Марий т;ня
Эрик Петров
Чукот чукотым тора гыч пала
Очерк
Марий Элышкат пазар пагыт толын шумо деч вара кундемыштына паша верым муаш нелырак лияш т;;але. Адакше пашадар кугытшат кызытсе семынак, Российысе моло регионла дене та;астарымаште, ;лыл радамыште веле шогышо лие. Келшен толшо пашадаран келшен толшо паша вер шочмо кундемыштак лиеш гын, торашке иктат огеш кай ыле. Тунам тидын дене кылдалтше тиде-тудо нелылык ок лек, ятыр еш ласкан ила ыле. Но кызытеш «тыгай поро илышыже кунам толеш гын?» ;кынен шоналташ веле кодеш.
Пытартыш ийлаште республикысе кажне ял гычак, манаш лиеш, вахте манме й;н дене чодыра руымашке, нефтьым але газым тулымашке ма, чо;ымо пашам шукташ ;рдыж кундемыш коштын толашат. М;ндыр велыш коштын шерет темын пыта гынат, мом ыштет, вует сакалтет да адак тарлалт кает. Кочкаш-й;аш, чиен шогалаш, илыме верым т;заташ оксам кузе-гынат да кушто-гынат муман вет.
— Эх, илышат толын лектын, калтак! ;рдыж кундемыш коштшо марийнам, шочшынам кажне ганажат сарыш ужатымыла веле чучеш… — шуэн огыл пелештен колтат ялыште кодшо пелашышт, авашт, лишыл е;ышт.
Т;;алтыште п;ръе;-влак веле м;;гыштым коден коштыныт гын, вараже ;дырамаш-шамычат тора кундемлашке корным такырташ т;;алыныт. А тиде кушко шуктен кертме раш: ;рдыж кундемыш пашаш коштмылан к;ра шагал огыл еш шалана. Шалана т;; шотышто ик амал дене: торашке кайышыже тушто весым вашлиеш, я тыште кодшыжо пелашыжым вучен огеш шукто. Тидлан к;ра вате-марий коклаште умылыдымаш лектеш. Ойгандарыше тыгай с;рет шагал огыл вашлиялтеш.
Тыге ынже лий манынак дыр кундемна гыч чолга, шке еш верч азапланыше, ушан-шо¬тан ятыр марий е; ;рдыж кундемлаш ешге каят. Марий калыкше ынде кушто гына огеш иле?! Россий мучко веле мо, т;ня йыр шаланен пытенна…
Теве, манмыла, т;ня т;рышк;, м;ндыр-м;ндыр Чукотко мландышкат ш;д; дене марий е; чылан гаяк ешышт дене кужу ма к;чык жаплан илаш кусненыт, а икмынярынже кок-кум тукым денат илат. Мут толмашеш, Чукотко автоном округысо Билибино олаште илыше Мудрова—Григорьева—Якимовмыт еш тукымымак налаш. Нуно ынде визымше тукым дене чукот лийын илат. Ондакше Звенигово район Чакмарий ;дыр Галина Митрофановна Мудрова, 1937 ийыште шочшо, кодшо курымын витлымше ийлаже кыдалне Якутийыш, ш;ртньылан поян Мирный посёлкым чо;ымашке комсомол путёвко дене каен. Тунамракак ш;ртньылан поян Чукоткысо Каральвеем э;ер кундемыште Анюйский экспедиций пашам ышташ т;;алеш да ончыкылык Билибино посёлкылан негызым пышта. 1961 ийыште Галина Мудрова (ынде Григорьева) Билибино посёлкым чо;аш толеш. Тунамак Торъял район ;дыр Анна Ерослановат ты посёлкым чо;ымаште тыршаш т;;алеш. Изиш варарак Йошкар-Ола гыч Серафима Сысолетоват Билибинысе марий чотым ешара, районысо автотранспортный предприятийыште ятыр жап т;; бухгалтерлан пашам ыштен. Анна Ивановна ден Галина Митрофановнан йочаштат, уныкаштат туштак шочыт, еш тукымышт шарла. Анна Ивановнаже, шарнем, мыйын семынак «Марий Эл» газетымат, «Ончыко» журналымат налеш ыле. Шке манмыжла, совет жап годсек эре марла изданийым налын шоген, шочмо кундемын илышыж дене палыме лийын. Мыйже 2011 ий марте «Марий Эл», «Кугарня» газетлам, «Ончыко» журналжым 2014 ий йоткеак налаш толашышым. Вик каласем, почто пешак удан коштеш, газет ден журнал номер-влак миен огыт шу. Тидлан к;ра кушко гына йы;гырташ, серышым возаш логалын огыл ыле! Ятыр жап чыным кычал толашышым, вараже шерем темат, кидым лупшальым да подпискым ыштымым чарнышым.
