла ва салатавияла шими, дегIнуби цIали игулри.


Лебилра дуцIрумлизиб, гIур яни кабикайчи диркьала авлахъ жяргати, зулмукарти, Къара-къоюнлула арилизиб калун. ХIеблизиб, лерилра чула цIакьани дучили, хайдакьланти илдачи чебухъун. Цалра ясирхIевцили, лебилра къирбариб.


Ил дусла дуцIрумлизив, къирбарили, тIутIу-кьякьябарили, дугIаили дурала улкала хъямчиби, баршамайлан Хула-МяхIяммад сунела улкализир низам-кьяйда кадизахъес вехIихьиб». Жузлизиб Хайдакьла уцмийтала наслуличила, илдала гьунартачила, гьархIебизуначила, аргъес гьамадси тяхIярли, белчIес дигесли белкIи саби.


«1722 ибил дусла июльла 27-личив 22 азир хьуратала, 9 азир мурдабала гIярмиябачил, 20 азир къазакъ, илдицад калмыкуни, 30 азир татар, 5 азир матросла цIакьаначил урусла пача Пётр 1-ибил Аграханна дубличи хьуравиуб».
«Гьайгьайра Утамышлизивадси СултIан-МяхIмудлира, Эндирейла князунанира, уцмий ГIяхIмад-Ханнира балулри сецад цIакь лебал урусла пачала. Амма илдани дергълизи кабизес гьалаб чебаиб. Илди лебилра къирбариб, илдала шими гъятIаили цIали дигуб. Дербентли къаршидеш хIедариб. Августла 23-личив, Пётр 1-ибил шагьарлизи ухIнавхъайчи, Дербентла наиб гьала вакIили, шагьарла къапула арцла умхьни урусла пачази дедиб».


Гьанмабикаб Дагъистан мискинси, дурала улкнала пачнала арцличи, яра хъям-кьацIличи хъарсири или. «ГIядил-Гирейли Пётр 1-ибиллис гьуниваили, сунела мардеш балахъули, 600 гамуш дабгибти 300 уркура, гIярмиялис делгьахъес I50 унц дедиб. Аксайлизивадси бекли гIярмиялис делгьахъес I00 унц кадукиб».


«Надир Афшарли, 1727 ибил дуслизиб, сай пача ветаэс гIяхIцад гьалав, Тахмасп 2-ибиллизибад мугьур кебасили, сунела хъулив ил туснакъвариб. Персияла бургъантазибад цIакьси низамличилси гIярмия бетаахъур. Ургъахъес Аллагьли бедибси пагьмуличи хъарахъили, къажурти, афганти, узбекуни, гIур лерилра сунечи лехIхейхъути насабуни мутIигIдакIахъиб». Мискин хъалибарглизив акIубси Надир Афшар, I729 ибил дуслизив, лебилра Персияла шагь ветаур. Тамашабизесли саби, амма илис гьарил дергълизив чедиикес имканбикIулри.


«Бархьдеш гьаргбарес багьандан бурес чебиркур, Надир-шагь гьарли-марли гIяскуртала чевяхIси гьавкьяна сайри. Бусурмантала гIяскуртала чебяхIти гьабкьянабазивад бегIла гIергъи дакIувиубсира ил сайри. Илала гIергъи цалра туркла гIяскарла гьавкьянани илинигъунти сархибдешуни хIедиахъуб».


«Надир-шагьли Турцияличибад, гIур гъай хIебиэсли, чедибдеш сархиб. I733 ибил дуслизиб Багъдадлизиб Турциялара Ираннара ургаб даршудешла вягIда бигьун.


Турцияла султIай Гъази-гъумекала Сурхай-ханнизи Ширван Ираннис чарбарахъес хъарбарибхIели, Сурхай-хан иличи лехIхIейзур. «Нушала лезгибала «арслан-къаплантала» тураначил сархибси саби Ширван. Багъдадла се къуллукъ леба ил кебасес», - викIулри Сурхай-хан. Илди гъайли гIясиварибси Надир-шагьли, се-дигара барили, Сурхай-хан танбихIлаварес пикрибариб. 1734 ибил дуслизив халаси гIяскарличил Кавказ буцес дуравхъун. Августла ахирличиб Надир-шагьли Шамахи буциб, къаркъаличиб къаркъа хI****урли гъятIаиб. Илавад вебшибси Сурхай-ханнис гIелавадкайкили Гъази-гъумеки буциб, илра алавти шимира цIали дигуб. Дубурланти мукIурхIебакIиб. Бахъалгъунти кIарахъала мер-мусаличи гьаббухъун.


«Шамахилизивад Сурхай-хан дугIаили, Самур хIеркI-алавти диркьурби, Ахты, Дербент, Табасаран, диркьаличибси Хайдакь Надир-шагьли сунела арилиу дуциб. 1735 ибил дуслизир, гьалар урусунани дуцибти, Терек хIеркIличи детаайчи лерилра ванзурби Ираннис чардарахъиб.


