Синан беш дуьххьара гулар Абубакарова Пет1мат

Синан беш
Петимат Абубакарова
Поэзи а, проза а


 Дешхьалхье

                "Синан бешахь кхиъна зезаг"

        Абубакарова   Пет1амат Зайндиевна  дуьнен чу яьлла 1972-чу  шеран  17-чу  майхь,Т1ехьа - Марта   к1оштан Котар-Юьртахь. Циггахь №3 йолу  юккъера   ишкол   яьккхина  дато  мидалца. Цул т1аьхьа  ц1ечу  дипломаца  чекхъяьккхина  Нохч-Г1алг1айн  пачхьалкхан  хьехархойн институтан  филологин  факультет.
     Къинхьегаман  юьхь  йолаелира  ша  дешначу  ишколехь лакхарчу  классашна   оьрсийн  мотт  а, литература  а хьоьхуш. Цул т1аьхьа  белхаш  бина  Соьлжа-г1алин №34 йолчу а, № 7  йолчу  а  ишколашкахь, Пачхьалкхан  университетехь, хаамийн  г1ирсашкахь . Карарчу  хенахь   Соьлжа-г1алин  №7 йолчу  гимназехь  а, пачхьалкхан  хьехархойн  колледжехь  а хьехархо ю.
      Нохчийн  г1иллакх, г1уллакх  лоручу, ненан  меттан  сий-пусар  долчу  доьзалехь  кхиъна  Пет1амат. Дукха  жима  йолуш,  ненан денанас Медината
дуьйцуш,  йо1ана марзделира  къоман  башха  туьйранаш, шира  дийцарш, къонахийн  иллеш. Цу т1ера  ду  эр  дара  иза,  шен  цхьайтта-шийтта  шо  кхаьчча,  туьйранаш, дийцарш  яздан  йолаялар  а. Т1аьхьуо  йоь1ан  юххера  гергарло  дозаделира  нохчийн  поэзица  а.Цо  ца  1ебаш  йоьшура   Мамакаев  Мохьмадан  а, Мамакаев 1аьрбин  а стихаш. Айдамиров  Абузаран «Ненан  дог»  повесть  цуьнан «стоьлан»  киншка  яра.
    Абубакарова Пет1аматан дуьхххьара произведени , «1аьнан  сурт»  аьлла йолу  байт,  зорбане  елира   «Стела1ад» журналехь. Цул т1аьхьа  оццу  журналехь  шен  рог1ера  дийцарш  а, байташ  а йовзийтира цо.
 Кху  т1аьхьарчу  хенахь  т1еман  хиламаш  д1абирзича,  Нохчийчохь  юхакхоьллинчу,  къоначу  литераторийн  «Пхьармат»  цхьаьнакхетараллин  декъашхо  а  хилира Абубакарова  Пет1амат.
Ала деза, х1окху т1аьхаьрчу шерашкахь къеггина гучуделира цуьнан пох1ма.
Вайн махкахь хилларг а,  хуьлушдерг а къоман лазамаш, иэшамаш цуьнан дагах чекхбуьйлу
      Къаьсттина нохчийн къоман сийлахьчу к1ентан, хеназа кхелхинчу, Россин Турпалхочун Кадыров Ахьмад-Хьаьжин  шатайпа  васт  х1оттийна цуо шен байташкахь.
      Иштта къеггина гойту Абубакровас шен поэзехь Кадыров Рамзанан  куьйгаллица вайн махкахь башха тоделла адамийн дахар а, юхаденбелла мохк а.
      Пет1амат ийман долуш, ц1ена бусулба хилар гучудолу цуьнан байташкахь.1аьрбийн йоза-дешар хууш а ю иза.
Тахана  республикехь  газетийн  а, «Орга»  журналан  а  г1оьнца  ешархошна  дика  евза  цуьнан кхолларалла. «Марг1алш»(2007)   ц1е  йолчу  къоначу  яздархойн  юкъарчу  гуларехь  зорба  тоьхна  цуьнан  цхьайолу  байташ, ткъа   «Дашо  латта»(2012 шо)  гуларна  юкъаяхана  проза  а.
Ша хьехархо хиларе терра, я вуьшта аьлча, шена бераш дукхадезаре терра, цуьнан кхолларалехь берийн дахаро йоккха меттиг д1алоцу. Маттана говза, шен хат1 долуш,  берийн яздархо кхиъна нохчийн литературехь, ала мегар ду вай тахана.Цунна тоьшалла до х1окху гулар юкъаяханчу байташа а, дийцарша а.
        Абубакарова Пет1амата гайтина, ша дика гочдархо хилар а. 1аламат ч1ог1а дика гочйина нохчийн матте яьхна цо оьрсийн яздархойн а, поэтийн а  цхьамог1а говзарш. Къаьсттина боккха кхиам хиета суна В.Гаршинан «Ц1ен зезаг» дийцар гочдар.Чолхе, адаман синлазамаш гойтуш долу и  башха дийцар нохчийн маттахь шен шолг1а дахар кхолладелча санна дека. Изза ала мегар ду С.Аксаковн «Сирла-ц1ен зезаг» аьлла долчу туьйранах а.
Кхузахь ала дог1у, авторо, шен ц1е боккъала зезагах схьаэцна хилар билгадаьккхина ца 1аш, ша а,  шен дахар а оцу зезагах тардо. Иза цуьнан лирически турпалхочун васт ду.
      Пет1амата кхид1а а мало йоцуш вайн литературехь къахьоьгург хиларх, теша лаьа.Цу т1ехь цуьнан кхиамаш хиларе сатуьйсу вай.


               
                Исмаилов Абу,нохчийн халкъан яздархо,Россин яздархой
                союзан декъашхо.
   


Исламан  новкъахь

 (Кадыров  Ахьмад-Хьаьжа  дагалоцуш)

Исламан    сирлачу   нийсачу   новкъа
Ахь  хьалхатоьттура   кхиамца   халкъ,
Сийлахьчу  Къуръанан  аятийн   шовкъехь,
Сатуьйсуш   толаре    дахарехь  Бакъ.

Къабилан  зуламе  т1аьхье  ю   дебаш,
Ойлаеш   схьалаца  дуьненан   т1ам...
Царех  цхьаъ   вели-кха ,къинойх ца 1ебарг,
Эккхийтар а дина ,  буо  даккха   къам.

Кхин цкъа а  дегийра къизалло  латта,
Нохчийчоь,юха а ахь буохам лай.
Шен дика ц1е  юьтуш дахарехь  яккха,
Эхарта  д1авирзи  догц1ена  лай.

1ожалло  Азалле  дерзорах   Са  хьан,
Дуьненахь  лелар  ду  хьан  ц1ийнан саг1а,
Къарйина,  эшийна   диндоцу  т1аьхье,
Ховшур  ду  адамаш  ийманехь    даха!

 09.05.  2004 шо


Вицлур вац цкъа  а

Мискачух,  г1ийлачух  кхетара дика,
Догц1ена  Делан  лай  хиларна  ша.
Маьршачу  дахаре  адамаш  дига,
И хьалхавелира, ца  кхоош  са.

Да воцуш йисина Нохчийчоь  денъеш,
Къоман  сий  айъада  хьийгира  къа.
Дай  баьхначу  лаьттан  шатайпа сийдеш,
Дебийра ,  кхиийра   беркате   кха.

1емира  харцонехь,  собарх  ца  вуоха,
Саьрмако  шен  махкахь  йиллича  ц1е.
Йицлур  яц  замано  хийцарх  шен  духар
Къоманна шен са д1аделлачун ц1е.


05.05.15.
Бусулба  паччахь

Бехделла, г1елделла 1алам
1алашдан, к1елхьарадаккха
Винера  векал  и Дала,
Дин  долуш шен  некъан  х1айкал.

Бераллехь, шовданал  ц1енчу
Ойланехь  васт  х1иттийнера:
Догц1ена  адамаш маьрша,
Саг1ийца  гойтурш  комаьршо,
Уьш  бара  т1ех  парг1ат,  маьрша,
Т1ехь  волуш  нийсонан  Баьчча-
Халкъан да-Бусулба  паччахь…
И зама яц  техьа  герга?
 Даьржийла-кх вайн махкахь беркат!

 2004-2006 шо
      
Дахарехь  лар

Кхоьру со, ца йитахь
Дахарехь лар,
Бакъдолчу Дуьненахь
Сама ца яла,
Цунна хир кхузахь сан
Сел синтем бар,
Ма-хуьллу лаар
Сайн ц1е дашца кхала.

1993 шо

***
Адам  ду  со,  Адамах схьадаьлла,
Дуьне, Эхарт  деза  хилла  хьакъ.
Жимчохь дуьйна  ойла  акхаяьлла,
Довза  лууш долу  дерриг  Бакъ!

 1993 шо


***
Я  Рабби, доьху  Хьоь   къинт1еравала,
Дуьненахь  яхар  сайн  хетарна  бала...
Харцонех,  х1илланех   дуьззина  долчу,
Хийла  цуо  х1оттайо  со  ч1ог1а  холчу.

1993шо

Сан    бехк            

Цхьа бехк бу сан
Дуьнен чу ялар.
Дуьненахь юха
Хьо лехар.
Хуьлуш дерг  х1ун  ду
Цакхетар,
Хиллачул т1аьхьа-
Эхь хетар.

Сан ийман
Совдолуш  гича,
Имансиз  х1утту
Со  тилъян…
Сайна  х1ун  оьшу  ца  хаьа…
Суо  хьуна  оьшийла-м лаьа…

 1996  шо


Синан  бешахь

Деша йоьдуш со,
Тхан Дас  йоьг1на  беш
Кхии,  хьекъаш стом,
Ц1енна  пайда  беш.

Ткъа   со-м   лела тилла,
Синан  бешахь  яьлла,
Заза доккхур бохуш,
Стом  хир  маццаъ бохуш…

Сан дас йоьг1на беш
Х1инца-м къан а елла…

1996 шо

Тоба

Кхин ца лато
б1аьргашца,
лергашца,
маттаца  къа,
тахана ас  тоба до.
Лерсица,
б1аьрсица,
мотт лебан  хаарца
Кхоьллинарг,
Доьху  Хьоь,
И  тоба  сан
къобалдар…

  1996
***
Нохчийчоь – Дайн   Латта,
Хьох   къасталац,
Хьан даь1нех жоп хатта,               
Цхьаъ   къасталац.
Хьох яьлла д1аяхча,
Яхалур яц,
Орамах д1ахаьдча,
Якъало буц.

 2000  шо



Сийдолчу  нахана

Сийдолчу  нахана
цхьа  к1еззиг
 г1уллакх  дой,
Ларамца  и  юхадерзадо цара,

Ткъа, нагахь  сийдоцчех   
д1ахьакхалой,
Вухкур  ву  шайнах  а
и  санначара.

 1996   шо



Салам

Ассаламу  1алайкум,   х1ай сан  йижарий!
Ассаламу  1алайкум,  х1ай  сан  вежарий!
И  Делера  деза   Салам   лакха  айъадай,
Даржаде  вай  вайна  юкъахь,цуьнан сий а дай.
               
   1996  шо


Мовлид

Сийлахь  Элча   вина бутт,
Лоруш муъмин наха,
Дуьллу деза салават,
Докххуш  денна  саг1а.

Пайхамарийн сирла  нур,
Шена делларг Дала,
Тешна ду вай хиларх гург
Ялсаманийн  арахь.

Аллах1-Делан ц1ена Дин,
Толамца   д1ах1отта!
Элча  мел  ца  везачийн
Синош   холчах1оттош!

 07.02.15 шо


Умматан  ох1ланна

Делера Салам хуьлда Хьуна,
Сийдолу, я Мухьаммад!
Ниййат долуш  - лара суннат,
Самадели хьан Уммат.

Ахь лелийна оьзда г1иллакх,
Дуьненна  ду  масала.
Аллах1ана  Везаш  хилларг
Умматна а –Дозалла!

Хьан  сийдарца  оха  Хьуна
Денна   дуьллу  салават ,
Делан Салам   хуьлда  Хьуна,
Саййидина   Мухьаммад!

07.02.15 шо
Эртана  коьртехь

-Цу ломан ч1ожехь
Акхаройн лар йоцчехь,
Со муха 1ийр ю?-
Хаьттира   Хедас
Шайх волчу к1анте.

-Йоха  ма  йоха,
Хир  яц  хьо  цхьалха,-
Жоп дели нанна
Цхьа  мерза, к1еда,
Шайх  волчу  к1анта.

Эртана  коьртехь ,
Хьуна   Зияртехь
Лаьтташ  ду  халкъ.
Дош  хили     бакъ,
Шайх  волчу  к1ентан.


Вайн  Хьаьжин  къайле
Беркате  йойла,
Вайн   махкахь  1илма
Цуо  диеба дойла!

 1996  шо

Зияртехь
Тхо  Зиярте  доьлху,
 Къиношна  геч лоьхуш.
Тхо Зияртехь   доьлху,
До1анашца   доьхуш.
Беркатийн   Да  верриг,
Зиярт  Къобалдехьа,
Мекха  йойъуш ерриге,
Тхан дегнаш ц1андехьа.
Хьо  вовзар  ч1аг1дехьа,
Я  Рабби, тхан  Дела!
Хьо везар  марздехьа,
Комаьршаллин   Эла!


 1996 шо


 1996 шо
 Д1атилла  хьайн  йовлакх

Д1атилла  хьайн йовлакх,
Буьйсанах тардина,
Айхьа д1атеснарг…
Ца йисна хьан  х1инца
Масална д1агайта
Бос 1аьржа к1ажарш…
Э, маржа нохчийн йо1,
Ма ч1ог1а  ели   хьо 1иеха,
Баржорна  мекарчуо
Дуьненахь  эвхьазлон 1еха.
Доьху  хьоь, сан  йиша,
Кхин  д1а  а  хьо гал ма  яла,
Иманан    нур-деши
А  хилий, хьо самаяла!
Теша  со, кестта  т1ейог1ур ю
Хьан  ирсе,  декъала   зама.
Дуьнено хьоь  орца  доьхур  ду,
Лаарца  диканиг   1ама.

  1995 шо



***
Хийла  да  ахь, Дуьне, тилаво,
Хийла  да  ахь  1ехаво,
Эхарт  дицлой,  адам  сихло,
Валар  хилар  диц  а  ло!

Валар  дицдай  хьо  ма  ваха,
Цуо  ца дицдо  цкъа  а  вай,
Хьанал  гулде  хьайн  хьал, бахам,
Лаамийн  ма  хила    лай!

1996


***
Дуьне  даа  йог1у  моьттуш,
Иза  хьеша  еъна   со,
Х1ун  лаьара, хилчи  хоьттуш,
Дойъур  дара  йина  шо,


Кху  паналлехь  доцург  лоьхуш,
Цунах  кхиа  г1иртина,
Хила  йиш  мел  йоцург  доьхуш,
Хийла  холчух1иттина.
            
1996  шо



До1а

 Я  Аллах1,  Боккхачу
Хьайн  ницкъех,
Зирххал  ницкъ  лохьа,
Сийлахьчу  Хьан  дуьхьа  ,
Деш  долу  тоба  ца  дохо!

Я Рабби, Хьаналчу
Хьайн  рицкъах
Доьху Хьоь къаста ма  ехьа,
Хьан  дуьхьа  деш  долу до1анаш
Халкъана  беркате  дехьа!

  2000  шо

До1а

«Я  Раззакъу – и  еза ц1е  Делан,
Хьанал Дахар  тодар  доьхуш яккха
Хьайн  х1усаман  еа  соне», –доьшу…
Дависа, сан  Нана-Нохчийчоь,
Ма лаьар-кха  каро
Биъ  Са  хьан!


  2002 шо




***
Жимчохь  дуьйна  дукха  тептарш   дешна,
Довза   лиъна   сайна  и  Бакъ-1илма…
И довзарна, х1инца-м  ю со тешна,
Къомо  бинарг  беркате  некъ  хиллий.

Латта  къуьйсуш,  туьрца  лехна   маршо,
Ницкъ  кхочийла   хьекъалца   д1ах1отто,
Кхочун   ерг   вай  делча  яц   кхо  арш  бен,
Синц1еналлин  г1ап  ю  езарг  йотта…

 2003  шо


               



Безамна  гимн

Дуьнен  т1е Адам,  Хьавай  доссийча,
Вовшашна  т1екхача  долуш  гена,
Да-Адам  хиллера  Далла  хьесталуш,
Эхартан   къинхетам  боьхуш  шена.

Ткъа  Хьавас-м  кхузахь  Адам лоьхура,
Цуо  иза  даггара  Деле  воьхура…
Цундела  дуй  техьа   ас  а  хьо лехар,
Ламазца,  до1анца  даим  а  хьо  вехар?
 
1996


Гуьйренан заза


Вайн  безам – маьрша,  ц1ена, оьзда
Зам-заман  чомехь  мерза  шовда,
Хьенан  б1аьрг  хилла,  буьйхи,  баьржи?
Со  йицъеш,  ахьа  кхин, мила   хаьржи?

Вайн  х1усам  шуьйра, сирла,  йовха,
Фирдовсан  1индаг1   санна  ховха.
Хьенан  дог  дахана  хаьрци, юьйхи?
Хьан синна  керла  кор  хьан  дуьйг1и?

Вайн  дахар –къегина, ирсе,   хаза,
Гуьйренан  юьххьехь  кхиъна  заза,
1аламна   ца  тайна  даьржи  теша,
Цхьалха  со юьтуш сайн синан  бешахь?..

Синан  гуо

Бераллица-б1аьстенца,
Нана-1алам  хьостуш,
Хазло  дуьне  ханна,
Гуттаренна  санна.

Къоналлица-аьхкенца,
Кийрахь дог а кхехкаш,
Лела даккхийдераца,
Дуьненаца техкаш.

Басца   тарлуш  гуьйренах,
Х1оьттича  г1еметта,
Шераш-г1аш  мел эгарах
Вахарах кадетта.
               
Ткъа  шийла  1а-къаналла
Кхочу  эшош  доьналла,               
Т1аккха  а  ца  къарло  Са.
Цуо  б1аьстене  туьйсу  са.

 2002 шо




Ирсах

Ма хета, хьуо хиларх,массо а ирсе…
Цхьанна и карийча, вукхуьнан дов и!
Цхьаъ  хаза  нисвелча - кхин хуьлу ирча,
Цхьанна дов ца дезарх, кхечунна тов и.
Дуьненчу цхьаъ вели, кхечанхьа –вели,
Хьалдолу нах  хиларх, къенаш бу шортта,
Хьо везарх нахана, кхиверг сов вели…
Цхьаъ могуш хиларах, цомгашниш–шортта.
Ма хета, ма хета массо а ирсе…


 2003 шо



Хьекъал

Хьекъал хилахь   къоман  Баьчча,
Дахар  хир ду нехан ирсе,
Сонталла   яьккхинчохь  баьрчче,
Дикане   са  а  ма тийсса.
Хьекъал–динан  б1ог1ам,
Беркатан –и  дог1а.
Хьекъал– ийман,собар,
Дохковалар –тоба!
Хьекъал–ира  лерса,
Хьекъал–ира  б1аьрса,
Хьекъал–оьзда  юьхьса,
Хьекъал– халкъан  ирс  а…

   2004 шо

***
Х1ай Дуьне, адамийн  юкъара  Латта,
 Хьийза  хьо  хаддаза  Маьлхана  гуонах,
 Зуьрет  хьан  дег1а  т1ехь дебаш ма лаьтта,
 Цуо-м  к1еззиг къастадо дикадерг  вуонах.

 Х1ай  Дуьне-Латта, тхан юкъара Даймохк,
 Беркате  хьан  ни1мат  кхачош  ма лаьтта...
 Даьржийла  хьуна  т1ехь  ийманан  к1айн дохк,
 Эхарте  боьду  некъ хуьлуьйтуш   атта.