— Совет Союзым шалатен шумешкен мыят «Ончыко» журналым, эсогыл Звенигово районын «Передовик» газетшымат эре гаяк налын шогенам, — ойла Галина Митрофановна. — Вараже почто удан кошташ т;;але да шочмо кундемысе изданий-влакым налмым чарнышым. Аню деке коклан лудаш коштам, я тудо марла газет-шамычым кипе дене конден пуа ыле.
Чаманаш логалеш, Анна Ивановна Ерослановам (ме, марий-влакше тудым Аню кокай манына ыле — авт.) 2010 ийыште Билибино ола пеленсе Алискерово сопко манме ш;гарыш поген пыштышна. Ты сопкыштак Торъял районын вес шочшыжо, Марий Элыште шке жапыштыже кумдан палыме музыкант, педагог Анатолий Евдокимович Булыгин (мурызо Анна Османован изаже, Билибиныште ш;ртнь; лукмаште пашам ыштен), Звенигово районысо Изи Моламас ялын эргыже Евгений Евгеньевич Якимов (2016 ийыште кугу напряжениян электротул йымаке логалын) кият. Тоштые;ым уштымо кечын марий-влакым чумырен, нунын ш;гарышкышт т;шкан коштына ыле.
Анна Ивановнаже пенсийыш лекмешкыже эре штукатур-маляр лийын чо;ымаште тыршен гын, Галина Митрофановна торговле системыште пашам ыштен, продавецат, кевыт вуйлатышат лийын. Кызытше ынде тудын Наташа, Светлана, Коля уныкаже-влакын шочшыштат Билибиныште кушкыт. Могай нылымше тукым дене серлагыме? Наташа уныкаже эше мемнан ешын Билибино олаште илыме годымак, 2017 ийыште ковай лие. Тугеже, Митрофановна ынде уныкан уныкамат ужыныс! Тыге лектеш: тудын почеш ынде визымше тукым Билибино олаште ила. Тыгайже тушто моло чукот коклаште уло гала?..
Лудшын, очыни, йодыш лектеш: к; тугай чукот? Чукчо калыкым чыланат палат, нунын нерген ш;д; дене анекдот калыкыште коштеш. Чукоткысо Билибино районышто тыгак й;дйымал калык кокла гыч эвен (нуным эше ламут маныт), эскимос, ненец, коряк, камчадал, юкагир-влак илат. Чукоткыш илаш толшо моло калыкшым, ты шотыштак руш ден украин-шамычымат, ик т;шкаш ушен, официально огыл чукот маныт. Калыкыште эше чухлы ден бульчукымат палемдат такше. Чухлыже чукчо ден хохолын йочашт улыт, бульчукшым шкеат умылышда, очыни, бульбаш (белорус) ден чукчын але чукотын йочашт. Чукоткыш 2004 ий кыдалне мийымем почешрак тидын нерген нимомат пален омыл, сандене верысе газетыште эре Эрнст але Эрик Петров тукымл;м дене возымо материалем-влакым савыкташ огыл манын, Алексей Марчук, Петр Марчук псевдонимым кучылташ т;;альым. Марчукшо мыйын шонымем почеш «мариец чукотский» манмым ончыктышаш, но мый дечем икте я весе «ты чей помесь?» манын йодышташ т;;альыч. Мом ыштет, газет гоч марий калыкын эргыже улам манын умылтарымашым пуаш логале.