1736 ибил дусла январьличив шими гъятIиули, цIали игули, халкь кабуршули Гъази-гъумекивад, Губданивад, Жангутайлизивад, Ахъушавад, Хайдакьлизи халаси гIяскарра сайра Надир-шагь увяхIяхъиб.


Хайдакьла уцмийли мардешла хъя бирниличила багьахъурхIели, Надир-шагь гIясили виалра, разивиубли гъинчIизур. Илини уцмийла рурси Кубала хан ХIусен-ГIялис шери редахъес, гIяскарра, уршира, сайра сунечи вакIахъес хъарбариб.


Уцмий ГIяхIмад-ханни Надир-шагьлис мардешла хъя бариб. Илис гIур бареси аги. Надир-шагь викIуси барили, рурси Кубала ханнис шери редиб. Урши чинав саял хI****ас или кайзур. Хъалибаргра сайра, Хан-МяхIяммад гьаланачивал Хунзахлизи вархьибсири. Надир-шагьла бархьдеш кабизахъес илхIели замана аги, Индия буцес арукьес гьалаклири». Уцмий ГIяхIмад-ханни бахъалгъунти сунела бургъанти, хъалибаргунира сабира, дубуртази Кьара-кьурейшлизи бархьибтири. Камти адамтачил, сай Мажалислизив калунсири.


«Ил дуслизир Хунзахлизир, Хайдакьла уцмий Хан-МяхIяммадла Баху бикIуси рурси акIуб. Ил бегIлара хабарла кIарахъала хан ГIумар-ханна неш ретаурсири. Челябкьлализив уцмий ветаурси урши Амир-хIямза, илхIели 11 дус виублири».


«Шагьла вазиртани, ил-алавти насихIятчибани, Надир-шагьлис, дирихьмиван дамкьурти гIякьлуми гIердурулри, - «мургьира, алмазунира тупангуначирра гьамадли ва хъярхъли къяйкдикIути сари, бикIулри илди».


«БегIла гIергъи дакIувиубси, туркла гIяскуртала чевяхIси гьавкьянали, Индияла МяхIяммад шагьла гIярмия тIутIу-кьякьябариб, вецIани шагьурти гъятIаиб ва хъямдариб, гIур илдала тах шагьар Дели буциб. Илар картIибти хIила хIуркIби хIедерубли лералли, Индияла шагьла рурси сунела уршилис шери кариили мекъ бариб.


Надир-шагьла гIяскарли, 10 азир урчила, 2 азирлим шударш  валрумала, гъарали буцибси давлала духби, Персиялизи киб». Иличибли Надир-шагьли бусурман диннис халаси зарал бариб. ХIябал миллион бусурманбиубти Индияла халкь, чула гьалабла динничи чарбухъун. Индиялизибти бусурманти цIакь агарти, мучлаагарбирутили бетаур.


Илавад чарулхъухIели, чилирил вацIализибад тупанг игьубли, Надир-шагь някълизивад вяхъиб. Уршили бархьибти вайнукьаби бургар сунес тупанг игьубти или ташмишухъун, гIясивиубси илини сунела уршила хIулби адитIун. ГIур урши гIяйибла вегI хIейъни багьурхIели, сунела 50 вазир хъяблабяхъиб. «Дила уршила хIулби адилтIухIели, дила гьалар хIуша дебкIес чебсири, илгъуна гIяйиб баргиб илини вазиртачиб».


Гьанна биалли жузлизибад бегIлара тамашабизурси баян: «174I ибил дусла октябрьличиб Надир-шагьли Санкт-Петербурглизи сунела вакилти бархьиб. Илини урусла пачас савгъатлис вецIну авра пилра, шуцIали валрила дех савгъатуналара дархьиб. Вакилти мурдали аркути урчи бурес агарли жагатири». Вакилти, Пётр 1-ибилла рурси Елизавета Петровначи сукни бархьибтири. Россияла пачала рурси марлира Персияла шагьла хьунул ретаэс хьулрухъун.


Сукникьяби бархьес гьалаб, сунела пикри бетерхахъес кумекбирути адамти урусунала ургаб Надир-шагьли баргибси виалри, лебилра Кавказла, Россияла, Иранна тарих цархIилтили детаэс дирутири.


«Россияла пачалихълизир итхIели лерил секIал немец Андрей Остерманна кьукьяли бекIдирулри. Остерманни Пётр 1-ибилла рурси сунела хъули туснакърариб. Сукникьянаби гъамхIебарили, мучлаагарбарили дугIаиб». Ил камси секIал багьандан, Россияра Иранра цахIедиубли уркалун.


«Тарихла гIялимтани гьанна бурес бирули ахIен Джаро-белоканна валиятла халкь се багьандан пунтбиубал». Илаб кабикибси дергълизив Надир-шагьла узи Ибрагьим-хан кавшиб. Ил багьана бетаурли, узи кавшибтас чеббицIес кьасбарили, Надир-шагь кIинайсра Дагъистаннизи дявиличил дуравхъун.


1741 ибил дусла августла ахирличиб илини сагали Гъази-Гъумеки буциб, алавти шими цIали дигуб. Сурхай-хан туснакъвариб.