  2007   шо

Са–дег1
Са–дег1,  дег1–са,
Дато тешца
Вовшахтесча  санна,
Цхьаьна деха,
Тай зарздаллац,
Д1асакъастталц.


Ткъа цул т1аьхьа
Са  д1адоьду, хетарехь,
Серлонех   кхета,
Я боданех лиэта…
 Дег1, хьох х1ун до?
Х1инца-м  хьо
лаьттан пхьор деца,
цхьан  а  таро ма яц
кхин  хьох пайдаэца…
 1996  шо

Ойланаш

Сан ойланаш – карзахаллийн  х1орд,
Нийсо, Бакъо лоьхуш, б1аьрхих  лешна.
Сатийсамца   доьду  х1ора де,
Цкъа  Низам  д1ах1уттург  хиларх тешна…

Харцоно  т1едоьхна  шена барзакъ,
Бакъо юьтуш   цхьалха, тийна,таь1на.
Сан  ойланаш х1инца юйлу карзах,
 Кхета   лууш кху дуьненан маь1нех…

Духарш дуьйцу х1инца    цхьаболчара,
Герз  а  карахь  цкъа-м д1адохуьйтура.
Ма  ца  теша   ши  юьхь  йолучарех,
Доьху Хьоь, Я Аллах1, ларъе царех.

Духарш  синна  дуоха деза  хьалха,
Дера,  т1аккха-м  ша-шех кхетар ву.
  цхьалха?
Ийман делахь,  эхь а хетар  ду...
 


Б1арлаг1а

 Дато бутт,
Бина-те
Детих хьо,
Ятийна и маьлхан серло?
Дашо малх,
Бина-те
Деших хьо,
Дашийна и беттан нур?
Седарчий, шу ду те
Кхоьллина,
Сий дайта цу маьлхан,
Беттан?
Ткъа буьйса, алахьа,
Хьо мукъне юьйцина
Стенах?
Я гушдерг шадерг а,
Ду-техьа г1енах?

 2001  шо








Г1енийн  лорах

Дагна 1аткъам–Цхьалла,
Са а тосий лалла,
Сино хоьцу т1емаш,
Илли яздан 1емаш.
Ца карадеш хьаьркаш,
Ойла керча юлу.
Доьллий синан б1аьргаш,
Дег1ах къаста юлу…
Долало Са кхарста,
Дег1ах парг1ат долий:
Г1енийн уьйриг босту
Малик хьалха  долий.
Кхочу  ялсамане,
Дашо  стоьмаш  баа;
Дуьне – к1урк1амане
Юха  ган  ца  лаьа!
Паналлехь  Са  лела,
Шеха  тарлой  эла –
Къайленийн теш  хуьлий,
Церан  лай  а  хуьлий…
Ког  тесича  санна,
Ойла  галл  а йолий,
Делан маь1аргонна-
Сиддикъ*  къайладолу…
Д1адов  т1аккха  г1енаш,
Чиркхех  терра, г1ийла…
Хеда   дато  з1енаш,
Маликашца   хилла…
2002  шо

1уьйкъе

1уьйкъе ели новкъа,
Яха – Абаде,
Юьтуш  дагехь шовкъ…   
1уьйре,
Собардехьа!

  2003  шо

1ожаллин  йиша –наб
 
1ожаллин  йиша –наб
Йиш яц хьо хийца,
Мичахь ю г1енийн г1ап,
Йишъелахь,  дийца;
Цу чохь хир дукха г1енаш,
Довзуьйтурш  дахаран  генаш;
Юсупа  тидначарех,
Уггаре дезаниг царех,
Гайтахьа, суна  а  цхьаъ,
Довзуьйтуш  дахаран Бакъ…
Буьйсанан векал– наб,
Цкъа б1аьргаш дехьа хьаб,
Довзуьйтуш гинарг хьайна,
Дахкийта г1енаш  тайна.

2004  шо






***
Х1аваан х1орданахь,
Хьийза Дуьне-кема
Цу т1ехь – адамаш,
Некъ бу абаде…
Дог1маш-г1одамаш
Охьа тосий,
синош парг1атдовлу,
стигал т1ома довлу…
Дуьне-набахте  юьсу,
1аьрчаша къинхетам луьйсуш...

2003  шо






***
Хиш  т1едуьйлу,
 мехаш  хьоькху,
Леш  ду  денна  адамаш,
Къинойх декхаш,
Зурма  лоькхуш,
Зулам    а  ду
 баьрччехь  1аш…


2000



Мух1ажаре
      
 Кхолламо  хьо  гена  ваьккхина,
 Сил  дукха  безачу  махкана,
Нохчийчоь  хьо  воцуш  йисина,
Амма  хьан  васташ  ца  дицдина...
Хьан «акха кхор » цкъа  а бужур  бац,
Назманийн  мукъамаш совцур  дац…
Цкъа  юха    воьрзур  ву  Дег1аста,
Бакъдолчу  иллешца и  хьаста,
Кхин цкъа а цунах д1а  ца  къаста!..

Даймахко шен мукъам сацийначу санна хета…
Сан илли  доьлху  хьан  кхолламах   кхеташ…
Хьан ненан  «Шах1адат» долийла  хьан  синна  орцах.
Йолийла  Нохчийчоь  хьаьвзинчу  кху   уьне  дорцах.
               
 



      








***

Сан  жимчу  къомера
Х1ун  даьлла  хилла,
Сел  къиза, да  воцуш,
 И х1аллакьхила?
Толлуш  ду  даим  и
Гарманан  аре,
Сатуьйсуш  Дег1аста
Г1енах а  гаре!
 
1999


***

Г1ала. Серло. Дахар.
Бала. Шело. Белхар.
Г1ело.К1иллой. Герз.
Белам. Гулам. Дерз.

Къоьлла. Бода. Биекхам.
Коьллаш. Нехаш.Декхарш.
Паччахь. Ловзар. Толам.
Баьчча. Довзар. Къола.

Мархаш. Къора.  Ткъес.
Лелхарш. Г1ора. Иэс.
Дуьтуш  цхьацца  дош.
Гира,  зама хьош…

 1999


***
Т1улга  т1е  т1улг буьллуш,
Пен  пенах  буттуш.
Г1ала-м  и,  шеко яц,
Ю юхаюттур.


Ткъа  пенаш  т1ехерцаш,
Т1улгаша  хьаьшнарш,
Кхин юха   хир  ма    бац,
Уьш-м  бац   г1овттур.

 1999 шо


Т1епаза  байначарна


«Садаре са х1унда туьйсу,
Са хиларе са х1унда туьйсу,
Ца гун  волу нанас винарг,
Хьо гаре са х1унда туьйсу?»-
Бохуш, Бабас баьхна илли
Сан иэсехь хьо  х1унда ду-те?
Дависа хьан, г1ийла илли,               
Юх-юха  хьо эшна хили,
Ваша воцуш йисна йолчу,
Йишех терчу Нохчийчоьнна.

Т1ех догц1ена  хьо хиларна,
Питанчаша 1ехайо хьо,
Юьтуш цхьалха, к1ентех яьлла
Бехк болчех а, бехк боцчех а…
К1ентий ма сов ца бевллера-кх,
Т1епаза шаьш къайлабевлларш…

Доьху Хьоь, Я Аллах1-Дела,
1аламан  къайленийн   Эла,
 Сатуьйсучу нанойн дуьхьа,
Церан ц1енчу  б1аьрхин дуьхьа,
Дайх дисинчу иллин дуьхьа,
И хезначу лаьмнийн дуьхьа,
Кост а доцуш, байначеран
Рицкъа  ц1ен  т1е  дерзадехьа!

2002 шо






Дедайн  1адат

Дедай  баьхна, лелош  оьзда  г1иллакх,
Вовшийн  даим  лоруш, дола деш.
Вуно деза нохчийн  1адат  хилла-кх,
Кхиош  ц1ена,  маьрша  синойн беш.

Х1инца  адам  даьлла  вовшийн  хийра,
"Ларам"  бохург тергал а ца до.
Сина деза  хилларг, хилларг  сийлахь
Къоначарна  цхьа  мехаза  го.

Баккхийчеран  сийдеш,уьш ца г1овтту,
Я  кегийчийн  пусар а ца  до.
Могуш-парг1ат  хатта  а   ца хотту,
Г1иллакхехь а  шира  1адат  го.


Нохчийчоь  йоьхкиначаьрга

Къоман сий до аьлла,
Къоман ц1ий 1енийнарш,
Нохчийчоь ягийна,
Ерина йиллинарш,
Цкъа шайха тешийна,
Юха и эшийнарш,
Шу-м лелаш хир деца,
Лаамашна децаш,
Хазаниг  т1едухуш,
Мерзаниг а  дууш,
Уггаре тоьллачехь
Берашка доьшуьйтуш,
Шайн дагахь аш боху
Хир деца, шаьш тоьлла.
Бакъ дац и, бакъ дац и,
Шу  хьоьгу, шу  хьоьгу…
Мел  беркъа  тхо хиларх,
Мел  тиша  тхо хиларх
Тхуна  ю  Нохчийчоь,
Тхо  цунах  даккхийде,
Къораниг  хезаш  ву
Шен  махкахь и велахь,
Б1аьрзениг сагуш ву
Даймахкахь и велахь
Даар а, малар   а
Даймахке безам бу,
Ма лолда Нохчийчоь,
Хьох яьлла  лелачохь.

2000-2003







Чолхе  зама               
               
Дависа, хьо маца  кхачалур техьа,
Иблисан  шаддашца  йихкина  зама?
Нохчий  бу  х1аллакбеш  сехьа а, дехьа…
Йоьлхушъерг  юха  а ю  нохчийн  нана.


Т1аьхьара  зама  ю т1екхаьчнарг олу,
Герга  ду  вайн  горга  дуьне  д1адала,
Яхьйолчу  к1антана  хьоьх  хилла  йолу
Боккъал  а йийцина  т1аьхьара зама.

               
Я Аллах1,  умматна  орцах а  валий,
Исламан  нуьраца литтахьа дахар!
Нийсачу  кхелаца  лацахьа  бале
Шалхоерш, цабешарш мискачу  нахах.

 Я Аллах1, ларамза  летийнчу   къинойн
Къа-бала   д1аэций,  дахахьа  маьрша.
Хьан  дуьхьа  эгначу сирлачу синойн
Г1азотан доьхьа мохк баккхахь маьрша!

Я Аллах1,  хьан  ц1арца  миска  халкъ доьхуш,
Элчан  некъ  лелийнчу  устазийн  дуьхьа,
Исламан  сирла  нур  Дег1астахь   лоьхуш
Леллачийн дуьхьа  тхан  мохк  декъалбехьа!

  2002  шо
 



Шалхо

Лардойла вай,
1алашдойла
Ямарт дегнех,
Церан хьаьг1нех.
Лардойла вай
Дуьхьал  хаза
Дуьйцучеран
Шалхо йовзарх.
2005 шо

Г1алахь
(хьалхара т1ом  д1абаьлча)

Ког  баккха  я билла  меттиг  яц,
Ткъарш-хатташ - массо  а  меттехь.
Дахар а  тодала  дагахь  дац,
Нехийн  ю  г1аланаш  юттуш.

Дитина  цхьадолу  г1уллакхаш,
 Диканна    ара  ца  довлахь,
Д1адевлла  дисина г1иллакхаш,
Генахь  дац,  нахала  довла  !

 1996  шо

Биъмог1анаш
***   
Хьан боху нохчийн мотт дашна бу къиен?!
Муьлха а ойла цуо ялхайо говза.
Йиш яц вай д1атесна ненан мотт 1иен,
Цуьнций бен хир дац къам дуьненна довзар!

***
Не1  тухий  ца  дог1у  дика,  я  вуо,
Оьмаро  1амаво  дерриге  лан.
Шен  ларца зуламо  мел  буьту муо
Х1унда  ца туьгу те дагт1ера  бан?

***   
Лакхене   массо  а г1ерта,
Хиларна и ц1ена, сирла,
Цхьа бакъду  кхачале берте
Диц ма де и хилар шийла.


***   
Къоналла –лаамийн  кема,
Дахаран  х1орда  т1ехь  лела.
Ца хилахь лаамийн эла,
Г1ур  ма  дац  и   кема гена.


***   

Цкъацкъа  дог  карадой  деса,
Ойланца  ас  доьшу  Еса,
Ткъа  цуо и  дагт1ера  есалла,
Эккхайо, дог  хьостуш  эсала.

***   
Х1ара  зама – кегаелла,  чалхе,
Дика  вонах  ца  къастало  мур,
Шайн  ницкъ  хилча цу 1есачу наха,
Малх а оьцур  бара, къовлуш  нур...


***   

Мичахь  ду   сатуьйсу  ирс?
И  суна  лун  долу  г1ирс  а?
Самукъне  зама  кхин  хиррий?
Х1етале  хьекъалах  тир  те?

***   
Декарта эрна ца  аьлла:
"Аьнгалих тера ду хьекъал,
 И бахьнехь хийла ц1е яьлла,
 Хиларх  а  и   шийла экъа."

***   
Лардойла  вай  массо  вонах,
Хьаг1-ямартло хьарам Йинчуо,
Даим  хьийзаш вайна гонах
Яххьий, Ирссий, Хьанал рицкъий!

***   


Ша  верриг  1илманца  тайна,
Дахарехь  хир  ма  вац  вайна.
Юцуьйтуш  диканийн  т1ийриг,
1илма  ду  адам  хаздийриг!

***   


Дог-ойла  тера  ю  х1оттамах  хенан:
Цкъа  йиекха,  тар лой  ша  сирлачу дийнах,
Цкъа  еча ,  охкадой   г1айг1ане   т1емаш.
Бода  бац   хилалуш   серлонца  ийна...

***   

Дуьненан  меха  ву  догц1ена  доттаг1,
Воккхаве,  кхолламо  иштачух   хоттахь...
Доттаг1  а  ма  лаца , хьуо  цунах  кхерахь...
Тешнабехк   бечеран  дог  дуй  те кийрахь?!


***


Хьо  тешначо  вухкур  ву  хьо,
Ахь  лийринчо  вицвийр  ву  хьо.
Хьоьга   хьайга  ца  ларделларг
Тамаша  бу –кх  кхечуо   хьулдахь...

Шимог1анаш

***   

Ялсаманин    деза   хьаша, г1иллакх,
Нохчийн  даим  сирла   1адат  хилла-кх.

***   

Безамца  цхьаммо  хьан  яьккхича  ц1е,
Дог  серла  долийца,  шех   летий   ц1е.
***   
Шен-шен  хенахь   ца  кхаьддачу  дитто,
Дузур  дац  шун стоьмех , хьалха х1итто.






Мила вуьсур те?

Ловзабаьлла х1орд,
Тулг1еш керчаеш,
-Мила вуьсур те?-
Ю со ойлаеш.
               
Лаьа, сийлахьберш
К1ел ца хьойла цо,
Иман шайцадерш
Декъалбойла цуо.

Ловзабаьлла х1орд
Сихчу дахаран.
Хийла дуьра къурд,
Кхачош кийра хьан,

Мила вуьсур те?
Муьлха тулур те?
Я д1акхоллур те?
Юьстах тосур те?

Лаьа  ямарт  нах,
Эшабойла  цуо,
Лаьа, оьзданиш
Ирсе  бойла  цуо!

Нана

Нана,  Нана, сийлахь Нана!
Хьан дикаллин  доза  дац.
Нана, еза  хьо массарна,
Хьо  йоцуш  дерг  дуьне  дац.

Г1ийла кога  ага  техкош,
Мел  яйъира  буьйсанаш,
Мерза-къаьхьа  г1енаш  къехкош,
Иллешца  со йижаеш.

Ялсамане  боьду  некъ а
Хьан  когашкахь  гайтина.
Дахар кхолла  векал йина
Ю-кха хьо яийтина.

Нана, Нана, хьоме  Нана!
Нур  ду хьо  сан дахарехь,
Хьох яьлла  ца  йисчахьана,
Ловр  бу муьлхха  беза мохь.

Нана, Нана,  дика  Нана!
Хьан  сийлаллин  доза  дац.
Дахар   талла  со 1амийнарг,
Хьо ца  еза  бахьна дац.

               
Ненан матте

Г1абецан    и  "шур-шур"

        исбаьхьа    хаздеш,

Шовданийн   дато "булкъ"

        Лерехьа    сецадеш,

1индаг1ийн  тийналла

         Патаршца   эт1аеш,

1аламан    зевналла

        Сов   башха    екаеш…

Ма  хаза  бека хьо,

     Сан   ц1ена   Ненан  мотт,

Ма  тайна   бека  хьо,

    Сан   оьзда   Нохчийн  мотт!


Ненан хьурмат

1уьйренаш лоьру цуо,
Суьйренаш лоьру,
Саг1ийна х1ума  луш,
Доьзална т1ера.

Г1айг1анаш   къуьйлу  цуо,
Баланаш къуьйлу,
Дагахь вас  ца  къуьйлуш,
Юьйлу къинт1ера…

Эгарна  кхоьруш  вайх,
Бехк   боцу  къинош,
Экамчу  вайн   нанойн
Дуткъделла  синош.



***
Хьалхе  байлахь  йисинчу
Х1ажарний,Фатиминий

Цхьалха  йиси  гуьйре,
Шийла  еъна  1уьйре,
Ши  йо1  байлахь  юьсуш,
Г1ийла  узам  буьсуш.

Церан да  а  кхелхи,
Ши нана а елхош:
Цхьаъ -ша вина нана,
Шолг1а- берийн нана.

Х1инца  шуьшиъ   йиси
Цхьалха, нана йоцуш,
Цуьнан цхьа васт диси,
Шух д1акъаьстар доцуш.

Гуьйре, тиша гуьйре,
Кхечи  елхош  1уьйре.
Цхьа  сингаттам  биси,
Ши  йо1  байлахь  йиси…
 
2007-2008 шераш



Ненан  йовхо

Х1ара  дуьне   цхьана  куьйга  диллина,
Д1аделча  а,  к1еззиг  хеташ, берана,
Доьзал  кхиабо  цуо , чу  садиллина,
Х1ораннан  а  б1аьра  хьоьжуш  леррина.

Хьоме  ша  бен  кхин  вац  моьттуш  к1антана,
Шел  езаниг  кхин  ца  хеташ йо1ана...
Ненан  безам  хеташ  сийлахь дозалла
Иман-беркат  долуш  кхуьу  доьзал  а...

Нохчийчоь

Со х1инца кхийти хьох,
 Со х1инца  кхийти…
Хала ду харцонехь ваха,
Дош   а дац маршонза дахар.
Делахь а лаьа тешаян хьо,
Даггара тешарна со а:
Йог1ур ю, кхочур ю цкъа  ирсе  хан,
Д1адойьуш  мел  гина    1азапе  г1ан,
Байтамал, бохур ду  ямартчу  наха,
Хазлур ду, ц1инлур ду вайнехан  дахар.
Кхуьур ю Нохчичоь, буссур бу тешам
Бакъдолчух,  сийлахьчу Къуръанах, жайнех.
Дела  цхьаъ  виначу  тобанех  хир  ду,
Элчано  хаьржинчу  умматах хир  ду.

  2002 март

Нохчийн илли

Нохчийн  илли, и хьан  мукъам,
Жимчохь дуьйна сан  ц1ийх  ийна,
Баккхийнехан г1ийла  узам,
Церан тийжам, ша  хьулбина.

Бераллин  сан  буьйда  ойла,
Мехкан  лаьмнаш, аш  литтина,
Синтем бойъуш, дойъуш 1ойла,
Аш  дог ир-карах1иттийна.