Галина Митрофановна нерген мутем т;рыс кошарташлан тидымат палемден кодыман: 2016 ий гыч тудо Звенигово район Чакмарий селаште, шочмо суртышкыжо п;ртылын, кугу п;ртым чо;ен ила.
— Ала шочшем ден уныкам-влак кокла гыч иктажше илаш толыт манын чо;енам, — ойла Галина Митрофановна. — Но нуныжо алят Марий Элыш, кугезе мландыш п;ртылаш огыт вашке. Мутат уке, отпускыш ик-кок тылзылан толын каят, а й;ршешлан куснаш л;дыт. Амалже илыш поянлык к;кшытышт; — шкешт тыге умылтарат.
Тиде амал денак мый дечем изиш ондак але вараш Чукотко автономный округысо Билибино районыш пашам ышташ мийыше марий-влакын шочшыштат тушанак илаш кодыт, шкештат пенсийыш лекмекат м;;геш п;ртылаш утыжым огыт вашке. Эшеже пенсият тушто кок пачаш кугурак.
— От ;ркане гын, пенсионерланат пашам муаш лиеш, — умбакыже шуя Митрофановна. — Теве Валя ;дырем пенсийыште гынат, алят пашам ышта. Такше, мыят вет пенсийыш лекмекат ятыр жап кочкыш сатум ужалыше кевытыште продавецлан пашам ыштышым, тидлан к;рак Билибинысе уло калык мыйым пала, алят коклан йы;гыртат...
Чынак, й;двелысе ден тысе пашадарым, илыш поянлык к;кшытым та;астараш пеш неле. Тусо кугу оксан илышлан тунеммеке, тазалыкет але пе;гыде гын, м;;геш т;ргалт каяш нелырак шол.
Теве Билибино олаште ик п;рт, ик подъезд, ик площадкысе ваштарешла пачерыште илыше Башкортостан Республикысе Мишкан районеш шочын-кушшо да Марий кугыжаныш университет ден Марий кугыжаныш педагогический институтым тунем лекмекышт Марий Элеш лакемалтше Бикмурзинмытымак налаш. Еш оза Валерий Викторович мый дечем ик ийлан кугурак, тудын ийготаш-влак Марий Элыштат кок ий ончычак пенсийыш лектыныт, Чукоткышто гын, шым ий ондакак. Тудат, мо шарнем, эше 2016 ийыштак пенсийыш лекте, но але йоткеат «Чукотское лесничество» ЧАО ГКУ-што т;; лесничийлан тырша.
— Такше тунем лекме специальностьем дене мый учёный-агроном улам, — рашемда Валерий Викторович. — Ятыр жап Марий Турек районысо Чапаев л;меш совхозышто т;; агорномлан пашам ыштенам. Чукоткыш 2006 ийыште толмекемат т;;алтыш жапыште ялозанлыкышкак, «Островновский» (ончычсо «Турваургин») ялозанлык сатум ыштен лукшо муниципал предприятий (МП СХП) директорын алмаштышыжлан колтышт.
Такше Чукоткышко ондакше пелашыжым Билибино район Островной посёлкысо школыш пашам ышташ ;жыктеныт. Тидын нерген районысо администрацийын образований отделыштыже пален нальымат, вигак тусо школыш телефон дене йы;гыртышым. Тыге ме Ралия Нурияновна дене заочно палыме лийна. Вараже тушко район администраций пашае;-влак дене пырля газет сомыл денат миен коштым.