«Ширваннизив левалли, сунела гIяскуртала гьабкьянабачи дубурлантас чеббицIесцун ахIи, лебилра бургъанти къирбарахъес, кIарахъала лерилра шими агардарес, мутIигIбакIибти лебилра Дагъистанна халкь Персиялизи арбукахъес хъарбариб».


«БазцадхIи, кIарахъала шимачи гьужум бехIхIебирхьули, булугунала дазуличир, Ахъушар, Жангутайлизир халати цIакьанала гIяскуртира сайра се багьандан Надир-шагь калунал, гьанна чилилра бурес бирули ахIен. Сентябрьла байхъайчив, кIелра шайчивад ГIяндалалла дубуртази гьужумличи Надир-шагь дураухъун».


«Илаб бетаурси дергъличила бурес адамтала гъай диули ахIен. Илар лерилра къаркъуби булан дубурлантала шайчир дургъулри. Ил кахси дергълизиб 5000 дубурлан игит алхун. Бяхъибти чилилра бейгIунти ахIенри. Персияла детахълуми хIяйна-авнали имцIалири. Ил дергълизив декIли вяхъиб Хайдакьла уцмийла урши Хан-МяхIяммадра. Чумал бархIили, дубурлантала чедибдешличила хабар лебилра Дагъистанна чебкад арцур».


«Надир-шагьлис кумекличи букьес Согъратлила шайчибяхI гьайбиубси Персияла 10 азирла гIяскарлис ГIяймакила къярдлизиб Мехтулила ГIяхIмад-ханна гIяскарли гьуни буциб. Ил Хайдакьла уцмий ГIяхмад-ханна гуяв сайри. Я балуй, я алгъай шайчи шикьбухъес персиялантас мер аги. БархIи ахъайчи лебилра Иранна гIяскар ил мерличиб алхун. Надир-шагьлис Гъази-ГъумекивяхI гIелавяхI вебшес чебикиб».


«Илини Хайдакъла уцмийличи чяпар вархьиб, дургъбазиб берцес бикибти сунела бургъанти, Дербентлизи арбукахъес хъарбариб. Надир-шагьла 25 азирла гIяскарлизибад ГIяндалалла дергълизиб берцес бикибти персияла бургъанти, Хайдакьла уцмийли Дербентлизи баахъиб. Илди лебилра 100-цад бурги, урухбиубти, башес хIебирули хIялагарбиубти». Хайдакьла районна ХIуллила шиличи гъамси, Гапкайла къярдлизи арбукили, лебилра персияла бургъанти Хайдакьла уцмий ГIяхIмад-ханни сунела гIяскарличил къирбариб. Ил мерлис гьанна «Иран хараба» бикIули саби.


ГIяскар къирбарили гIергъи, дубурлантала някъбази Надир-шагьла кьапIа, улибхьа, шушка, дахъал арц дикиб, (Индиялизирад дучибти арц, бахъал къараултачил шагьличи дархьибтири), къараулти кабушили давла хайдакьлантази бикиб.


Надир-шагьла кIикьярякь шушка, Кубачила комбинатла музейлизиб бусягIятра леб. Ил шушка гъайбикIес бируси биалри, дахъал тамашала хабурти дури. Кабикибси даршдусла ахирлизиб, хъулкнани музейлизибад шушка бигIунсири. Чумал дус дикили гIергъи, Россияла дазуличиб, улкала дура арбухес кьасбарибти хъулкни буцили, шушка гIурра Дагъистаннизи чарбухъун, - иличила ГIялим Темирбулатовли бурили ахIен. Нуни чеимцIадарибти гъай сари.


«1749 ибил дуслизив, Хунзахлизи вархьибси чяпарли, Хайдакьла уцмий декIли зягIипли виъниличила илала урши Хан-МяхIяммадлизи багьахъур. Бахъ чус гIяхIбизурси Хунзахлизибад, лебилра хайдакьла уцмийтала хъалибарг чарбухъун.
Хайдакьла уцмийла ихтиюрти, уршила урши Амир-ХIямзази дедили ГIяхIмад-хан итил дунъяличи арякьун. Цара байхъалара дусли, ГIяндалалла къярдлизир детаурти дяхъурбазивад арахIейубли Хан-МяхIяммадра шалгIевухъун. Чула наслула гIяхIти гIядатуни Амир-ХIямзани даимдариб. Дергълизир дикибти арц, цIали дигубти, гъятIаибти шими сагадарахъес харждариб.


Хайдакьла уцмийталара Хунзахла хананалара тухумдеш лебил Дагъистанна халкь уржахъес гIибратлатили детаур».


Нуни гьандушибтала дурарад, жузлизир Дагъистанна халкьла гIямруличила бурути дахъал тамашала хабурти лер. ВегIла халкьла гьар-урла гIямруличила багьес дигутас «Хайдакьла уцмийство» бикIуси ГI.М.Темирбулатовли белкIунси жуз, белчIахъес маслигIятбирулра. Илар гъай ца Хайдакьличилацун ахIен, Дагъистанна, Кавказла, Дунъяла тарихла дахъал баянти гьаладихьили сари илизир.