   1993 шо



Сан  илли

Далахьа, сан  илли, кхоллалой, т1ома,
Коьртера ойланаш,  д1ататтий   гена.
Хазаде   Сатийсар Маршоне къоман,
(Иза д1адаьлла  дац  цхьаьна  а хенахь).
Хаийта, юйла хьайн 1алашо даим-
Харцонна, зуламна дуьхьала  къийсар.
Кхин а бу сан иллин сирлачех лаам-
Мел  долчу   адамийн  ирсе сатийсар.
               

***
Шу боккхуш нисйина,
Ца хиларх сан байташ,
Сих ма луо уьш гайта,
Беламе яьхна…
Ойлаяхь, хуур ду
Заманах тера  дуй
Церан са, маь1на…
Со ала г1иртинарг,
Ойланца литтинарг,
Б1аьрхишца лийчинарг,
Оьмарех  хьирчинарг
Ду-кха  ас  хьаьркашца
           дуьйцина,
Сайн  деган  йовхонехь
           лийсина…


***


Ерина  охьайиллина  к1ади  санна,
Даржийна  йозанаш  кху  тептар  т1ехь,
Цкъа вовшахтосур ду, дарин  коч  санна,
Ниятца  даржийта  Иман, Бехк, Эхь!

***   ***   ***



Суьлхьанийн    кочар

Заманан  тукаро  цоьстучохь
               
                оьмаран  аса,

Хадийна  саьхьарчу  мехаша

                ойланийн  хьаса,

Есаллехь  яьржинчу   сан байтийн,

                суьлхьанийн     кочар,

Керланиг  къобалдеш,

                тосур  ду  Дахаро  коча.

2002  шо


Т1аьхьарчу  заманах ойланаш

Кханий-ламий дуьне духу бохуш,
Хьесапаш до ийман доцчу наха.
Дуьне доххол бахьанаш а дохуш,
Шайн къиношца кхиош заь1ап  дахар.

1алашонаш  мекарчуьнан  х1иттош,
Лела   цхьаберш  шайна хетарг дуьйцуш…
Дуьне-кема-м  хьийза  Дахар  луьттуш,
Б1ешерашкахь  керла  духар  хуьйцуш…

Дуьне  Кхоьллинчунний  бен ца хаьа,
Цунна  йиллина  чаккхенан  зама…
Адамашна    ирсе   хила    лаьа,
Д1адерг  хиларх  иза   тахна-кхана…



Дуьне доьхна-кх доцучеран   эхь-бехк,
Сийзаздиначеран   ийман-г1иллакх,
Дуьне  доьхна  1есачеран   даим,
Ца дисарна  Эхарте   сатийсар,

Дуьне доьхна,  дуьне доьхна церан,
Массо ханна  ши  юьхь  йолучеран.
Дуьне  доьхна,  доьхна  дуьне  церан,
Бакъдолчух   ца   тешаш  лелачеран!

 2007 шо

               
***
Баххьаш  стигал  кхийда,
Керла г1ишлош йоьтти.
Шайна  чохь деш  1ийда,
Маьждигаш  д1ах1итти…

Керла бошмаш,  заза,
Массанхьа  д1адоьг1на,
Соьлжа-г1ала  хаза
Еш  хьалхачул   тахна...

Берийн яххьаш  лепа,
Дагчохь  синтем кхуллуш…
Маьлхан  з1аьнарш  1ена
Дуьне, 1алам  толлуш.

 
2007 шо
 
До1а- дехар

Нана-Дег1аста,
Нана-Нохчийчоь,
 Хьан   толаме къайллаха
 Хийла  ша сатийсина
Дедайн до1а , бераша   ца  дицдина…
Юх-юха  а  декара иза раьг1нашкахь,
Юх-юха  а  хезара иза  лаьмнашкахь:
Аьзнашкара  иллешка доьрзий ,
 Ирзошка  даьржара,
Иллешкара мукъамашка  доьрзий ,
Аьрцанашка  даьржара,
Мукъамашкара назманашка доьрзий,
Аренашца  даьржара,
Назманашкара  зуькаршка  доьрзий,
Ламанашка  даьржара,
Зуькаршкара  до1анашка  доьрзий,   
шовданашка  даьржара ,
шовданашца   цхьаьна  ийна,
1аьрчашка  доьрзура,
1аьрчашкара  юха   
лаьтта  доьрзура,
юха  а  кхуьура   беркате  х1у
юха а  дебара маьрша х1у…






Айдамиров Абузарна

Бакъдерг хиларх ира, къаьхьа,
Мухха хиларх т1аьхье,
Абузар, хьо вар-кха, хьаха,
Д1аэр долуш  халкъе.

Хьан сийдарца язйо байташ,
Хьан  сийлалла гайта
Тоьур дац-кха кехат, шекъий…
 Хуьлийла  хьо декъала!

Еха буьйсанаш

Хьан  «Еха  буьйсанийн»
Йийсарехь  лелла  со  ехха,
Мел  еха, лелар  а  ю!


 Поэте
                Л.А.
 Цкъа мацах ахь йина лувца
Аларца: «Хьох поэт хир ю!»
Д1акъаста ца туьгуш лела,
Юх-юха  иллешка  юьйлуш…

Иза  хир  эшарна  доггах
Йиначу Ненан мотт суна.
Ва , Леча, баркалла  хьуна!
И безар марздарна суна!


 2002

Джамалханов Зайндина

Эрна дац хьан  вахар, эрна,
Ненан мотт айби ахь ломал.
Меттан х1у  кхиорна, дерна,
Баркалла, Хьехархо  къоман.

Муьлха а дош нохчийн маттахь
Ц1еначу жовх1арийн мехха
Хеташ, ахь къахьийги дехха,-
Лаьцна некъ бацара атта.

Сатуьйсуш ни1мате гаре
Аьхна мохк, дайх дисна латта,
Вайн нохчийн мотт барна нуьре,
Хьан ц1е а лепар ю лаьттахь.

Эрна дац хьан  вахар, эрна,
Нохчийн мотт  г1атторна  т1ома,
Хьо винчу Ненан сий дарна,
Хьо-х цкъан а вицвийр вац къомо.

2007   шо



   










***   
 Синан доттаг1! Хьан  1аь ма  д1атийна.
Бодано-м ца зарзйи сирла  уьйраш?
Х1унда, деган мукъам ахь сацийна?
Хьох  дарий  сан тамашийна туьйра!

Юьжуш  Деле  до1анца  хьо  кхуьйлу,
Г1оттуш, цу маликийн орца  доьху,
Массо  ханна хьан  васт  дагчохь къуьйлу,
Хьоьца  з1ене  яла  некъаш  лоьху.

Нагахь  кеста  вог1уш я хьо воьдуш,
Хьайн сих хьерчаш  хетахь  довха нур,
Сан са ду и, хьан лар толлуш доьду,
Теша, ахь  а  цунна  йовхо  лур!
   


Ц1ена  ойла
 
Литтина  деши  ду
Хьоьх е  ас  ойла,
Бохамо  эшийна
Де  хьан  ма гойла.


Сан деган  ачо ю
Хьоьга  сатийсам.
И муха  лачкъор бу?
Ахь суна   дийца.

Кийча  ю  дуьне а,
Б1аьрхьажарх  хийца
Хьехахьа, х1ун  де ас
Цхьаьна  ирс  иэца?!

Алахьа ,  муха   ас
Ц1е  яйъа  еза?
Бакъо юй -техьа  сан
Хьан  некъаш деза?!
               

Дог  ца  дог1у

Дог  ца  дог1у,    дог ца  дог1у,
Сагатдеш  со г1ийла  1а.
Х1унда  виси  хьо  ца  вог1уш?
Сан кийрахь ду шийла 1а.

Кестта  арахь  хир  ю  б1аьсте,
Заза   доккхур   1аламо.
Йокхаер сан  сих д1акъаьсти,
Хьох яккхарна  кхолламуо.

Реза  ю  со  кховдийнчунна,
Ловр ю муьлха  а  хало,
Бакъду, лаарх, цкъадолчунна-м,
Даг т1ера   ца   боьрзу  муо.

  01.03.2001 шо.



Кехат

Муха  ву хьо?
Са-м  ца гатло?
Дагайог1ий
Хьуна со?
Йоьхна ю со,
Сан  са  гатло,
Х1ора  де а дагардо.
Дог ца дог1уш,
Йог1у 1уьйре,
Дог ца дог1уш,
Доьду де,
Делахь  а  вай  гург
Хиларо
Дагна  жимма  синтем ло.
Гуьйренах таръели
Б1аьсте,
Дуьне шелдеш,
Кхоладеш,
Ма  хала  ду
Хьоьца къастар,
Дахар г1елдеш,
Хуорам беш.



***   
Абадел дахло-кха,
Хьо ца гун де...
Ткъа цхьаьна йоккху хан
Б1аьргнег1ар тохар.

               

Кисловодскехь

Ровзан-зезагех  юьзна  ю аре,
Мерзачу  архьано яхийна  ойла.
Ма дукха хьежнера х1ара  де  даре-
Деза шиъ лаарна самукъне гойла.

Хьийза уьш тайначу зезагийн арахь
Хан-зама  йицъелла,  полларчех  терра.
Лермонтов  бераллехь леллачу  г1алахь
Хьийза  уьш декхнийн а, зезнийн а боьрахь...

Дуьненахь малх мел бу, седарчий мел ду
Лаьттийла бакъ безам, церан нур хилла!
Цхьа йовхо,цхьа беркат ,царех бухдуьйлу,
Шовданах  терра,  вай  синоша   муьйлу.

***   








Хьехархо

Хьехархо, ахь дукха  халонаш  лайра.
Турпалхо! Хьох ала  мегар  ду майрра!

Дахарехь т1еман к1ур, зуламаш  дайра,
Бохамехь лаьттира,  собар ца дайра.

Нохчийчоь деньярехь  леци  ахь  дакъа,
Оьшучохь хьайн са, дег1 ца кхоош цкъа а.

Бакъдолуш, ца лехна ахьа хьал- бахам,
1алашдан  лийрина   берийн  1ер-дахар.

Хьан  хьуьнарх  яздо  ас  мог1анаш  байтийн,
Дуьненна  хьан  сирла  г1иллакхаш  гайта!



Дахар

 Дахар! К1езиг  хан  яц  вайшиъ  девза,
 Цхьаьна  деха, луьстуш  дика, вуо.
 Хьуна  а  сан  амал х1инца-м  евза,
 Гина хийла  цоьстуш  киртиг  цуо.

 Цхьаьна  лайра  вайша  т1еман  ачо,
 Гира   х1аллакхуьлу къона чкъор,
 Ийман,  Собар вайн синтеман кхачош,
 1ожалло а дитти  луьра  кор.

 Дахар! Дукха вайша цхьаьна дахарх,
 Мел  лан  дезарх  кхин д1а дика, вуо,
 Ца лаьийца хьох д1акъаста-м  хьаха,
 Доьху д1а  ма къаста, д1а  ма  г1уо…

















 Нохчийчоь,  ца  кхиъна
баа  хьан   кхача,
Цхьабакъду,  лиъна ву
хила  хьан  Хьаша!
                Марк Шехтер


Нохчийчоь  ю  самайолуш,
Шоръеш  дайн  беркате  з1е,
Дуьненна а  г1арайолуш,
Ц1инъеш  шира  къоман  ц1е.

Массо  маь11ехь- нохчийн  аьзнаш,
Европехь  а  дека  уьш!
Нохчийчоь, хьо шайна  езнарш,
Ирсе  хуьлда, вуо ца гуш!

Хьан  ирсах  дог  даим  тешна,
Яьхна  къомах  йоккхаеш,
Нохчийчоьнах   жайнеш  дешна,
Цара  ойла  токхе   еш.

Хьоменаш
Нана, йиша,х1усамнана…
Эхх1, и  зевне  жовх1араш,
Терго йийр ю-кх  кхана-лама,
Бохуш, д1а  ма  тетталаш!

Х1ун  ду  деза винчу ненал,
Вайн кхолламехь  и  бу  малх!
Д1а ма бан и цхьаьна а хенахь,
Латта, з1аьнарш,  йовхо  луш.

Дагалаца, диц  а  ма  де:
Цу  маьхьшаран  майданахь
Вешера мохь  оьцубериг
Назманашкахь  йиша ю.

Ткъа   массо  а  йолчу  хенахь,
1алашдийриг  шун   ц1а,  кхерч,
Ю-кха  дика  х1усамнана
Латтош  иман- беркат, ирс.

Нана, йиша, х1усамнана…
Уьш  массо а ларалаш .
Тахна,кхана,массо ханна-
Уьш хиларх  а  даккхийдеш!

 5 март 2005




Ненан  мотт

Ца  оьшу  хьиеха  а  нохчийн  мотт  школехь
Бохуш,    дай-наноша   шайн  хьехарш  до,
Шен  мотт  ца  хууш  верг  кхераме  вуйла,
Кхидолчу  къаьмнашна  царна   ца  го!

Дег1ан  чалх  денйийриг  са  деца  вайна
Къоманна  Са  луш  берг  ненан  мотт  бу.
Денде  вай   дедайн  и  мехала   жайнеш,
Ненан мотт бицбинарг  еса  ботт  ю.

Мотт –иза суй  бу-кха вайн  къоман  кхерчахь,
И баьгча,  догий   д1адов  къоман  дитт,
Х1орачу    нохчочун   х1усаман  кертахь,
Малхаца  г1оттийла  вайн  ненан  мотт!

Дуьненна  серло  луш  лепийла  иза,
Цкъа  а  ца  кхачадеш  беркате  нур.
Эшийна  дерриге    зуламаш  къиза,
Машар  цуо  дуьненан  халкъашна  лур.




Доттаг1чунна
               (Кантаева  Маккина)
Хьо йовзар  сан  дагна  ду  доккха  совг1ат,
Хьомсара  доттаг1а, бусулба  йиша,
Ца  кхоош  цхьаьнна  а  уьйр-марзо,  йовхо,
1ожаллин  метта  а  кийча  ю  йижа,
 

Хьан  дахар,  лелар  а  мехала  хета,
Хуьлда  и  седанал,  малхал  а  сирла,
Хьо  санна  дика  сох  цхьа  а ца   кхета,
Хьо  йоцуш  сан  дахар  хир  дара  шийла  .

Халоно  1овжийча, багийча  кийра,
Йишел  а  чоьхьара  хуьлий  хьо  х1утту,
Хир  яц  хьо  сан  дагна, мел  еха, хийра,
Лаьар-кха  юххехь а  хуьлийла  гуттар.

Доттаг1а   боху   дош  ца  тоьуш  хета,
Хьан  деган  дикалла ,  комаршо  гайта,
Г1ийлачух    даим  а  ю  хьо къахеташ,
Хьакъ долуш язйо ас хьуна сайн байташ.
 
1996  шо


Еза-кх гуьйре

Коьрта  1уьйра
Девлла   дитташ ,
Г1аш-корталеш
Тесна  лаьтта,
Цхьалха,  цхьалха
Яьлла  аре,
лаьтта  даржош
Можа  дари.
Сатийсинчех
Хьо  т1еяре
Яцахь  а ,
Еза  хьо,  гуьйре!

 2004

Шовзткъалг1а  гуьйре

Шовзткъалг1а гуьйре ю соь салам кхийдош.
Парталчу   боларца  и йог1уш  го,
Шабарш а кхин хета,  мехаша  хедош
Когашка 1еночу  патарийн  войн.

1аламах  эхь хеташ, ц1ийлуш  го г1аш  а,
Кечлуш  ду  уьш  йита  ц1иен -дешин  лар.
Синтемза ойланаш  некхе  cа  лоьхкуш,
Стиглара  чу1ена  г1арг1улийн "г1ар" ...

Ша-тайпа гуьйре  ю  соь  салам  кхийдош,
Ас  салам  схьаоьцу: "Хьо  марша я!"
Д1о  гена мархашлахь г1ийла схьакъедаш,
Малх къежа, з1аьнарийн кхес яржайой.

  2012  шо






Доттаг1чунна  лоьрана
      ( Эдаева  Наташина)

Йина де  кхочу  хьан  кхана,
Даггара  хьо декъал  йо.
Воккхаве хьан  к1ант хьох, нана,
Х1ара байт  цуо  хьуна  ло.

Оьшучохь  ю  дика  доттаг1,
Аса а  тоьшалла  до,
Де доьхна, цхьаъ холчу х1оттахь,
Дарбане  куьг  кховдадо.

Балха  т1ехь  лоруш  ю  наха,
Хиларна  догц1ена   лор,
Беркате  хуьлда   хьан  дахар,
Ирсо  бен  ца  детташ  кор.


 17.06.13 шо



***
Сайдулаев 1абдуллина

Хийла  шун  редакце ,
Ярах-яхарх  со,
Ца дог1арна, ца  нисдели
Вовзар  хьо.

Амма  гира  сибат-амат
Суьрта  т1ехь,
Къинхетаме   б1аьргаш,
Г1айг1а  царна чохь,

Суна-м  хии, хьо хилар
хьайн  къоман  к1ант,
Ца къийсар а, ца лехар а
даржийн  г1ант...

Дуьненахь д1абайна
Суй  хьан  хьекъалан,
Эхартахь лепийла-кх
Веш  хьо  декъала!

***


 Б1аьстенан юьхь
 
Екхаеш,   елаеш     адаман   юьхь
Йолало  юха  а   б1аьстенан  юьхь,
Дитташа  1енадо  к1айн-ц1ег1а  заза.
Ч1енигаш эт1аш, уьш дой техьа  лаза?!

1уьйренца  стиглахь  д1адаьржича   са,
Зарзарийн  эшарша   декхадо    са.
Г1абецийн  шур-шур  а шатайпа хеза.
Дуй  техьа  1аламна  х1ума  цул деза?
               
2008  шо

  ***
Зезаган  ц1е  тилларх,
Акха яр  санна  со  кхиъна,
Дахарехь  мел  хилларш,
Лаарх, шу  дуьхе  ца  кхиъна.

Со даккха  луурш  берш,
Цецбевлла, ца кхеташ бисна.
Ткъа синна  лууш дерг,
Чим хилла даьгначохь дисна.
   
2011 шо









Гуьйренан мукъам

«Шах-ших» до дитташа,
Г1аш лаьтта эгош.
Мохо шен юткъа шок,
Т1аьхьара етта.
Малх, де а ца доттуш,
Цхьа г1ийла къиэга,
Лере схьахеза з1ок,
Д1о-о варшахь етта,
Хетарехь, хенак1ур ю
Вота еттарг, я хир и
Юьртахо, попах диг детташ…
Мох соьцу, малх д1абов.
Т1адамаш-б1аьрхиш стиглано
Комаьрша 1анадо лаьтта.
Церан и зевне зов,
«Т1ах-т1их» ша дарца,
Х1аваах иэделла,
Корах п1елг бетташ…
Гуьйренан суьйрено
Би х1ара уьйриг,
Бу  иза гуьйренан
т1аьххьара мукъам .
Цуьнга ладег1а со
х1унда яц мукъа?

 2005   шо
               

Этюд
   
1аламо шен сирла б1аьргаш-
            стигал  сийна,
Д1ахьаббийча, хьошалг1а
Схьах1утту, йог1ий, буьйса,
            1аьржа-тийна…
Стенга дахна а ца хууш,
             де д1адов.
Самадолу 1алам саде1арца
             ц1енчу х1уоца,
Серло тулу, т1ап а олий,
             бода бов…

   2002  шо


 Дато бутт

 Дато бутт,
Бина -те
Детих хьо,
Ятийна и маьлхан серло?
Дашо малх,
Бина -те
Деших хьо,
Дашийна и  беттан  нур?
Седарчий, шу ду-те
Кхоьллина
Сий дайта цу маьлхан,
Беттан?
Ткъа  буьйса, алахьа,
Хьо мукъне юьйцина
Стенах?
Я  гушдерг  шадерг а
Ду  техьа  семачу
 г1енах?