Ралия Нурияновна Бикмурзина (;дыр фамилийже дене Сафаргалина, ачаже татар, аваже марий, татарлат, марлат пеш сайын кутыра, мура-кушта) Марий Турек районысо «Алексеевский т;; школ» МОУ-што туныктышылан, завучлан, директорлан пашам ыштен, тыгодымак руш йылмымат туныктен. Оптимизаций манме амаллан к;ра школым петырымек, Марий Турек СПТУ-то директорын алмаштышыже да руш йылмым туныктышо лийын. Умбакыже, 2006 ийыште Чукотко автоном округысо Образований департаментын ;жмыж; почеш Билибино районысо «Островновский т;; школ» МБОУ-што директорын воспитаний паша шотышто алмаштышыжлан да руш йылмым туныктышалан пашам ышташ т;;алын. Почешыже ик пел ий гыч пелашыже миен. Коктынат вигак тыгай м;ндырк;, лу т;жем ме;ге торашкак шочшыштым коден каяш аптыраненыт. Лачак тудо ийын кугурак Марсель эргышт Юл кундемысе технический университетыш, изиракше, Артём, Оза;ысе суворовский училищыш тунемаш пуреныт. Эре м;;гышт; огыт иле гынат, каныш жаплан садак Марий Турек районысо Алексеевский селаш коштыныт.
Островной посёлкышто кок-кум ий пашам ыштымек Бикмурзинмыт Билибино олаш куснышт. Ондак Валерий Викторовичым Чукотский лесничествыш т;; лесничийлан нальыч, вара пелашыжымат Билибинысе профтехучилищыш ;жыч. Кызыт Ралия Нурияновна Чукотскысо северо-западный техникумышто завучлан тырша да тыгодымак руш йылмым туныкта. Эшеже районысо культура дворецыште эртаралтше кажне концерт годым шке мастарлыкшым ончыкта: рушлат, марлат, татарлат сылнын гына муралтен колта, почеламутым пеш моторын лудеш, кунамже марла да татарла кушталтенат ончыкта. Тылеч посна Ралия Нурияновна районысо газетынат поро йолташыже, внештатный корреспондентше улеш, т;рл; матералым, зарисовкым, этюдым, изирак ойлымаш-влакымат возгаленак шога. Пеш чулым да тале ;дырамаш. Студент-влакланат нерен кошташ огеш пу, шкежат шып шинчен огеш се;е, эре ала-мом ум кычалеш, шонен луктеш, илышыш шы;дараш пижеш. Ситартышыжлан теве тений «Связь времён» книгамат савыктен луктын шуктыш.
— Мыят ынде вич ий утлат лиеш ийгот кугыт дене пенсийыште улам, — манеш ;мырж; мучко туныктымо пашаште тыршыше Р.Н. Бикмурзина. — Туныктышын стажше дене эше Марий Элыште илыме годымак пенсийыш шуынам ыле. Валерий пелашем дене коктынат эше вий шутымым шижына, сандене але изишак пашам ыштена, шонена. Чукотко гыч п;ртылашат огына вашке, кеч Йошкар-Олаште пачерна-влакат улыт. Адакше мемнан Марсель эргынат ешыж дене Билибино олаштак ила. Шкеже тудо Билибинысе атомный электростанцийым оролышо воинский частьыште служитла. Пелашыже Альбина Николаевна (;дыр фамилийже дене Алексанова, Шернур районысо Зашижемье села гыч марий ;дыр) атомный электростанцийыште инженерлан пашам ышта, Марсель семынак Юл кундемысе технологический университетым тунем пытарен, туштак тунеммышт годым палыме лийыныт.
Кузе тачат шарнем, Билибиныш Марсель 2015 ийыште армий радамыште служитлен п;ртылмекше тольо, ача-аважмыт пачерыште илаш т;;але. Тунамак атомный электростанцийым оролышо воинский частьыш служитлаш каяш документым погаш, медкомиссийым эрташ пиже. Тудо жапыште мыйын пелашемат Наталья Ильнична Петрова (;дыр фамилийже дене Зайцева, Волжский район Нурсола ял гыч) саде воинский частьыште секретный частьын начальникшылан служитла ыле, сандене Марсель шотышто тергымаш документым погаш т;; шотышто лач тудлан логалын. Ик-кок тылзе гыч М.В. Бикмурзин внутренний войскаште (кызыт Росгвардий) служитлашат т;;але.