2002  шо

 ***

 
Стигал. Мархийн   нека.
Ц1еххьана  са дов.
Хаддаза  ч1об  декар
Синна сан  ца тов.
Шадерг  хьаьхна цунна:
Дахар, дуьне, некъ.
Мацах,жимчохь санна,
Ца го ирсан  не1.
Ца до х1инца маь1на
Дечу  г1уллакхийн.
Сингаттамаш 1аь1на…
Ойланаш ю  кхин...


***



Х1орда  йистехь

Оьг1азе  етташ  шен  бергаш,
Яржийна  тулг1енийн  кхес,
Потт х1оттош, къорадина  лергаш,
Аьрхачу  говрех   х1орд  терса.


Лайн чимаш, к1айн чопийн  1овраш,
Г1амарла  яржаеш  луьста,
Т1ехьовдий, берд  мара  къовлий
Тулг1енаш  йовлу  юьстах.

Х1ордана  т1ехула  хьийзаш
Хинсано  до   к1айн   хелхар...
Лерехьа,  бог1ий  мох  ц1ийза,
Тулг1енел   хьалха  ша  лелхаш.




1аьнан туьйра


Ло оьгу, ло оьгу…
Чимаш ду къиэгаш,
Хьуьнаре хьийзарца
К1айн маша буцуш,
Ло оьгу,ло оьгу,
Кораш т1ехь сиэгаш
Пардо ду ж1амаршца
Туьйранаш дуцуш.
Ло оьгу, ло оьгу,
1алам ду дегош,
Цу к1айчу кхакханан
Кетар т1еийзош.
               
  2002 шо


  1аьржа  1а

Шийла буьйса, г1уьтту 1аь.
1алам куьйса, 1аьржа 1а.
Челакха говр-аьрха мур,
Мел ца товриг хийла гур.

Б1аьстенах тера

Заза ца даьккхинчу
Б1аьстенах тера
Хетийца ло доцуш
Деана 1а.
Беркате хуьлу  и,
Диллича ло,
Набъечу 1аламан
Садекхало!


   *      *      *

Т1аьххьаре  а  дилли  ло,
Бамба  санна  к1еда, к1айн...
Парг1ата   саде1ало,
Ло а товш ду  арахь  1ай.
 
 2002  шо
1а ду арахь, амма стигал екхна

1а ду арахь,амма  стигал  екхна,
Дуьне  ма-дду  даржош  цинцаш  маьлхан,
Девли техьа дорцан  мехаш  хьекхна?
Дитташ  а  ду  лаьтташ х1инцаъ цхьалха...

Гуьйренан цхьа бутт а лачкъош, хьалххе,
Хьоьрсуш  дато дорцан   буьртигаш,
Дог1уш,  деана  1а  буьрса, чолхе,
Д1адай, къовлуш мехийн бертигаш...

  29.12.2011.
Лега
Сан  ц1ийнан  кора  к1ел  лаьтта
Цхьа   къена цхьалха  дитт  лега…
Байн мохо,  хедадеш ,   лаьтта
Шабаршца    дашо  г1аш  лега.

Юх-юха  ч1аг1луш мох терса,
 Дуткъалой,  ирло сан   лерса..   
Ойлано-м  цхьа хаттарш  литти
Мукъаме  дирзинчу  дитте:

Мел зама  ю  те  хьо деха,
Къаьстина  ненах, я деха?
Цхьанне  ца хилла догдахар?
Цунна ду  те  г1ийла  дахар?

Э,маржа,   боьра  дитт  лега,
Хьайн  дег1ан г1аш  лаьтта   эгаш,
Хьо-м  лаьтта  кора  к1ел  цхьалха…
Диснарг  а хьуо даьлла  цхьалха!

***

Доьзалехь кхиабо барт,
Доьзалехь кхиадо беркат,
Дуьххьара г1иллакхан дарс
Хьоьхуш ю доьзалан кхерчахь.

Доьзалехь витинарг тесна,
Иза ву,халкъалахь эшнарг,
Шен доцчу ирсе   сатесна,
Хир ву и зуламах тешна.

***   
Ма сиха ду, Зама, хьан болар...
Цхьа доца хетийца де-буьйса,
Ца кхуьуш Дахарах д1айола,
Лела со, Эхарте сатуьйсуш!..
 2007  шо

***

Цомгушчунна  шена  бен  ца  хаьа  ,
Шен  дег1аца,  сица  болу  бала,
Цу  балеха  цунна  вала  лаьа,
Деллехь  а  и  шена  Везчу  Дала!

Цамгарал  а  ч1ог1а  безам  хилла,
Йийсаре  цо  дуьгу  хийла  дог,
Нагахь  волахь   цуьнца  лело  х1илла,
Милла а вужу   ор  чу ,  шерший  ког…
1996  шо

***
 Х1инца хьаьнца  а  сакъерало хьан,
Х1уъу а дуьйцу  ахь  къежаш,
Цкъа  мукъне  суна  а  велалохьа,
Г1елъелла  сатуьйсуш  хьежа.

Хала ду  суьйранна  чуерзар ,
Х1унда  ду  техьа са  цхьалха?
Стенна ду, пебетташ хьо  верзар,
Шадерг а "кхин" дара  хьалха.


***   

Ахьа  боху  кхачийна  хьайн  безам,
Дагах хилла тоххарехь ша-т1улг,
Дависа, ткъа  аса  х1ун  дан  деза?
Сан даг чу цуо дилли  ц1еран  г1улг.

 1995 шо


Кхачийна   безаман  аьлха,
Артъели  хьоьх  йолу  ойла,
Беса  ду  лепар  цу   маьлхан,
Аьлча   ахь  «1одика йойла»!


Къастар

Ирсан  седа  д1а  ма  бай,
Хадош  уьйрийн  сирла  тай,
Кхин  цуо  дахар  къагор  дац,
Чим беш,  юха  дагор  дац.

1ехаелла  нуьрах  хьан,
Лийли, тилла, лорах  хьан.
Вицвар  доьхуш  Замане,
Лелар   ма  ю  г1айг1ане.

Туьйране    д1атили  хан   ,
Доьг1на  вай  ца хили  ган.
Цунна   бехке  со  ма е,
Вайн  къастаран  ойла  е.



***          ***              ***

Хуъушехь, бакъ иллин  суй  хуьлий  бовха,
Цунна  т1екхийдийца  синхаам  ховха,
Цхьа бакъду, кхетам  схьабеллачу Дала
 1амаво  муьлххачу  ц1арах чекхвала.


Денбан белла безам

Денбан белла  безам,
Лоьхуш  цхьацца  некъаш,
Яра  хила  реза,
Эшахь, кехат, шекъа,
Иллина  са  даллал,
Герга  хила  лиъна,
Хьан  иллин  са  хиллал,
Даго  ойла  йиъна...


***   
Вайн уьйрана кхин ца  оьшу  дукха  т1адамаш...
Хила еъна  со хьан туьйра, х1оттош  ирсан хьаьрк.
Цу туьйранех  хьоьгур ма ду дукха  адамаш,
До1анехь а  доьхур  ма  ду, цахилийтар б1аьрг!


Муха ву хьо?

Муха ву хьо?
Са-м  ца гатло ?
Дага йог1ий хьуна со?
Цхьалха ю со…
Кийра гатло,
Хьо хиларо г1ора-м  ло!
Реза ю со стигал тесна,
Цкъа йосса хьан х1усаме
Эх1, хьо ган  ас  мел  сатесна,
Син  ов  лаг1деш  лазаме...


 
Седарчийн   дуьненахь

Седарчийн дуьненахь  хьо лоьхуш,  са  карзахдаьлла,

Мел дукха  лелла  со,  дуьненан  къинойх пебетташ,

Эххар  а  седанна  кхин  седа   гуш  орцахбаьлла,

Синмукъам  болий ас,  маликийн  до1анах  кхетта.

 

Дош ло ас хьан син  кор  1уьйренан седанах сего,

И шуьйра  делларна  ахь суна, со ларъеш вонах.

Ч1аг1о еш,    хьан  ц1ена  синхаам  нуьрех ца хьего,

До1анах  шершар ю со даим хьан дагна гонах.

 



Сан кхиэлехь  цкъа  бен ца  нисделла  Са   нуьрца   дагар,

Цкъа  бен  ца  доьжна  и  даггарчу  Безамна  гуора..

Х1инца-м  и  кечлуш ду  кхин  цкъа а  хьан  сица  къага,

Хьан  Синна   Азаллехь    мел гина г1ан доккхуш 1уора.


 

Кхолламехь  лелла  дац  Азаллехь  яздина  доцург,

Ша-шах дац  синуьйраш  х1аваэхь  вайн  вовшех  иэр  а.

Ма  кхера! Хьан некъ  ас къобалбеш юьхьара  лоцу,

Хьо   дагчохь  латтавар   хуьлда-кх  сан безамна т1ера.!


Винчу денца

Гуьйренан   кхоьлина  денош,
Т1екхечи  дашо  г1аш  1енош,
Баьццара  амат  цуо  хийци,
Амма  хьан  б1аьргаш  ца  хийци.

Амма  хьан  б1аьргаш  ца  хийци,
Царна  чохь  лепаш  ю  б1аьсте,
Цара-м  сан дог  нуьрца  ийци,
Шайгарчу  иманца  хьаьсти!

Гуьйренан  кхоьлина денош,
Хиларх  а  дог1анаш  1енош
Хьоме ду  суна-м  уьш дера,
Дуьненчу  хьо  ваьлла  дела!

 2011,  сентябрь



Сингаттаман маша
Сингаттаман маша  хьерча  сан сих  тховса,
Наб  ца  кхета керчарх, лаарх жимма  тхьовса.
Корех шийла бутт  чухьоьжу, беъна   орцах,
Хьоьжу схьа чу  къежаш,г1айг1а  морцуш...


1996
      

Кхетар  ду  т1аьхьа…

Хьийначу  лаьттах  д1аийна,
Дег1-орам  мурбала  боьлча,
Бакъонан  ков-стигал  сийна,
Дуьненан харцонел тоьлча,

Исрафил-маликан  зурма
Шен  мукъам  болийна  яьлча,
Дуьненна  деш хилла  хьурмат,
Синошна дазделла, хьаьхча,

Адамийн   диканаш-вонаш
Цу  мизан-терзанца  оьзча,
Г1иэбатийн, питанийн  муонаш
Ца йинчу 1амалал тоьлча…

Т1аккха-м вай кхетар ду вовшех,
Дуьненахь вовшех ца даьшнарш,
Питанаш  даржадеш  д1аьвше,
Г1иллакхе 1адаташ  хьаьшнарш.
2011  шо


Берашна  лерина   

 1аьнан сурт               

1уьйре йог1у денна шийла,
Аре дахкаро йо к1айн.
Дашо малх а хьоьжу г1ийла,
Детих лепош пардо лайн.

Берийн ловзарш чудирзина,
Хиш т1ехь бина буто ша,
Олхазарш а декац вайна,
Бошмашкахь а дижна 1а.
1986

 Йочана
Бодане мархаш  го
Д1о  стиглан  дорцехь,
Мокхазчу  тархашна
Кечлуш  т1ехарца.

Тапъаьлла  д1атийна
Лаьттина  пана
Къорано  1адийна
Кечлуш  ю  1ана…



Гуьйре

Гуьйре -дашо  хьоза,
г1а-мас   яржаеш,
Т1ома  яьлла   хьийза,
Ойла яжаеш...

Ц1иэн-1ожа  дитт  лега
Корах ду  схьагуш,
Лаьтта,  и  дайн иэгош,
Лаьттах  хьекхалуш.


Б1аьсте

Б1аьсте  еъна, стигал екхна,
Схьа  ц1акхечи  човкарчий.
1аьнан мехаш девли хьекхна,
Д1адай к1айн лайн полларчий.


Дитташ а  ду  патарш  хоьцуш,
Зазла  яхна  г1аммаг1а,
Жимма 1ехьа,б1аьсте,тхоьца,
Тхан сагатло, д1а  ма г1о!               


Х1илла (басня)


Доллу дехкий схьагулдина,
Цициго цаьрга д1ахьедина:

-Х1инца со ду тиша,къена,
Валар а дац ,хетарх,гена,
Лелийнчунна дохкодаьлла,
Массарна къинт1ера даьлла.

Эццахь дехкий 1ехаделла,
Кхунна хьалха парг1атдевлла.
Тешшийтина,цициго аьлла:
-Х1инца гайтал суна чехка,
К1а 1енорна вериг  бехке!

Т1аьхьа кхийти цунах дехкий,
Къеначо уьш д1асалаьхки.

Цициго хьовзийнариг хилла,
Шена дехкий даа х1илла.
Хаза  хабар дуьйций хьоь,
Х1илла долчо дойъу доь.

2002 шо


Машаре  кхокха

Цхьа декъазчо,1ад а тоьхна,
1уьллу кхокха,де а доьхна,
Экама   дег1  эгадеш,
Б1аьргаш-туьтеш хебадеш.

1уьллучура т1емаш хецна,
Дайн куьг тухуш,схьа а эцна-
Хьулбира   и  раг1у  к1елахь,
Кхочур доцче  цициг, ж1аьла.

Т1аккха Йоккха-бабас хьехна,
Говза дарба чевнна дира.
Ц1енчу шаршух киса лехна,
Морзийца т1ам лийчабира.

Х1ора денна меттабог1уш,
Дика дег1е г1ора дог1уш,
Г1аьттира и кхокхех ийна,
Даржадина т1емаш сийна.

Лепаш яра стигал-даре,
Олхазарийн пана-аре,
Еъна кхаьчча тийна суьйре,
Бен чу боьрзий и д1атоьра.

Бераш,дац-кха х1ара туьйра,
Кхокхий шух мел ч1ог1а кхоьру,
1едаш-герзаш д1а а дахий,
Хьовса цаьрца бертахь даха!



ЗАЛУБИКИЙ, МАЛУБИКИЙ

Ши йиша ю суна евзаш –
Залубикий, Малубикий.
Залубика ю тIахъаьлла.
Стелахьаьштиг дицдеш ша:
«Чкъарх» олий, чу горгам хьокхий,
ПхьегIаш юьлий, дахьий хи,
Иштта дезарш тIерадохий.
ПаргIат йолу тIаккха и.
Мукъайолий, ца  Iа   Iад
Хуьлу доьшуш «СтелаIад».
Ткъа кхин амал – Малубика,
И  цIе а яц цуьнан дика.
Делкъалц наб йой, хьалагIоттий,
Шена юззалц хIума юий,
Лаьтт-лаьттачохь пхьегIаш юьтий,
КетIа ловза йоьду и…
Цига яха мало а йой,
Юхаъ  юьжу метта дIа.
Мало йо цо школе яха,
Я ца доьшу «СтелаIад»,
Малубикех тера яха
Лууш ма хуьлийла йо1.


Кхайкхам

-Орцадала, орцадала!
Акхарой,схьагулло чехка!
Мина иккхи,
Хьун ю йогуш,
               
               Цо лазийна дийнаташ!-
               Орцадохуш, хьун 1адийна,
                Чаг1алкх уьду,тентагьяьлла
                Юхаъ хеза йолуш г1овг1а,
Лерехь ц1ийзаш,
Шакарш етташ,
Гаьргаш кхийти
Диттан г1одах:
                Шен бен буьтуш
                Тарсал еди;
                Пхьагал ,яхна,
                Иккхи боьра.
Д1асахьаьвдда акхарой,
Доьхна хьийза пекъараш.
Тийналла д1ах1оьттира
Хьуьнхахь  1аьржа-юькъачу .
                Х1инца хеза лоьман аз:
                -Х1ай, кху хьуьнан,
                Аьрха бераш,
                Шайга аьлларг
                Аш ца до,
Хьуьнхахь эккхахь
Мина,бомба.
Шу д1аловчкъа  сих  ца ло!
                Д1асаидча,синтем байна,
                Зенаш алсам хир ду вайна.
                Ас кхин цкъа а дуьйцу шуьга,
                Ларлуш хила дог1уш,доьлхуш…
Хьовсал зуьне,зингаташка
Цара  шайга  аьлларг  до.
Цундела  уьш  Везчу Дала
Зенах-зулмах  лар  а  до.



Ц1еналла ю могшалла

Бераш,бераш, ц1ена лела,
Ц1еналла ю могшалла!
Саба хьокхуш, куьйгаш дила,
Арий-чуй мел девли шаьш.

Г1овтуш-дуьйшуш цергаш йила,
Лергашна  а  доладе.
Метта довлуш,  когаш била,
Гатанца  уьш  бакъабе.

Шен-шен  хенахь-к1ирнах цкъа-
М1араш  шайн  д1ахедае;
Корта  била,  дила  куьйгаш,
Боьха лелахь, хир вац могуш!

Кхин цхьа х1ума хаа деза:
Даим  шен-шен хила  еза
Щетка,коьртах хьокху  ехк,
Гата  а  шен   лелон  деза.
Ц1еналла массарна еза,
Могуш хир ву ц1ена верг.



 Аьхке

Аьхке  ю  юха  а  арахь,
Июлан  бутт   бовха  бу.
Берашна  самукъадала
Мел  оьшург гонаха ду.

Мерза  ю  бешара  баьллаш,
Туьркийн  чам  шатайпа бу.
Дитташ  т1ехь самукъадаьлла,
Олхазарш шок  етташ  ду.

Хаза ду  аьхкенан 1алам,
Массанхьа - баьццара  буц.
Токхе  ю,   хаза ю аре,
Зезагех  даьккхина  куц.

2013   шо


Хаза аьхке

(Йишин  шина к1антана лерина).

Дадий, Бабий  долчу  юьрта
Воьду  тхойша  самукъадаккха,
Д1аялале, д1аяхале,
Ховха  аьхке, хаза  аьхке.

Кхузахь  дезарш  хуьлу  шортта,
Уьш  кхочушдан  х1утту  тхойша,
Д1аялале, д1аяхале,
Чехка  аьхке, хаза  аьхке.

Г1о  до  царна,  хас  а  охку,
Бежнаш ,эсий  хи  т1е лохку.
Д1аялале,  д1аяхале,
Йовха  аьхке,  хаза  аьхке.

Ткъа   Дадаг1ара-м,самукъадолий,
Хуьлу  тхоьха  баккхийбеш,
Д1аялале,                д1аяхале,
Токхе аьхке, хаза аьхке.




           Довза 1алам!

Олхазарш ду, бераш,тахна,
Вайна ч1ог1а оьг1аздахна,
Цахаарна  ц1ераш шайн,
1алам д1атасарна  вай.

Дитий тайнигашца ловзар,
Арадовла - 1алам  довза,
Же, ма 1елаш, каде хьовза,
Къастор ву шух вериг говза.

Хьанна девза леча,маккхал,
Г1ирг1а, дарта,хенак1ур?
Хуучара , кхин ц1е яккхал,
1алам дезарг- вайна гур.

Алал, х1ун ю к1айдарг, баппа,
Ц1ен-лерг, алзам, алц1азам,
Х1ун ю т1аккха хьайба, шаптал,
Динберг, ц1азам, боьразам?

Хаьий  шуна х1ун ю экха,
Салор, д1ама, бецапхьид?
Йевзий  шуна ту-сай, текхарг,
Набард1ама, уьнт1апхьид?

Дийцал аша, х1ун ю  сосакх,
Тарсал,г1ела, ц1оькъалом ?
Хезний ц1ераш-тоти, тодакх,
Дингад, була, шаткъа, лом?

Сан доттаг1ий, хьоме бераш,
1алам дицдай кхин ма 1елаш.
Кхин цкъа иза оьг1аздодахь,
Цуо т1ехоьцур бу шен бода.




Керла  шо

Лайн т1емаш   а даржийна,
Лаьтта   базалг      яьржина.
Керла  шо ду  дедда  дог1уш,
Лайн-Аьзница  кхаьънаш дохуш:

-Керла шо,керла  шо,
Марша  да  хьо  керла  шо,
Керла шо, керла  шо,
Ирсе да хьо, керла шо!

Дато  хьесий, чимаш лайн,
Дуьйлу хелха,хьийзаш дайн,
Дорцан  пондар  болабелла,
Шаш тховх вотаетта девлла:

-Керла шо ,керла  шо,
Марша  да  хьо, керла  шо,
Керла  шо,керла  шо,
Ирсе да  хьо  керла  шо!

1алам декхна,серладаьлла,
Дитташна к1айн зазадаьлла,
Г1ура йостуш,1аьнан  дуог1а
Ц1ийза, керла иллеш  дохуш:


-Керла  шо , керла  шо,
Марша да  хьо,керла  шо,
Керла  шо,керла  шо,
Ирсе да  хьо  керла  шо!


Г1ура-Дадас  харж йина,
Совг1аташ а  хаьржина,
Хьайн хьуьнаршца  билгалвала,
Цунна х1ара  илли  ала:

-Керла шо ,керла  шо,
Марша  да  хьо, керла  шо,
Керла  шо, керла  шо ,
Ирсе   да  хьо  керла  шо !


 Дешнех  ловзар

Луург  соьца  дешнех ловза,
Лерса ирдай, хила  схьа.
Цхьаьна язйийр ю вай говзар.
Г1о де, нисъеш чаккхе д1а.

Лелабо  1ай   коьртахь к..
уьйт1ахь, чохь а хьокху  н..
Ков д1акъовлуш  буллу  г1..
Доьша  дутту-ж1аьлин    г..

Б1аьста  арахь  сенло б..
Хьуьнхахь беха  кура  с..
Хи  т1ехула  туьллу  т1..
Механ  1уьрга  дуьллу т..

Хи чохь  беха  чабакх-ч1...
Иза  лоцуш  буг1у  м1...
Болх  беш  куьйга  духу  к...
Хьуьнхахь  кхуьу  ц1улла-с...

Кхид1а ,бераш,язде  шаьш,
Дуьйцуш-олуш, мукъа  1аш!




Дуьххьара  ло

Дато  хьесийн   чимаш  лайн,
Каде   хьийзаш,  1ена  дайн,
Кегийчара  кхаьънаш  доху:
«Арахь дуьххьара  ло  дог1у!»
Марша да хьо, Сирла  1а,
1алам  даьккхи  карла  ахь.

Бераш  уьду, даккхийдеш,
Дуьххьара  ло  къобалдеш,
Церан   дегнаш  деладелла:
Салазан  мур  болабелла.
Декъал  хуьлда, керла  ло,
Берийн   хьох   сакъерало!

Вахас   бетта   шийла   мохь
Лере   оьхьуш ,  ц1ийза  мох,
Хьасан  водий, вужу   лайла,
Лайнчимашца  ловзу  Лайла.
Марша  да  хьо, Нана-1а,
Деза  хьо  массарна  а!



****   





Берийн  бешахь

   Тайниг
Ц1енкъахь  1уьллу  жима  тайниг,
Чурадаьккхина  куьг- ког.
Хьанна ,жиманиг,хьо  ца  тайна,
Хьенан   хьох  ца  лези  дог?

Х1инца  дийр  ду  ас  хьан  дола,
Куьг а , ког а  хуттур  ду,
Хьожур ю хьан дахар  кхолла,
Ирсе  дуьне   гойтур  ду.


       Бекъа
Дадас   суна  бекъа  эцна,
Бора  басахь  лепа  кхес,
х1инца  иза  хит1е  эцна,
Г1ур  ву, тиллина  к1айн  пес.
Говро  ловзуш  ц1ингаш  бетта,
Жима  дошло  д1асаветта.


Газа-гуьзалг

Бабин  газа-гуьзалг  яхна
яжа-кажа  кондаршка,
Сарралц  Дадас, Бабас  лехна
кара ца   еш   бодашкахь?
Х1ун дан  деза  ц1а  ца  яг1ахь,
Холчохь  Бабий,Дадий  ду.
Дега, нене а ца хоттуш,
Цхьанхьа а ма г1олаш шу!

Бад а  бедан  к1орнеш  а.

Де  ду  кхехкаш,
Малхах  детта,
Бад  ю  техкаш
1ам  чу  едда ,
Т1аьхьа  яьхна
К1орнеш  шен,
Дерриг даьхни
Цуьнан - к1айн.


Полла

 -Полла, полла, къорза  Полла,
Ахь зезагийн дургал кхоллу?
-Къа  ца  хьегча  со  ца  болу,
Цундела  ас  аре  толлу.


Сай
 
Курра  лела  сай,
Хьоьшуш  сийна  бай,
Хьовсал, цуьнга , х1ай,
И   мел  каде    бай  !



***
1уьйрре г1аьттина,  шен  Деца
К1ант  вахана    ч1ерий  леца.
Х1инца   ву и  буг1уш   м1ара
Лаца  дагахь    чабакх-ч1ара.




Мимша

Нанас   суна   балийна  ,
Эцна   Мимша  далийна
Х1инца  деза  эса   кхаба,
Денна  яош  шурийн  кхаба.
Сан  мукъа  хан  хир  а  яц.
Соьга  х1ара лалур дац.
Г1ийла ойла йира  к1анта,
Набъозийра дечкан  г1антахь.
Г1енах  гира: Мимша  дийна,
Самаваьлча-м-дара  дийна.
Хилла  ч1ог1а  цунах  кхаъ,
Ч1аг1о  йира  цуо  кхин   цхьа:
Дика  эса  Мимша  кхаба,
Яош  дуьйраш, шурин  кхаба.





Туьйра-г1ан

Буьйса  еъна, бода  бахьаш,
Седарчашца  бода  сегош,
Бераш дийша  ма  ца  даьхьа,
Орцах  кхойкху  шайн  дендега…
Дадас  вог1ий  туьйра  дуьйцу,
Бераш набаро  д1алуьйцу,
Керла  туьйра-хаза  г1ан,
Дог1у  т1аккха   кхарна  ган.

Ваха
Уьйт1ахь  хеза   херхан  г1овг1а,
Кет1ахь  цхьаммо  етта  ж1ов,
Же  д1асовца, вижна  Ваха,
Самавалахь  хир  ду  дов


Саь1ид

Нана  яре   сатесна
Дукха  1ийна,
Юрг1а  шена  т1етесна,
К1ант  д1атийна.

Цунна   марзолгаш   эцна,
И  ц1а  кхочур  ю,
Т1аккха ,Саь1ид  а  эцна,
Парке   хьодур ю.

Бинжолагаш  хоьхкур ду.
Ловзуш,  1емар  ву.
Лаьттахь    сарташ  дохкур ду,
Хьаьдда  лелар ву.


Светофор

Новкъахь  лаьтта  светофор,
Летош  кхаабесан  кор,
Вог1уш-воьдуш,сих  ма  ло,
Тидам  биэ, ца  еш  мало.
Нагахь  леттий  стогар  ц1иен,
Ког ма  баккха, собар  диэ,
Серладели  можа  кор,
Х1инца  а хьо д1а  ма  г1о..
Баьццара  б1аьрг  серлаболу,
Х1инца  хьо  а  дехьаволу.

***   

Х1ун  ю  иза?

-Х1ун  ю иза, Нана?Х1ун ю иза?-
Хоьтту шо бен доцчу к1анта нене.
Хир дац нанна х1ума к1антал деза,
Кхето хьожу бер, ца хьоьжуш хене.


-Стигал ю и, д1о боьдург бу кхокха,
Олу, цуьнан б1аьргаш хьалахьаьжча,
Машен ю и "бум" деш йоьдург новкъа,
Жоп ло юх-юха цуо "х1ун ю?" аьлча.

Зезаг,буц а, дитт а, доьжна заза
К1антана ду шадерг  тамашийна.
Т1ома  боьду пола,накхармоза
Гойту, дашо п1елг шен т1ехьажийна.

 
-Х1ун ю иза,Нана, х1ун ю иза?-
Хоьтту беро, дахарх дуола 1емаш,
Ахь ло  башха жоьпаш цунна хеза,
Хаттарна т1едовлу керла т1емаш.
 2013

Буьйса

Буьйса  еъна кхечи  схьа,
Боданца   де  хьулдина,
Стиглахь  лепа  беттаса,
Седарчийн  вой  гулдина,
Сарралц  баьцна  1аламна
Малх   х1оьттина, бижина .
Дукха идда, г1елделла,
Бераш  а  д1адийшина.



Бос
Дара тхан цхьа  жима  к1еза,
Суна  ч1ог1а  дукхадезаш,
Месал лергаш,1аьржа  бос,
ц1е тиллира цунна Бос.

Тхо д1адоьлхуш, т1амах девдда,
Къаьхкина и герзах дедда...
Шайна гинехь жима  Бос,
Цунах соьга  язде  дош.




К1антана

Бисмиллах1и  дукха  доьшуш ,
И    хьан  ага  техкадо.
Леррина  сан   б1аьра  хьоьжуш,
Ахь т1аьхьара  г1ам-г1им  до.

 -Кхиа  маьрша,  лела  ирсе ,
Хьо сан  к1орни, леча  сан,-
Аяташца   хьоьстуш  лерса,
Аса   иллийн  тема  до :

«Сан  беркате  до1а   ду  хьо,
Цу  асхьабийн  орца  ду  хьо,
Сан дахаран  къилба  хаздан
Дала  дина   совг1ат  ду хьо».


Дешархочунна
Хеназа  кхелхинчу дешархочунна,
Никаев Тарханна  лерина.

Кхана  хьо  ц1а хоьцуш  вара,
Б1аьстенна,  сада1а  аьлла,
Хьоь  хьоьжуш  1ожалла  яра,
Д1адай  хьан  дахар, тапъаьлла.

Мел  дика  доьшура  школехь.
Г1иллакхе , эсала  к1ант
Вуьйцура, дика ву олий.
Деса ду  классан  цхьа  г1ант.


Экама  лелавеш  нанас,
5-чу  классе  хьо вели,
Догдоцчо йоьллина мина
Иккхина,  зулам совдели.

Х1ун  дер  те  виначу  нанас?
Цуьнан  хьо цхьаъ  бен  вац  боху,
Цуо  хьуна  лийрина  кхане,
Ма ч1ог1а, ма  сиха  юьйхи.

Х1ун бехк  бу    жимачу  к1ентан ,
Х1ун  бехк  бу  кегийчу  берийн,
Х1ара  зулам  чудеъначеран
Шайн  дан  а  дац  техьа  бераш?

Г1абецан т1едожар  лоьруш,
Нисдина  бекхаман  гуораш.
Низамхой,  дуьненан  лоьраш,
Харцо  еш  шуна  ца  гора?!

Бакъонан  дай  орцахдовлий,
Х1аллак ма  хилийта дахар!
Хуьлучун цхьаьна яй  ойла,
Орамаш  т1еман  бухдаха!

23  март ,2005



Соьлжа-г1ала

Хаза    кхиъна  Соьлжа-г1ала,
Зазлахь    лепа   урамаш,
Сан   дог   дог1у  хелхаяла,
Хезча   иллин   мукъамаш.

Суьйренаш  мел  сирла  йог1у,
Х1ораннан  дог  деладеш,
Нохчийчоь   хазъелла  йог1у ,
Юг1уш   бошмийн  керла   беш.

Хаза  кхиъна   Соьлжа-г1ала,
Массанхьа - хиш-апареш,
Сан  дог  дог1у  илли  ала,
Хьоме  Даймохк  хестабеш!

  2011  шо





Дашо  хан

Сийна  лаьмнаш,
Дато   хиш,
Маьрша  хьаннаш,
Джовх1арш-тхиш.
Стоьмийн бешахь-
Заза  к1айн,
Хеза  эшарш-
мукъам байн.
Маьлхан деши-
1ени Лаьтта,
Лам-Ша   беши
Оцу  сохьта...
Йог1у - йоьлуш
Дашо  хан,
Гуш со 1уьллуш,
Дайра  г1ан…

2005   шо



Даймохк

ДIахьаьжча  го  сийна  лаьмнаш,
Стигал  хьалаг1оьртина.
Царна юххехь тийна б1аьвнаш,
Вайн  дайн дайша йоьттина.

Мацах цу чохь   адамаш   даьхна,               
Кхиош ялта, лелош  дой.
Шайца  долуш  г1иллакх аьхна,
Хьешашна ца кхоош  той.

Т1улгех терра ч1ог1а  амал
Шаьш  б1аьвнашца гайтина,
Йитинчух тера   ду 1ама,
Дайн  мохк биц  ца байта а…


Буьйса  а, де  а

-Буьйса,хьан ц1е х1ун ю алахь?-
Т1аьхьара  ца долу Де,
-Буьйса ю-кха, гена далахь,
1аьржа  кирхьа   зарз  ма де.

-Ткъа  селхана хьан  ц1е  ярий?-
Къар ца дала г1ерта Де.
-Селхана а Буьйса яра-кх,
Кхин соьга  хаттар  ма  де.

Дийно кура  цуьнга  олу,
Цхьа  самукъа  шеха долу:
Шен  доьзал цуо дагалуьйцу,
говза х1ораннах а  дуьйцу.


Сан Да -Шо ву, суна  везаш,
Нана-Бутт бу, цунна къежаш,
Батто  кхобу  х1ора  де,
К1иранде  ю  церан  з1е.
Оршот дог1у    хьалхара,
Цунна т1аьхьа-   шинара,
Дог1ий  кхочу  Кхааре,
Ткъа не1арехь-  Еара,
П1ераска де-сирла 1ийда,
Шота  юха а  К1ире  кхийда.
Иштта  зевне   ц1ераш  йолуш,
Де ду  шех  самукъадолуш…

 16.12.2011
Къуьрдиг

Дадин,  Бабин  котам  яйна,
Ши-кхо  к1ира  даьлча  д1а,
Хиъначуьра  цхьанхьа  тойна,
Еъна  Къуьрдиг  кхечи  схьа.

Нана- котам  йог1у  хьалха,
Цуьнца  цхьайтта  к1орни  ду,
Тера  ду  уьш ч1ог1а  малхах,
Х1ора  дашо,  горга    ду.

Къуьрдиг  уьду  царна  гонах,
Х1ора  к1орних  йоккхаеш,
Лардо  нанас  ципеш  вонах,
Цициг,ж1аьла   къехкадеш.

-Къуьт1-къуьт1-къуьт1,схьагулло чехка,-
Котам кхойкху,   тускарх   техкаш.
М1араш  туьйсуш , кегош   ченаш,
Чхьаьвриг  лаха   к1орнеш  1ема.


Сайд-Муххьамадна

Пхийтта  шарал  сов д1атийна,
Дуьнен т1е  ца  вог1уш  1ийна
Жима  Къонах  вовза  лаахь,
Дуьло тхоьга ,той вайн даа.

Сайд-Мухьаммад ву  т1ех говза,
Х1инцале "компьютерх" ловзу.
Садаржале,  г1оттий 1уьйрре,
Дезаршца  и  волу  уьйре.

Д1айолаеш  дийнан юьхь ша,
Бишешца цуо юьлу юьхь шен.
Щетка  къуьйлуш жимчу буйнахь,
К1амдо  доьлаш, 1енош  туйнаш.

Ца дойтуш кхин  шега   дехарш,
Воьдий х1утту   кего пхьег1аш.
Бакъду,  хуьлу  везаш  човхо,
Даош шурин  худар  довха.

Хьехар  дина   баккхийчара,
Лелабо чохь  хьайбан  сара.
Сайд-Муххьамад вон ца лелахь,
Сара ахьа  хьа  ма  белахь.

Нохчийчоь г1аьтти

Нохчийчоь  денна,
Евзаш дуьненна,
Го  елаелла!

Заманах  йоьлла,
1илманехь  тоьлла,
И  йолаелла!

Майданаш  яьхна,
Бос тайна, аьхна
Зезагаш  къиэга.

Маьлхан  нур  мелла,
1алам денделла…
Мукъамаш  дека.

Мог1арехь   лаьтта
Сакъона   дитташ,
Урамаш  ц1индеш.

Дайх дисна Латта,
Нохчийчоь  г1аьтти,
Г1иллакхан  сийдеш!

2012 шо













Сайн  дешархошка

Шу  д1аг1ур  ду, дешна  девлла,
Хаарийн  х1ордан  хи  мелла,
Бераллина  т1емаш  девлла,
Вовшийн  марзо-безам  делла.

Хаарийн  х1орд  кхин  а к1арглуш,
Ларам-лерам  алсамдуьйлуш,
Къизалла,  халонаш  ца  гуш,
Дехийла  шу,  ирсе    доьлуш…

***    ***   ***

Сан  хьоме, эсала  цхьайтталг1а  «Б»
Т1екхечи  къастаран  дощ  олу  де,
Шайн  школа, хьехархой  аш  биц  ма  бе,
Махкана  оьшучохь  г1уллакх  а  де!

 2003   шо




Школа

Гуьйренан   сентябрь-батто,
Дешархой   гулбина  схьа,
Вовшашна  кхин  са  ца  гатдан,
К1ордадаллалц ,  даь1на  са.

Керла  хаарш, керла  зиэраш
Кегийрхошка  хьоьжуш  ду.
Дешарна  ца  хила  къера,
1илма   1амо    дезар  ду.


Мехкан  лаьмнаш, талла, довза
Лаьттан 1илма  1амор  ду.
Даймохк  безаш, хила  говза
 Массеран   а  декхар  ду.








Б1аьсте  ю  йог1уш


Б1аьсте ю йог1уш,  б1аьсте ю  йог1уш,
Б1аьсте, б1аьсте, я марша  хьо!
1аламан беркатийн    даьсти   ахь дог1а,
Хетийца кхушара цхьа башха  хьо.
               
Хаза кхаъ  кхаьчна ,самукъадаьлла,
 Охьахьаьдда татолаш-хиш.
Зарзарш до хелхарш, самалхадаьлла,
 Т1аьхьара лоькху исбаьхьа  йиш.

«Гур-гур-гур»- бохуш кхокхий дека.
Ткъа  лерехь - хьозийн зевне «ч1и-р-р».
Жил-1алам   денделла,  заза   эга,
Йовхо луш  лепа   маьлхан  нур.


Б1аьсте ю йолуш. Б1аьсте ю текхаш,
Даржадеш сийначу дарийн кир.
Цунна бен хуур дац   духар тега,
Шунашна йоккхуш баьццара тир.               
   
          ***

Б1аьсте,  я хьо могаш-маьрша ,
Дахьаш  шортта  беркат-ирс
Дуьненна т1ехь  баржош машар,
Т1амна хьееш  луьра  ч1ир,

Кхин  ца  дохо  дегнаш берийн,
Жил1аламо ч1аг1о  еш,
1енош  маьрша  заза  генийн,
Массанхьа  и  даржадеш.

Б1аьсте,  йола  цкъа мукъане ,
Хьостуш нана-Нохчийчоь,
Ма  хир  дара-кх самукъане ,
Дог ца тоь ,сатуьйсуш хьоь.

2002


Гуьйренан  салам

Шу  марша  дог1ийла,лераме  хьеший,
Д1аэца  соьгара  ц1иен-дешин  салам,
Юха  а  шу  долчу  еъна  со  кхечи,
Беркате  бан  лиъна  шу  сирла  гулам.

1аламан  шаннашкахь  ас  шуна  деъна
Чомехьа  хастоьмаш, муттане  стоьмаш.
Г1а-дарийн  к1аденах  къорза  коч  тегна
Кхечи  со, мехаша  яьккхина  т1ома.





Юха  а  гуьйре

Аьхкенан ченаш,
Дог1анца йойъуш,
Дашо шен  т1емаш
1аламехь ойъуш,
Бос сирла гуьйре
Еъна схьах1оьтти!

Механ дин  хоьхкуш,
Г1а-патарш 1енош,
Дацделла денош,
Сихдина  лоьхкуш,
Бос мокха  гуьйре
Чехка схьакхечи.

Дахкарла хьерчош,
1уьйренаш шелъеш,
Дерзаца чехош
Бецийн самалдеш,
Бос шийла гуьйре
Г1ийла т1екхечи.


Муттане стоьмаш
Бешара  гулдеш,
Чоме хасстоьмаш
йочанах  хьулдеш,
Бос токхе гуьйре
Еъна  схьакхечи.



ГОЧДАРШ

   


 А.С.Пушкин

Зезаг               
 
Тептар юккъехь худаделла,
1уьллу зезаг, диц а делла;
Акхайолу тамашийна,
Са д1алоцуш, ойла сан:

Мичахь кхиъна?Муха?Маца?
Меллалц даьхна?Даьккхи хьан?
Хийрачо я кхиийначо?
Х1унда ду кху юккъехь хьо?

Ирахь1еран безам бу те,
Я къизачу къастаран,
Я цхьалла ю дагалуьйцург,
Арахь, хьуьнхахь, лелаш ша?

Дийна вуй-те, дийна юй-те?
Мичахь ду те церан 1ер?
Я д1адайна техьа,зезаг,
Церан дахар, хьайчух терра?



Михаил   Лермонтов


***
Ша цхьалха д1о къилбаседехьа акхачу
Берзинчу гу т1ехь зез лаьтта.
Набарна тар туьйсуш, техка и, сорсачу
Лайн оба шен г1одах летта.

Г1а-набарх цунна го яьссачу  цу арахь
Малхбалин генарчу махкахь
Г1айг1ано д1алаьцна йовхачу тарха т1ехь
Хурман дитт исбаьхьа техкаш.








      

  Кавказ               

Дахаран малхбалехь кхолламо шух
Къастийна лелаварх, къилбехьан лаьмнаш,
Цкъа гича-м тоьур ду, диц ца дан шу;
Сина ма-деззара Даймехкан мерза аз,
          Еза   Кавказ.

Бераллехь висира  кхелхина нана,
Делахь а хетара са даьржаш-довш,
Кху арахь хезашха  виначуьн аз.
Цундела хьоме  ду цу тархийн баххьаш,
         Еза    Кавказ.

Шуьца вара ирсе, ламанан ч1ежаш,               
Пхи шо хан д1аели, шуьга сатуьйсуш,
Кхузахь ма девзира х1урла1ан б1аьргаш;
Ткъа даго-м шур-шур до, уьш дуьхьалтуьйсуш:
         Еза   Кавказ.      

      ДО1А
Ницкъбериг, со бехке ма велахь!
1азапах доьху хьоь ларвелахь,
Бодане дуьне т1ех дезарна,
Кегийчу къиношца вахарна;
Наггахь бен хьан беза хьехамаш
Сан дег1ан сине ца биссарна;
Шеконаша 1ехийна,тилийна,
Хьекъалца со юьстах хиларна;
Гечдехьа, некхехьа ойланаш
Сих-сиха ир-карах1иттарна;
Акха са карзаха дийларо
Сан б1аьргийн куьзганаш кхолорна;
Дуьне а т1ех готта хиларна;
Хьан дуьхе кхиа ца х1оттарна;
Эшарца хьо к1езиг хесторна,
Доьху хьоь, гечдехьа Кхоьллинарг!
Цхьабакъду, д1аяйъа летта ц1е,
Дерриг а шен кийра хьарчаде,
Сан дог а т1улгаха д1атарде,
Меца б1аьрг хьаьжначохь сацабе;
Сан иллин пхенаш д1ахададе,
И лаам соьгара кхачабе,
Т1аккха-м со нисвала хьожур ву,
Юха а хьуна т1евоьрзур ву.


Борис  Пастернак

Къиза туьйра               

Лаьттар  дац   гонахдерг  гуттар.
Г1ала  а  ю  юха юттур.
Ткъа  берийн  1ададеш  г1овттор
Цкъа  а  дац дицделла  х1уттур.

Кхерамо  озийна   яххьаш
Йицъяла  туьгур  яц  цкъа а.
Х1ара  хьал  х1оттийна  мостаг1
Бекхамо хьовзор ву б1озза.

Тахьтаргийн лелхар хир ойланехь.
Д1алара езар ю хан а,
Иродан Вифлеемехь санна,
Йовсарийн каяьлла зама.

Йог1ур ю зама кхин хаза
Д1абевр бу хиллачийн тешаш.
Кегийчу заь1апхойн 1азап
Дицлур ду аьлча ца теша.

         

Марина  Цветаева

***
Акхарочунна-бен,
Мух1ажарна –некъ,
Кхелхинчунна –пен,
Х1оранна –шен  дукъ.

Зудчунна –харцлер,
Паччахьна– олалла,
Ткъа  суна – хьан  ц1е
Йовзаран  дозалла!



***
Маьршачу  сан сина,
Лелачу  т1ома,
Г1ишлонаш-м х1ун яра,
Я лаппаг1наш а?
Чингисхан  а мила ву,
Я цуьнан б1о а?
Шиъ ву кху дуьненахь
Сан луьра мостаг1,
Шала ши ваша,
Къасталун воцу:
Мецачийн–йокхалла,
Буьзначийн–токхалла.


   


Анна  Ахматова
               
***
Суьйренан са- 1ожа, шуьйра,
Экама  б1аьстенан  х1уо.
Т1аьхьа-м теси хьоьца уьйр а,
Амма  ирсе йи со  цуо.

Т1ехилахьа, д1а ма тетта,
Вела  а  лой,  хьажа  цкъа:
Х1ара ду сан сийна тептар-
Бераллехь ас хьегна къа.

Бехк ма билла, малх ца барна,
Г1айг1анехь яхарна со,
Бехк бу сан хьо т1аьхьа варна,
Хийла  тарваларна  хьох.

                2011


Мои  стихи,  переведенные  на  русский  язык .

Зимний   пейзаж

В  поле  тихо, неуютно,
Дед  Мороз  в  лесу  кует,
Солнце  светит  поминутно,
То  погаснет, то  сверкнет,

Реки синим льдом  искрятся,
Игры  спрятались  в  дома.
Не  поет  в  саду  и  птица,
Потому  что  там  зима.

Мое  первое стихотворнеие  в  журнале  "Радуга",1986
Перевела  Ия  Николаенко,газета "Комсомольское  племя", 1987.


Родному  языку

В  тебе  шумит  трава и листья  на  ветвях,
Серебряным   ручьем струишься  ты  в  ушах.
В тенистой  тишине  цветут  бутоны  слов,
 И  слышен перезвон природных  голосов.

Как  чисто  ты  звучишь язык  земли  родной,
Как  славно  ты  звучишь, язык  чеченский  мой.

Перевел с  чеченского  на  русский  Дмитрий  Волжанин.










Моя  вина…

Моя вина —
 В моем рождении.
 Искать Тебя
 Обречена
 Я под завесой
 Наваждения.
 Найдя,
 Раскаяться должна.

 Порой мечусь,
 Теряя силы я,
 Боясь в пути
 Лишь духом пасть.
 Мой светоч —
 Вера негасимая,
 Твоей любви
 Живая власть.

Перевела с чеченского   Татьяны Дедич   
2011  год



Проза


Бабин  дийцарш

Ас  Миклай  паччахьан   заманахь  яьхначу  сайн Бабас дийцина цхьа  хаза шира   дийцарш   дуьйцур  ду  шуна.  Суна -м   ч1ог1а  кхаъ хуьлура  цуьнан  муьлхачу  дийцарах.
Ладуг1ий аш?

               

Хьалхара дийцар

     Цкъа мацах, гена хьалха, адам а, 1алам а ийна дехачу заманахь, цхьана 1еламстеган  кхерчахь     ц1е яьлла  хилла боху. Догуш  хилла цуьнан  ков-керт, йиш  йоьхна д1асауьдуш хилла  иза.  Массо а садолу х1ума орцахдаьллера боху цунна.  Шайга  далун г1о-накъосталла дина  х1ораммо а:ч1ег1ардигаша,  схьа  а  кхоьхуш,  ц1арна  т1е  поппарш  кхийсина,  кхокхарчаша  т1емаш лестийна ,  ц1е йожон  дагахь,  ткъа  хьозарчаша  т1е чемхалгаш тийсина ,  цара ц1е марса  йоккхий  ца  хууш.
     Уггаре а ц1е марса яьллачу  хенахь , дуьненна йистера  цхьанна  1ам  чуьра , багахь     эцна  хи  а  дохьуш ,  буйннал  бен  йоцу  пхьид  кхьачнера  цу къемате. Цо  и  шен багара хи  т1етуххушехь, д1аяйнера  ц1е .
Цундела  ен  мегар  дац  пхьид а, я олхазар а…



               
  Шолг1а дийцар

         Шена  мел  гинарг  а , хезнарг а  кхайкхадеш ,  эладитта  деш  хилла  бумбарис .Зингатийн  туьйлиг  цхьамма   йохийча  ,  шена  там  хилар  лачкъа  ца  деш  , къорзачу   хьозарчийн  а , кхидолчу  олхазарийн  а   к1орнеш   мичахь  ю  т1екхаргашна  дуьйцуш ,  там  хуьлуш  хилла  цунна .  Доцца  аьлча ,массарна  а  бале  яьлла  хилла-кх  бумбари .
 -  Бумбари ,  бумбари , ма  хаза  йистхилар   ду-кх  хьан , схьагайтахь  суна  хьайн  и  хаза  мотт !  -  аьлла   хилла  ч1ег1ардиго , цхьанна  мотт  эцна  хьаьдда  йоьдучу  бумбарига  .  Куралла  хьовза  а  хьаьвзина , «х1ан»аьлла ,  цо  багара  мотт  гучубоккхушехь , ч1арт-аьлла , д1акхаьллина  ч1ег1ардиго .               
             «Бу-м ,  бу-м»  бохуш ,  кхин  къамел а  ца  далуш , йисина  боху  бумбари .


               
               
   Кхоалг1а дийцар

         
           Къамел  дерзадеш , хьоме  бераш , суна  шуна  1амо лаьа , Бабас  сайна  1амийна   ч1ег1ардигийн  мотт .  Б1аьстенан  юьххьехь ,ч1ег1ардигаш  ц1а  даьхкича ,  аша  ала  деза    х1ара  дешнаш:

                Фа  ахь  яйта  настатайна ,
                Фа  ас   яйта  настатайна ,                .      
                Фахьтар, фина , фидунья ,
                Ч1и-ч1и, ч1и-ч1и , ч1и-ч1и-рил!
        Ч1ег1ардигаш  кхетар  ду  шух , дуьхьал , «ч1и-ч1и» бохуш ,  шуьца  къамел  а  дийр  ду   цара, т1ома гонд1а а  х1ийзаш ,  шаьш  генара  Нохчийчу  кхача  г1ерташ  бина    некъ  а  буьйцуш .  Ас жима  йолуш , Бабийца  дуккха  ладег1на  церан  къамелашка .               



               















Дикий, Дукий               



  Дакъалоцурш:



  Дука – ялх-ворх1 шо хенара к1ант, раз тиллина фуращка, нуьйдарчий нийса ца йоьхкина коч.
 Дика – пхи-ялх шо хенара йо1, коьртахь хьалха дихкина йовлакх, карахь ду чуданаш йолу тускар.


1- дакъа
Новкъахула  схьавог1уш ву Дука, Гацаев Са1идан байташ а йоьшуш.

Дука.

Цхьаъ, шиъ, кхоъ-
Баккха боккха ког.

Кхоъ, диъ, пхиъ!-
Едда йоьду пхьид.

Ялх,ворх1, барх1!-
Буьйжи цуьнан к1арх.

Барх1, исс, итт!-
Х1оьтти новкъа нитт.

Цунна дуьхьал йог1уш ю Дика  шен тускарца.
          Дика.  Ой , Дука, хьо вац и? И ма хаза байташ ю ахь йоьшурш.
         Дука.  Уьш-м ас «Стела1ад» журнал т1ера 1амийнера. Цул а хьуо стенга йоьдуш ю алахьа,  хьайл а доккха тускар а эцна.
       Дика. А-а-а, сой, со дера ю сайн Баба йолчу йоьдуш, цунна чу павидал йоьллина чуданаш а эцна.
       Дука. (Бетах мотт а хьокхуш) И х1ун павидал ю цу чу йоьллинарг?
       Дика.  1ежийн павидал ю-кх.
       Дука. Д1аяьллахь, Дика, цу аг1ор, хьайн ког баккхий, д1а ма г1орталахь, Эдисолтаг1еран доккха ж1аьла хецна ду хьуна, цо катухур ю хьуна. (Бетах мотт хьоькху).
      Дика. Ладог1ал х1ета. (Куьйга эшарехь). Иштта, нийсса д1аг1ур ву хьо. Воьду-уш, цхьана жимчу ор т1е кхочур ву хьо. Цхьа  доккха ц1а хир ду хьуна. Уьйт1а а  ваьлла, корах байн п1елг тухур бу ахь, Баба араер ю хьуна, чуданаш д1а а елла, юхавог1ур ву хьо. Кхийтирий  хьо?
       Дука. Кхийтира. (Тускарх катуху)
       Дика. Собардел, собардел. Схьадийцал хьо муха кхийтира.
      Дука. А-а-а, (лаьхьанан кепахь куьг а саттош) иштта пурх д1аг1ур ву со, новкъахь доккха ор хир ду, корах беза т1улг а тухур бу, Баба араэккхар ю. чуданаш д1а а елла, со схьавог1ур ву-кх…
      Дика. Вай, д1авала, хьо нийса ца кхийти. Нийса новкъа ваха веза, пурх ваха ца веза, жима ор хир ду цигахь, доккха хир дац, ц1а хир ду  доккха, жима хир дац, ткъа корах беза т1улг тоха ца беза, байн п1елг тоха беза. Т1аккха Баба араэккхар яц, араер ю, чуданаш д1алур ю ахь. Кхийтирий хьо?
       Дука. Х1инца кхийти, схьало тускар.(Тускар хьа а  оьций, Дука къайлаволу, Дика ша йолччохь цуьнга хьоьжуш ю ).



               

              I I  дакъа.

        (Дукас, къайла а волий, чуданаш шена юу, цхьа хан яьлча, юхавог1у, хьалха санна байташ а йоьшуш).

Дука.

                Барх1, исс, итт,
                Х1оьтти новкъа нитт.

                Исс, итт, ткъа,
                Латий нитто къа,
               
                Цо пхьид къовзий,
                Юхаерзий…

Ой! (Дукех б1аьрг кхета).
       Дика. Хьо ма хьевели, д1аелирий ахь чуданаш?
       Дука. Елира, дера-кх. Ца го хьуна деса тускар.
      Дика. (Дика Дукин юьхь-дуьхьал а хьожуш)
       Т1аккха хьан бат ма ц1ийелла ю.
       Дука. А-а-а, жима волуш нанас дукха ц1азамаш даийна суна.
      Дика. Х1ан-х1а, ахь чуданаш йиъна! (Аьтту ког лаьттах а тухуш).
      Дука. (Дуьхьал цо санна ког а тухуш) Ца йиъна!
      Дика. Йиъна! Х1инца кхийти со ахь ешначу байтех, «латий нитто къа, йоьлхуш йоьду пхьид» Хьо ян а ю хьуна къорза пхьид!
      Дука. Хьо ю хьуна иза…

(Вовшашна т1амарш лестайо. Дука хьалхара воду, Дика т1аьхьайоду).



К1оьнч1алг

      

( Туьйра)


Цхьана къеначу ден-ненан цхьаъ бен воцуш к1ант хилла, нанас, хьостуш, цуьнах К1оьнч1алг олура, изза олура юьртахоша а. Дика накъост вара иза нанна а, къеначарна а.
Цкъа хьуьнах ваха дийзира К1онч1алган шайна дечиг дан. Кхузахь тилвелира к1ант. Буьйсанга вахча, цхьана дитта т1е велира К1оьнч1алг. Б1аьргаш набарна дазделира.
Ц1еххьана кхуьнан б1арг кхийтира цхьана генарчу жимчу серлонах. Охьа а воьссина, к1ант д1аволавелира серло йолчу аг1ор.
 Воьдуш-воьдуш, х1ара т1екхечира цхьана тишчу, дечигах йинчу лаппаг1на. Не1 тоьхча, араделира доккха, боьмаша Маймал.
 Мацделлачу Маймалан ч1аг1а самукъаделира:- «Х1инца-м меца дуьжур дацара со», -ойла а йина, цо к1ант чувигира.
 Дехьачу ваьккхина, К1оьнч1алг д1а а вижийна, сехьа чохь шен  цергаш иръян х1оьттира мекара Маймал.
  Кхано цо хаьттира, к1антана наб озийний хьажа г1ерташ
- Вижнарг мила ву, вижазверг мила ву?
- Вижнарг со ву, вижасверг а со ву! – жоп делира к1анта.
- Ва К1оьнч1алг, хьо д1а стенна ца вуьжу?
- Со тхан нанас, дика вуза а вой, вижавора.
  Йиш йоьхначу Маймало, катоьхна хьаьвзина, кхаллар а, еттшура а елира к1антана.
  Юха а,  иза вижний техьа аьлла, хьаттира:
-Вижнарг а мила ву! Вижазверг а мила ву?
-Вижнарг а со ву! Визажверг а со ву!
- Ва, К1оьнч1алг, хьо сема х1унда ву, д1а х1унда ца вужу хьо? – дарделира жижиге сатуьйсу Маймал.
-Дера со тхан нанас иштта ма ца вижавора,- х1илла хьавзийра к1анта.
- Ткъа кхин муха вижавора хьо цо?
- Со нанас, цецан чохь хи а дохьий, цу хица лийча а вой, ц1енчу меттахь вижавора.
   Цо бохучух тешна Маймал, сихха, цаца а эцна, хит1а дедира. Схьаоьцура Маймала хи – охьадоьдура, схьаоьцура – охьадоьдура.
   Маймал хи т1ехь доллучу хенахь, к1ант, сихха корах ара а иккхина, шен ког ма-боллу, хьуьнан йисте д1аведира. Цхьана таллархошна т1е а нисвелла, ц1а вахара иза.
  Ткъа Маймал дуккха а лаьттира цацан чохь хи эца г1ерташ. Эххар а, шена тешнабехк бина хиларх кхийтира маймал.
  Хан-зама  д1аелира цул т1аьхьа. Юха а дечге ваха новкъавелира К1оьнч1алг. Ша  Маймална ца вовзийта, к1ужал б1аргаш т1ехула йиллира, куьг, бехчалг а йихкина, коча тесира, чолакх ду моттийта.
  Вог1уш, К1оьнч1алг т1екхечира Маймал дехачу гуна. Гу  буьххье а ваьлла, д1ах1оьттира иза. Маймалан б1аьрг кхийтира кхунах.   Т1аккха Маймало дийхира кхуьнга, шена шун юьртара к1ант везара, и мичахь карор вара дийцахьара аьлла.
  К1оьнч1алг ца вевзенера цунна. Шен к1ужал д1а а хьулйина, куьг парг1ат а даккхина, д1ах1оьттира к1ант.
  Карзахделира Маймал, гунна гобаха х1оьттира иза.
- Делахь, К1оьнч1алг, цу лекхачу гу т1е муха велира хьо? – хаьттира цо.
- Ведда, ведда, д1огарчу попан диттах корта туьйхира ас, цо хьалакхоьссира со. Ч1ог1а мел туьйхи а, лекха а кхуссуш.
  Цо дуьйцург боккъал а хеттачу Маймало, доггах корта туьйхира диттах. Эццахь исс дакъа хилира къизачу Маймалах. Ткъа, К1оьнч1алг, ворда йоьттина дечиг дохьуш, ц1а веара. Кхин адамашна зен ца дира зуламечу Маймало.



 Мокхалаг      

     Аьхкенан тов  хуьлу хан яра, шен хеннахь ца дича, асар дукъло хан. Анаюх серлаялале, доьзална  юург- мерг йина, охьа а х1оттийна,  де шоьллах куьг тоха, беша  охьаяхнера Хедин нана.
     Хеда доьзалехь йоккхахъерг а йолуш , дерриге а ц1ийнан дукъ цунна т1ехь дара: нуй-горгам, пхьег1аш, йиш-вешин терго яр,наггахь, шен  каяьлча,  нанна  асар деш  г1о дар а. Оцу юккъехула, дешар т1ехь а юха  ца йолура Хеда: цунна къаьсттина дукхаезара нохчийн литература, цу т1ера иллеш, дийцарш,  байташ. И т1аьххьарниш язъян  г1ерташ  ша  а къахьоьгура-къоламаш  хьоькхура-кх, б1аьсте,  нана, 1алам хестош, дитташца,  олхазаршца  къамеле юьйлуш…
      Чуьра  дезарш  дина а  яьлла,  хьошалг1а  нанас  ялийна  йолчу,  шен  ненан-денене  Бабига  берех  б1аьрг  тухуш  хилалахь  а  аьлла, нанна  т1аьхьа беша  асар  яха  араелира жима  Хеда,  дас  леррина  аьлха  хьокхуш,  туьйсина боца эчиган  гам кара а  эцна.  Цуьнан  ч1ог1а самукъадолура  ойлайистерчу  беша  асара йоьдуш:  хохаш , саьрамсекхаш, картолаш яра кхеран  цигахь д1айийна.  Татолца  охьаяха езаш   хуьлура х1ара, генна охьа. Цу новкъаца  бара кхунна  ч1ог1а  хьоме хеташ  болу,  наьрт-аьрстхочун  санна ,  доккха  дег1 долуш   болу  турпала поп.  Шен  екъа, стаммийн  гаьннаш-т1амарш, аре ма-ю, д1асаяржийна,  тийналлин хе  х1оттийча  санна,  лаьттара  и  дуккхачу  а  хиламийн  теш хилла г1арол. Кхо б1е  шо х1етте а хир   дара  цуьнан.
« Дависа,  къамел дан хууш  белара  хьо поп,-ойланаш  йора  йо1а, ша  цунна уллехула д1аса  моссаза  йоьду.-Ма   дукха  х1уманаш  хир  дара  хьан  суна  дийца,  Йоккхачу  Бабинчул а  дукха а.»
Кхин а дара Хеда йоккхае  х1уманаш:  д1а  ма  кхеччи , кхуо юур  ю,  йиссалц, моз  санна, мерза , к1айн-ал бос  бетталун комарш; ткъа делкъана, де кхехкадаьлча, х1арий, Наний  хи  чу юссур ю, юха цу  чохь  шайн  басмийн  кучамашца  луьйчур ю.., мел хаза  ю  цигара  и  сийна-къорза  туог1е,  цхьатерра  шера  буц  а  йолуш,  говр-мерзех,  динбергех, к1айдаргех, 1аждарбецах  юкъ-юккъера юьйцича  санна;  д1анехьуо , Шалажа-хи  бердаца  хьала, цхьа жима  кондарийн  варш-аре ю: элхьамчаш, хьармакаш,куоканаш  дукха  хуьлу  кхузахь. Гурахь  йохий шортта  хьармакаш  яхьа  Хедас,  церан  чай  дарбане  долу  дела;  к1айдаргийн, латталуьттургийн, 1аждарбецан  зезагийн  куьрсаш а  яхьа, ишшта 1аьнна  д1аяхка.
   Оцу  тайпа  ойланаша  дагна  цхьа  ховха синъайам  а  луш,   сиххачу,  х1уш  санна , 1еначу кегийрачу г1улчашца  болар эцна  йоьдура Хеда. Ц1еххьана  сацаелира:  новкъа  юккъехь  т1емаш а  даржийна 1уьллура  мокха  кхокха.  Цхьаммо, гауро, 1одаца  т1улг  тоьхна  божийначух тера  дара миска-кхокха: цуьнан  цхьа  т1ам  берриг  а  ц1ийх  буьзна  бара.  Меллаша  т1е а  яхна  схьаийцира  йо1а  кхокха; д1абада  де  дацара пекъаран,  меллаша  т1етт1а   дахара  туьтеш-б1аьргаш  а.  Охьаяхарх  г1уллакх  хир  дацара.  Кху  х1оьттинчу  хьолах  кхетча  санна, кхуола а  кхоьлина,  д1ах1оьттира  арахь,  чан  яйъал  дог1а а  хьаьрсира…Кхокха  а  бахьаш,  чуеара  Хеда,  Бабига  орцадаьккхира.
    -Эх1, баркалла  ма  хила хьуна  т1ехь и  та1зар  динчунна,  ма т1улган  дог  хилла-кх  цуьнан  кийрахь,-шен  ма-хуьллу дов дора   йоккхачу  стага.
     -Баба, х1ун  де  ас  кхуьнан  лазийначу  т1омана, - хаьттира  Хедас.
     -Деллахь, Хеда,  ца  хаьа  суна-м  цунна  х1ун  дича  бакъахьа  хир  дара, массо  а  х1уманел  а  дарбане  шура  ма  лорура, шурийца била а  билина,  ц1енчу  шаршух  аса  а  яьккхина  д1абихкича  муха  хир  дара те?
Чохь,  цхьа дика, ц1ена  киса  карадира  Хедина,  шура а  йолуш  яра, ц1ечу  аьттан  шура, бамба  а  схьаийцира  чов  ц1анъян.
Лоьралла  дан  х1оьттинчу  Хедас, бошхепарчу  шурий чохь  башийна  бамба  а  луьйцуш, ц1анбира т1ам: к1ен  буьртигел  хиш 1ийдалора кхокхин  б1аьргех.  Т1е  етташура а  юьллуш  байн   д1ахьарчийра  йо1а  човйина  т1ам,  юха  цициг  т1е  ца кхочче, раг1у  к1еларчу совх1ума  чуюьллучу  ц1а чохь , беналг а  бина,  д1ахаийра.
   1уьйранна совц1ачу  яьллачу Хедин сакъераделира  шен  хьалхара  хьаьжк1аш  д1а а йиъна, шех  хьарчийначу  кисин асанан юккъера схьа а  баьлла,  д1асахьийза  кхокха  байча: Бабин  дарба  ч1ог1а дика  хиллера. Чов якъаеллехь  а, т1ам  хила-м  генахь дера  дара  цунах х1инца  а , месаш  а  яцара  цунна т1ехь мегарг.
 « Мокха лаг »,- ц1е ша-шах  дагаеара йо1ана.                - Схьабоьл, Мокхалаг,  кхин цкъа  а  д1абоьхкур вайшимма  хьан
т1ам, шура а йолуш ю. Жимма т1о а хьокхур бу  вайша, хьоналла дика  ма ю.
Кхокха дуьхьал  бацара цу  г1уллакхна, реза  хилла  т1ехилира иза.
Ши-кхо де  даьлча, хаа  а  хууш, тобала буьйлира Мокхалаг. Хьалха тесна а, куьйган керашкара  а  к1а а, хьаьжк1аш а юура, шена х1оттийна  хи а молура. Хедех ч1ог1а  боьллера иза  х1инца.
Гуттар цхьана  Хедин сакъераделла ца  1ара кхокхех,  гонах хьийзар бара  кхуьнан ши  йиша  а, ваша а,  амма Хединий  бен куьйга  т1е а, белшаш  т1е а  ца хуура Мокхалаг.  « Мел  хьекъал  долуш а  бу! »- цецъюьйлира  Хеда  шен дагахь.  Денна  ч1аг1луш  дара кху  шиннан гергарло.  Беша,  эвлайисте  яха лаар а т1аьхьа  теттинера  Мокхалагах йоккхайийна  ца  йолучу Хедас.
Х1ора сарахь  совц1ачу а бог1ий буьйса  йоккхура кхокхано, амма  цхьаьна суьйранна, аьхке  гуьйренга лестича,  чу ца  бог1уш  бисира Мокхалаг. Ч1ог1а  догдуьйхира йоь1ан.
1уьйранна керта  яьлча, шеца кхин а  цхьа -ши  кхокха а  болуш, тхов т1ехь  1аш гира  Хедина   Мокхалаг. Йо1  гучуйоллушшехь , беъна  кхуьнан белш  т1е хиира  иза.
« Гурр» деш гонаха  хьийзара  цуьнан  накъостий- кхокхий.
Шайна  тесна к1а  д1а а диъна, т1ома г1евттира кхокхий:  шен чолакхчу т1оман  боларан эшарх бевзара  Хедина  шен Мокхалаг.
Т1аьхь-т1аьхьа к1еззиг  боьрзура  кхокха шена Хедас кечбинчу кхерче.  Шайн олхазарийн  дуьне  ма ду  церан а,  шайн  амалш а ю,  шен цхьа бен  бинчух тера дара  цуо а.
Хедица гергарло  ца хедара цуьнан. Мел  дукха кхокхий хиларх  йо1ана а бевзара и …
      Арахь  шелъяла  юьйлира, гуьйренан дуьххьара денош сингаттаме даьхкира: Хедаг1еран доьзал  генна махка  д1абахара  1ен а, баха  а…Кхин х1умма а  дагахь ца  доллура жимачу йо1ана-шен  ц1ахь бисна  доттаг1  бен…
      Ткъа Мокхалаг-м  сих-сиха Хедаг1еран кертарчу цхьаьна  боллан  дитта  т1ехь  г1ийла  Хеда  ларъеш а  1ай,  д1абоьдура.., кхана са ма-хиллинехь, кхин цкъа  а юха  бан.

     1993-1996   


Школехь
               

     Горгали  бийкира. Дешархой  т1аьхьий-хьалхий  чуидабевлира шайн-шайн  классашка.
7 «а»  классан  дуьххьара  яра  тахана  физика.Царна ца хаьара  физика  х1ун  1илма  ду ,  ч1ог1а  сема  яра  церан  яххьаш.  Керла  х1ума  даим  а  ма  дуй  тидам боьхуш.
Класса  чу елира цхьа  горга  1аьржачу  аматехь,  буьрса  хьажар  а  долуш  зуда. Цунна  т1ера  духар  а  дацара  цуьнца  ца  дог1уш.  Йоцо юбка,  цунна  т1ехь  мелла  а  модаш  хаалора, кофта  а дег1ана  т1елетта яра.  Доцца  дийцича , дог  хьостур  долчех  дацара  берашна  хьалха  х1оьттина  сурт.
-Де дика  хуьлда!  -стоммачу  озаца  долийра  шен  къамел .
Тахана  шуна  девзар  ду  физикан  1илма.  Хьанна  хаьа  шух  «физика»  бохург  х1ун  ду?
     Тапъаьлла  тийна  дара  класса  чохь. Юха  дийца, хьеха  йолаелира.
-Физика иза  "1алам"  бохург  ду, цуо  вай  кхетадо,  стенах  кхолладелла
1алам, дуьненаш  а . Цхьаболчу  молланаша  дуьне  а, 1алам  а  кхоьллина  ду   боху,  иза  бакъ  ма  хета.  Бух  боцуш  ду  и.  Вай  1алам  ,  дуьне  ша-шах  кхолладела. Зарратах,  серлонан эккхарх,  дахар  а  ша  кхолладелла.

 -1алам  хилла  а  ду, хир  долуш ду,-бохуш  сонта  къамелаш  дора  Нина  Магомедовнас.  Цуьнан  нана нохчий  яцара, нохчийн  мотт  цуо  бийца  ца  буьйцура...
Дешархоша  дош  а  ца  олуш,дикка  ладоьг1ура .
Царна  ца  хаьара  х1ун  аьлча  нийса  ду,  цхьаммо  а  барта  шайна  хетарг  ца  олура,  ца  х1уттура  цуьнан  хьаьжа  юккъерчу  шадах  кхерахь  а.
Бакъду, Элимас  ойлайора. «Дадас-м  жайни  т1ера  ма  дийцина  суна  Дуьне-1аламаш  кхолладаларх лаьцна, муха  ду и  ша-шах  бохург,  ткъа  заррат  а,  серло а  уьш  Делан  лаамца  бен  хир  дуй? Х1ун  ду  кху  хьехархочо  дуьйцург,  Дада  ма  реза  хир  вацара  кхуо  дьйцучунна...
-Хизриева,  проснись,-мохь  беара х1ара  йолчу  аг1ор, х1ара  кхосса  а  йолуьйтуш.
Йоь1ан ирсана горгали  бийкира. Бераш  арадевлира  .
      Х1инца  кхин  урок  яра  д1айолаяла езаш , « Научный  атеизм»  яра  цуьнан ц1е…
Историн  кабинета  чу  гулбелира  дешархой. Классан  уьна  т1ехь  даккхийрачу  элпашца  яздина  дара «Религия –опиум  для  народа».
И опиум  бохург  х1ун  ду  цхьаьанна  а  хаа  а  ца  хаьара.  Я хиъча  а  дукхах  болчеран  дегнаша,  нохчийн  дегнаша т1е  а  ца  оьцура.
Берашна  ца  хаьара  "атеизм"  бохучу  дешан  маь1на  а.  Чоьхьавелира  кхарна  дукхавезаш волу  вуткъа-лекха , математика  хьоьхуш  волу  Сайд-Ахьмад Магомедович. Берийн  яххьаш  серлаевлира ,  цхьа  ч1ог1а  кхаъ  а  хилира.Тийналла  х1оьттира  класса  чохь  юха  а, керла  ц1е  стенан  ю  а  ца хаьра .
  - Хьоменаш,  марша  дог1ийла шу , ма  хаза  хета  суна  вай  юха  а
вовшахкхетта,юха  меллаша  не1арехьа  а ваьлла,  ладуьйг1ира  цигахь  цхьа  а  вуйла.
  -Научный  атеизм - иза дин доцчу нехан  1илма  ду,  амма  вай  кху  чохь  и  дуьйцур  дац.  Сан  дехар  ду  шуьга  вай дуьйцург  вайна  юкъахь  дитар . Вай  Делах  тешаш  нах  ду ,  Дала  а  могуьйтур  дац. Цул  а,  ас  шуна  йовзуьйтур  ю  кавкзаски т1еман истори.. Ушурма  вуьйцу  хезний  шуна?
 Оцу дешхьалхенца  д1айолайира   цо  шен  дуьххьара  урок. Иштта  д1аюьйлаелира  "атеизман"  урокаш. Уггаре  а  мехала  урокаш  хилла  д1а  а х1иттира  уьш  берийн.  Царна  Сайд-Ахьмада  Магомедовича  х1ора  урокехь  цхьацца  къайлаха  долу  бакъдерг  дахьара. Пушкинан «Тазит» а  цо  йовзийтира , Казбегин  кхолларалла йовзийтира, эла  Багратионах  лаьцна  а, Ермоловс  вигначу  берех а, паччахьан  къизаллех а , харцонех а, кхин а…
Ткъа къаьсттина Элимина дагахь  дисинарг цо  йийцина  Марк  Шехтеран  байташ яра. Лермонтовс  «Къиза  нохчо бердехьа текха,  шен шаьлта иръеш ву»-дешнашна  дуьхьал  цо  далийна  ира дешнаш. «Со-м  хьох, Лермонтов , ца  теша,бакъ вац  хьо цу т1ехь   , Нохчо герзашца  ца  къеста,  Дашо  амалца!»
Муха  везар  вацара  т1аккха  оццул  луьрачу  хенахь  нохчочунна  вошаллин  куьг  кховдийна  Марк  Шехтер  а,цуьнан кхолларалла  а...
Оцу  шина  уроко  гойтура зама  ша  ерг  хилар  гуттар а,  адамаш ду  тайп-тайпана ,муьлхха а зама  ярах , ша  адам  дерг  адам  дуьсура.  Мел  г1алаташ  эгарах,  цо  шех  диканиг  а  дуьтура…
    Т1аьхьо  зама  яьлча, и  хьехархо  юрфаке  деша  вахара,  юха  шен  доьзалца  Германе  д1авахара, Марк  Шехтере  болчу  лерамна  а  хир  дара  иза. Цо  немцо  ву  олура  тхоьга  и.

   Ткъа  Нина  Магомедовна ,дуьххьара  т1еман дарц  Нохчийчу  даьржаш,  шена  везачу  шина  к1антах  къаьстира.Хьекъалх  гальяьлла  а  олура  цунна.Сих-сиха  кхойкхура  иза  ша  вац  баьхначу  Деле.  Бохамо  йиснарг  а  эрчаяьккхинера  иза…
 
29.08.2003










   
 




1ай, б1аьсте къаьсташ…


2006 шарахь мини т1ехь иккхинчу
5-чу классан дешархочунна
Никаев Тарханан безамна



Б1аьсте яра яла кечлуш, 1алам а дара, к1айн духар д1а а хьарчийна, баьццара духар духуш. Йохийна г1ишлош яцахьара,  цкъа а г1али чохь т1ом хилла эр доцуш, елаелла, екхаелла еънера 1уьйре…
Кора  к1еларчу  кхуран дитта т1ехь зевне декачу олхазарийн эшарша а, к1айчу, ховхачу юьхь т1е йийшинчу маьлхан нуьре з1аьнарша а эсала хьоьстуш,самаваьккхира мерзачу г1ан-набарша йийсаре вигна к1ант. Ша 1уьллучохь оза а велла, куьйгаш д1аса а дохуьйтуш, аьтто аг1орхьа пенах кхозучу сохьте хьаьжира Тархан. Уьссалг1а сахьт доладеллера цу т1ехь, ишколе ваха х1инца а хьалхе дара.
Сийсара хан яллалц ша ешначу «Осторожно, мины!» ц1е йолчу киншкин ойла ян вуьйлира иза, ша 1уьллучохь. И киншка кхарна цхьаьна гуманитарни организацис еллера ишколехь. Цу т1ехь минашна т1ехь лазийначу берийн суьрташ а, царех лаьцна дийцарш а дара. Тарханна-м, дукха дешна, цу т1ера и дийцарш шадерш а дагахь 1еминера. Цхьа а де ца  доьдура, цо нене: «Хьажахь, нана, х1окхунна х1ун хилла хаьий хьуна?» - олий, уьш ца доьшуш. Х1инца-м и киншка тишъеллера, мужалт а зарзъеллера цуьнан.
Тархан ден-ненан цхьаъ бен вацара. Амма массо а х1уманна т1ехь дений, нанний г1о деш, аьллачунна т1ехь волуш схьавог1ура. Ишколехь а дика доьшуш вара.
Нанас кечйинчу чомехьчу юурган хьожано,  кхин меттахь керча ца витира к1ант. Кхунна дукхабеза кхача: котам-жижиг а, галнаш а,берам а лаьттара стоьла т1ехь, шайна т1ера мерза 1аь а г1уьттуш. Хьалаг1аьттина, гонах хьийзачу цицигца жима левзира Тархан. Дукха хан яра и х1ара меттахъваларе догдохуш, кхоссалой, когашка долуш, юха а лаьтта-ц1енкъа дуьссуш, лела. Хьаьара Писуна, ша дуккхадезачу доттаг1чо шена кхачанех г1олехь долу дакъа тосур дуйла. Х1ума яа хиъча, некхах схьадаьккхина к1айн жижиг тесира Писуна.
Нана а йоккхаера к1ант къинхетаме хиларх,массо а садолчу х1уманна чу са а диллана а: ц1ахь а, ишколехь а.
Цхьайтта сахьт долуш дара и. Шена т1е куртка а, кога резинкин эткаш а юьйхина, не1арехьа волавелира Тархан. Юха леррина ненан б1аьра хьаьжира.
«Маша Аллах1»- дагахь элира нанас, б1арг ца хилийта. Ч1ог1а куьце хийтира цунна к1ентан сибат: ло санна к1айчу, горга юьзначу юьхь т1ехь ц1ен йогура беснеш, ткъа 1аьржа,тидаме б1аьргаш, седарчий санна, лепара.
-Хьо стенга воьду, Тархан? – хаьттира, х1оа санна ларвеш, цунна доладан 1еминчу нанас. Ишколе д1аса а йоьдура иза, цунна юххе а йолий, т1ом лахбелла, шаьш г1ала юхадирзинчу муьрехь, новкъахь блокпосташ хиларна.
Бакъду, х1инца-м, цкъа а т1ом а ца хилча санна, хийцаделла дог1ура дахар, денделла, юхаметтах1уттучу 1аламца цхьаьна.
- Эх1, нана, хьажахь мел хаза де ду вайна, со цхьажимма араволу,- хьаста а луш, велавелира к1ант, к1айн нуьдарчий санна, цхьабосса шера мог1а бина цергаш гучу а йохуш.
-Урокашна х1ун до ахь? – юха а хаьттира Таисас.
-Нана, со дукха ца хьело,  тхо кхана х1ете-вете а б1аьстенна ц1а хоьцуш ду, к1иранна, киншка ешча волу со, чувеъча йоьшур ю ас,-аьлла, Тархан уьйт1а велира.
Стоьла т1ера пхьег1аш д1а а яьхна, чуьра кега-мерса г1улакхаш д1а а дерзийна, х1умнаш йитта х1оттира Таиса а.
Кхарна д1анехьарчу уьйт1ахь, т1амо дохийна лаьтташ, т1ек1елдина, ши г1ат долу доккха ц1а дара. Цу  уьйт1а лелачуьра, масийттаза дов а дина, совцийнера  Таисас Тархан а, цуьнан накъостий а,  делахь а ца магийнарг цкъацкъа марзло-кх кегийрчарна. Цхьа ши де хьалха баьхкинчу салташа теллина дара и ц1а, цунна парг1ат хилира Таиса а…
Тархан араваьлла ахсахьт а ца делира, дуьне эккхаш санна, г1овг1а а йолуш, цхьа шийла мохь беара ненан лере: «На-а-на-а!».
И мохь ма-белли юьйхира Таиса.
«Тархан!»-дагатесира цунна.
Арахьаьдира, кир санна, к1айн а луш.
-На-на, нана!- кхин цкъа а ч1ог1а аз деара йохийна г1ишло йолчу уьйт1ара…
Лулара орца кхечира. Да-м, юьрта хьалавахана, ц1ахь а ма вацарий. Нанна  ца гира, шоллаг1ачу г1ат т1ера лазийна к1ант чуоьцуш а, юха  больнице вуьгуш а. Иза т1аьхьуо бен кхетамчу ца еара.
Ша араваьллачу юкъана, х1уъу  елахь а, цхьа х1ума схьаэца дагахь, ц1ийнан шолг1ачу г1ат т1е ваьллера Тархан. Цхьанхьа мини т1е нисвеллачух тера дара и. Иккхинчу минин гериг яхнера аьрру пехах, дагна улло а нислуш. Лоьрашка  к1елхьара ца ваккхавелира к1ант…
Баьсте… Къежаш еъана б1аьсте, тап-аьлла яйра. Шен т1аьххьара йорт эцна, д1адаха новкъа даьлла 1а хьаьрчира 1аламах, к1айн марчо хилла. Цхьа ши де даьлча, юха а ешна д1аяхара.
23-г1ачу мартехь дара иза, 1ай, б1аьстей къаьстачу хенахь, 2006 шарахь.
Бераш, хьоменаш, мел дагахь а доцург хилира Тарханца. Мел дика дешархо вара иза. Иза воккха хилча, цунах хила тарлора воккха 1илманча я лор, я хьехархо. Мел хьалхе хеди цуьнан дахаран тай.
Доьху шуьга, варелаш, ларлолаш, бераш, мел боккхачу когаца, кховдачу куьйгаца, и т1еман т1аьхьало х1инца а д1аялаза ю шуна. Дала 1алашдойла-кх шу!

 2006  шо


               


  Хоккей

   Школера  ц1а  вог1уш  Салманна  дуьхьал йолура  Хеда.
-Салман, ахь  суна  х1ун  еъна?,-  олий. Ткъа  к1анта  нанас  школе  воьдуш  деллачу  эппазах, шена  ца  духкуш, хи  йистерачу  ,школана   уллорачу  базарара  цхьацца  кега-мерса  х1уманаш:  дечиг  т1ера  марзолгаш-говраш
 я къоламаш  а дахьара  йишина .Цкъацкъа  соьме  дузура  Салмана   шегара  шайнаш…Пхеа  эппазах  сом  вовшехкхетара  х1ета.Цунах  йоккхо  х1ума  йог1ура.
     Йишина  ч1ог1а  дукхавезара  ваша,  догдика  адам  дара  иза, дукха  туьйранаш  а  дуьйцура  цуо  йижаршна-вежаршна. Цундела  туьйранаш  т1ехь  долу  кинижка  а  оьцура, хоржий,т1ехь  бес-бесара  суьрташ  долу.
Цкъа  юьрта юккъерчу  туькана  чу  вахара  Салман,берийн  тайнигийн  туькана.Цу  чохь  ян  а  йоцуш  х1ума  яцара :тайнигаш,бехчалгийн  тотеш,берийн  пхьег1аш, машенаш,говраш, лоппаргаш. К1антехь  цхьа  сом  ахча  дара.Х1ун  оьцур  ю  ца  хууш  лаьттара  к1ант, ойлане  ваьлла.
    Вехха  д1асахьоьжуш  лаьттира  и  г1опастана  т1ерачу  юхкучу  х1уманашка ,хьесап деш,х1ун  эцча  дика  хетара  дара  те  йишина,х1ун  йог1у  те  шена ша  к1ирнах  вовшахтоьхначу  соьмах, бохуш.
Ц1аьххьана  б1аьрг  т1ехь  сецира  цуьнан  хоккей-ловзарна…Дийна  болуш  санна,хоккейхой.Б1аьргаш  къегира  к1ентан.
Эчиган  го  а  болуш , кегийчу  серийн г1оьнца  хьайна  ма-тов сийна-ц1ен хоккейхой куьйга  айхьа   д1асалело  йиш  а  йолуш  беасона  гурийчохь  кечдина  ловзар.
Цхьа  к1ант  вара  х1инца  иза  шена  эца  а  эцна , д1авахале ,хьожуш..
Салманан  цергех  хи делира…Т1е  а  хила  йохкаэцархочуьнга  хаьттира  цуо:
-Деца, х1ун  доьхуш  ю шун  и  хоккей?
-Пхи  туьма  доьху ,к1ант,  куьйгаш ма  1итталахь,  йохор  ю  ахь,-аьлла  цхьа  чамбоцуш  йист хилира  деца-йохкархо...

     Г1ийла  туькана  чуьра  аравелира  Салман,  ойланашца   охьавеара и  шайн  урамехула .«Пхи  туьма, ма  дукха  а  ду  иза,  маса  эппаз  ду  и ,- ша  чот  еш  лорура  цуо  ,-пхиъий,пхиъий, соьга-м иза  итт   баттахь  а  гуллур  дац,Хедина  цхьа  а  х1ума  ца  эцча  а…Мичара  дер дара  те  пхи туьма?…»
Лулара  Хьасан  волчу  вахара  к1ант,шен  хилла  т1е1аткъам  бийца.
-Хьасан,вайн  туьканара хоккей  гиний  хьуна,д1асакхуссуш  шайба  а  йолуш, пилигаш  а  карахь  хоккейхой  а.Эх1,  и  1аламат,ма  хаза  ловзар  ду  и,пхи  туьма  доьху-кх, пхи  туьма…
 Хьасанан  а  ала  х1ума  ца  карийра, цуьнан  да  ц1ахь  а  вац  генарчу  балха  вахана, сатуьйсийла  к1езиг  ду, цундела  кхин  хеттаршка  а  ца  волу  иза…
  Пхи туьма  х1етахь  ц1ен  кехат  дара т1ехь  Ленинан  сурт  а  долуш,.Доккха  ахча  дара  иза  воккхачунна  а , берана-м  х1етте а…Цунах  х1ета  500 сирамкийн  ботт йог1ура , 250  булка  1аьржа  бепиг  дог1ура…дика  ахча  дара  иза-м…
Г1айг1ане  вара  оцу  деношкахь   Салман  ч1ог1а.Чу-ара  моссаза  вели  а,д1а таь1ча  а  ,ловза  вахарх,школехь-массанхьа  и  хоккей  дуьхьалара  д1а ца  йолура  цунна …Туькана  воьдий, б1аьрг а  тухура  сих-сиха,Деле  до1а а  дора ,цхьанне  а  д1а  ма  эцийталахь  иза, олий, шена  ца  йисарна  кхоьруш.
    Нене  аьлча  х1ун  дара  те?Да  ц1ахь  вац, иза  а  ву  генарчу  балха  вахана,,ненехь  хир  дац  ахча я  хилча  а  лур  а  дац…Б1арзвелла  хьийзара  иза…Оцу  ойланашца  цкъа  д1авижча  г1ан  гира  к1антана .Кхаьрга  ненана еънера…Салман  сихха  т1оьрмиг  чухьаьжира.Т1оьрмиг  чохь ц1ен,сийна  духарш  доьхна басаршца  кечбина  дуткъачу  эчиган  хоккейхой…К1анта  т1екхетта  барт  баьккхира  Нанина.Ц1еххьана  ши б1аьрг  схьабиллира, нанас  байн  барт  баьккхинера  к1антана, и  цициг  санна  хьаьвзина  маьнги  т1ехь  1уьллуша  а  вайна.  Цунах  къа  а  хетта…
«Алий  ас  нене, х1ан-х1а, лур  дац я  хир  а  дац,эрна  ду,хилча  а,цо  оьцуьйтур  яц  и  мах  а  белла  хоккей, цулле  лаха  деза  ас  чохь»-оцу ойланашца  хьалаг1аьттира  к1ант.
Дукха  ойланаш  йинчул  т1аьхьа,Салмана  сацам  бира  ,карадахь  чуьра  эца  пхи туьма, юха  охьадуьллур  долуш,вовшех а  тоьхна…
    Шифонера  чуьра  д1адоладира  таллар.Ден  костюм  киснахь  дара, кхунна  д1адиллина 1уьллуш  санна  ц1ен  кехат.
 Меллаша  схьаийцира, шен кисана  диллира, ц1еххьана  йовхо  еара  дег1е…Къола  дара  цо  деш  дерг…
1уьйранна  школе  воьдуш, кхуо  цхьа  ойла  йора: «Везан  Дела  д1аэцна  ма хилийталахь  и  хоккей».Сихха  цунна  т1екхача  везаш  вара  Салман, х1ун  хаьа  д1а  а  яьлла  вуьсийла.
Ма-ваххало  сиха  туькана  чутилира  х1ара, цхьадика  иза-м  лаьтташ  яра…Кисанара схьа  а  даьккхина, ц1ен  пхи  туьма  д1акховдийра  Салмана,ша  хьацарца  даьккхича  санна…
Х1инца  кхуьнан  мерза  г1енаш  къахкийна  хоккей, кхуьнан  марахь  йоллура..
«Чукхаьчча  д1а  эр  ду  нене…»-юха  а  ойланаш…
Хоккей  кхуо  чу  ца  яьхьира  ,ца  х1оьттира, иза  лулахочуьнга  Хьасане  д1айиллийтира..Х1ора  сарахь  ша  ловза  а  воьдуш, хан  йоьдура  Салманан.
Нана  шек  а  яцара  цунах, х1унда  аьлча  цо  шен  доьзал  цкъа  а  цхьанна  а  х1уманна  т1ехь  эшна  ца  битнера,  массо  а  х1уманна  т1ехь  сема  яра  иза, нана  хиларе  терра. Ткъа  шен  беро   чуьра  ахча  оьцур  дара  аьлла-м,  цунна  г1енах  а  дага  а  ца  деънера.Я  цуьнга  х1уманна  т1е  ма  кховдалахь  ала  дезий  а  ца  хиънера,ша  массо  аг1ор лерина  кхиош  хиларна  иза  а, Хеда  а…
Гуьйре  а  т1екхечира…хох-саьрамсекх, хьаьжк1а-кхоь д1аерзоран  мур.
Салман  шен къолаца  вехаш  вара. Кхуо хоккей  шозза-кхузза  чу  а  еънера ,луларчу Хьасана йитина  шегахь аьлла.Иза-м  юьрта  юккъехула  лелаш  хиллера:Хьасана  шега хаьттича  Зиявди  ю  олуш  ,Зиявдис  1имрани  ю  олуш, лелаш хиллера  хоккей, юьртан  юкъара  а  хилла.Салмана  а  еънера шозза  чу, цуьнга-м  и  кхочуьйтуш  а  яцара, кхуьнан  къайле  хуучу  доттаг1аша,мотт  барна  ма кхоьрарий  Салман.
Цкъа  сарахьуо лула  Хьасанг1арга саг1ийна х1ума  яла  яхнера  Салманан нана  Х1азан. И хоккей  ловзош чохь  церан  бераш  гича, и  хаза  а  елла,Салманна  а эца  еза  ша  аьлла  дагадеанчу  нанас  хаьттира:
-И  хоккей  вай  туьканара-м  ца  эцна  ахь,Зулпаъ?
-Дера  ца эцна  ас-м, эцца  Зиявдин  ю  бохуш, лелош  ю кхара  Х1ара,к1ордийна хьех  яьлла  суна, цуьнан  г1овг1а  а…
Хьадал  к1ант  д1аяккхал  и  д1алол  и  шайн  йолчаьрга…
Х1азан  цецъелира, Салманас-м  Хьасанан  ю  ма  элира  шега  иза, хьенан  ю  аьлла  ша  к1анте  хаьттича. Цхьана  х1уманна  т1аьхьа  кхиа  йуьйлира  иза  х1инца…

    Кесирас, Зиявдин  нанас, шайн  яц, 1имранера  ю  элира  хоккей.
Йолаелла  Нуржан  йолчу  яхара  ..Нуржана  хоккей  Салманан  ю  бохуш, лелош  ю-кх  кхара аьлча, лов  аьлла  ц1е  летира  ненан кийра.
Ма-кхуьъу  сихха  еара иза  чу, т1екхайкхира  к1ант.Оьг1азе  яра Х1азан ч1ог1а:
-Схьадийцал  чехкка,  хоккей  мичара яьлла  хьуна, ас  ларми чу  кхуссур  ма  ву  хьо  оцу  дехкашна  юккъе, ахь  бакъдерг  ца  дийцахь…
Кхораш  санна,  хиш охьадевдира  к1ентан б1аьргашкара, кхеравелла  ,эго  велира  иза, ненах  оза  а  лора  к1ант.Салмана  даре  дира  ша динчу  къолана. Вахана  хоккей  яхьаш  чувеара  к1ант, иза-м  тиш  а  елла  яра  дукха  хихкина.
Оьг1аз  яханчу  Х1азана  цкъа  даггара  сара  туьйхира    к1ентан  настарех, юха  елха х1оьттира «ах1ий»  аьлла. К1антана  ч1ог1а  хорам  хилира  ша  нана  холчух1отторах. Ч1ог1а  дохковелира  иза…Деле  шена  гечдар  а доьхуш  .
Ненан    кхелал хала  кхин  цхьа  кхел  а   яра к1анте  хьоьжуш, да  вара кестта  ц1а  ван  везаш… «Цуьнан  б1аьргаш  чу  муха  хьожур  ву  ша»-ойла йира к1анта.
Цу  дийнахь   ниййат а  дира    кхин  цкъа  а  ца  олуш, цхьаьна  а ден    х1уманна т1е  ца кховда…Шен  чуьра  эцча  къола  дац  а  ма  моьттурий  Салманна-м.
1993  шо

Гочдарш

Лев Толстойн кегийра дийцарш


                Х1орд

     Х1орд   шуьйра  а   к1орга  а бу,цуьнан  доза  доцуш  санна  хета. Х1орда чуьра г1оттуш  санна  хета малх , цу чохь  бузуш  санна  а. Цуьнан  к1оргалла  бух  боцуш хета.
    Мох  тийначу  хенахь  х1орд  шера,  сийна   хуьлу; мох  хьокху- х1орд  ловзаболу.
    Тулг1енаш  а  ловзайовлу  т1аккха, тулг1е  тулг1енех   етталуш, вовшех-  оьй,  чопа хуьлий ,1ийдало х1ордах.Хинкеманашна  а карзахе  хан  ю  и, ч1еш  санна ,ловзу уьш х1орда  т1ехь  х1етахь.Цкъа  х1орда  т1ехь  хилларг  Деле  до1а  ца   деш  юха  ца веъна.



                Бетташ болу етт

    Цхьаьна  стеган  бетташ  етт  бара.  Х1ор  дийнахь  дуьззина  шурин  ведар  лора цуо. Кхуо  дуккха  а  хьеший  кхайкхинера  ша  волчу, ткъа  етт  итт  дийнахь  ца узуш  битинера,  хьешашна  шортта шура хилийтархьама.
   Амма  шура яккха  ваханчу  кхунна  аьттан  шура  яьгна  карийра. Цхьа  к1еззиг  бен шура ца елира атто.



            Б1аьрзениг  а, шура а.


 Б1аьрзечо  сагушволчуьнга  хоьтту:

-Муха  бос  хуьлу  шурин?

-К1айчу  кехатан  санна.

-Шах-ших до цуо кехато  санна?
 
-Х1ан-х1а, дама  санна к1айн ю и.

-Дама  санна  атаелла  ю  иза?

-Х1ан-х1а, к1айн  пхьагал  санна  ю-кх.

-Иштта  к1еда  а, месалий?

-Х1ан-х1а,  ло  санна  ю-кх.

-Шийла  ю  и,  ло  санна ?

  Мел  дукха  масалш  далорах  шурин  басах  ца  кхеташ  висира б1аьрзениг.





     1илманча- к1ант.



      Г1алахь  дешна  а  ваьлла,  ц1а  веънера  1илманча-к1ант.
      Дас  аьллера: «К1ант,  схьаэцал  кагтуха, мангала  воьду  вайша». Ша  дешна  хиларна,  мелла  а  ойла  кураяьллачу,  балхана  кхин т1ера а воцучу   к1анта  боху: «Бехк  ма  биллалахь, Дада, кагтуха  стенах олура ,дицделла-кх суна».
 Д1анехьа воллушехь т1е ког  а  болий  коьртаха  кагтуха  кхета  к1антана:
«Цхьаьна  1овдало  кхоьссина хир  ю-кх  когаш  к1ела  х1ара  кагтуха»-олу
жимма  хьалха  цуьнан  ц1е  ца  хиъначу  к1анта.   


© Copyright: Петимат Абубакарова, 2018
Свидетельство о публикации №218102000187


© Copyright: Петимат Абубакарова, 2021