— Билибинысе атомный электростанцийым оролышо воинский частьыште служитлаш т;;алмекше Марсель идалык жапыште «Арктика» микрорайонышто пачерым нале, — умбакыже рашемда Ралия Нурияновна. — 2016 ий ке;ежым ме кумытынат отпуск жаплан иквереш Йошкар-Олаш толна, тудо жаплан мемнан тыште кок пачернат ыле. Эргына студент годсек келшыме ;дырж; Альбина дене ушныш, родо-тукымым ;жын, кызытсе й;ла почеш кафеште с;аным ыштышна, вара шешкынан ача-аваштмыт деке Шернур районысо Зашижемье селашкат миен коштна, Анапа олаште Шем те;ыз серыштат каналтен толна. Тыге кугурак эргынан самырык пелашыжым 2016 ийыште Билибино олаш кондышна веле. Толмыж почеш Альбина ик жап Россий МЧС-ын Чукотко автономный округысо 1 отрядышын штабыштыже пашам ыштыш. Идалык чоло жап гыч шочшанат лийыч, ;дырышт ынде ныл ийымат эрталтен, кызыт илыме верышт воктенак верланыше «Сказка» йоча садыш коштеш.
Бикмурзинмытын кокымшо эргышт Оза;ысе суворовский училищыш тунемаш пурен манын к;шн; палемдышым гын, тудын нергенат умбакыже рашемдыман, очыни. Суворовский училище деч вара Артём Благовещенск оласе (Амур область) Совет Союзын Маршалже К.К. Рокоссовский л;меш Дальневосточный высший общевойсковой командный Жуков орденан училищым тунем пытарен, лейтенант лийын лектын. Такше курсантше годым отпуск жаплан Билибино олаш толын коштеш ыле, вараже ача-авашт офицер эргышт деке отпуск жапыште кошташ т;;альыч.
— Кокымшо эргына высший военный училище деч вара ынде кудымшо ий Забайкальский военный округышто службым эрта, — мане Валерий Викторович. — Воинский званий дене капитан, рото командир улеш. Тудат ешан. Кок эргына деч кок уныкана уло. Мый шкеже Балтийский флотышто служитленам. Срочный службым эртымем годым мыйымат пеш мичманлан тунемаш колтынешт ыле да ала-молан дыр шым к;н;. Тунам самырык лийынамыс, ача-авам, йолташем-влак деке ялыш п;ртылмем шуын. Умбакыже ялыштыжат илаш ыш логал, Йошкар-Олаш тунемаш кайышымат, распределений почеш Марий Элешак пашам ышташ кодым. Вара Ралия дене ешым чумырышна, йоча-влак шочыч. Куш Башкортостаныш п;ртылат? Тыгай шонышыжат тунам лийын огыл. Ынде шо;геммеке ала иктаж жап гыч Мишканыш илаш куснена, такше тидын нергенат коклан пелашем дене семынна мутланен шинчылтына. Адакше Йошкар-Олаштат пачерна улыт, ик п;ртышт; Марсель дене йыгыре пачерымат налынна. К; пала, умбакыже кузе илыш савырна. Кызытеш эше ик жап Чукоткыштак илынена, уныкам кушташ полшынена.
Ешем дене Билибино ола гыч Марий Элыш п;ртылмылан ынде теве ныл идалыкат шуэш. Тиде жапыште Чукоткысо Билибино олаштат ятыр вашталтыш лийын манын, унала толшо чукот-земляк-влак фотом, видеозаписьым ончыктылыт. Адакше соцсетьлаштат, утларакше «Одноклассники», «ВКонтакте», «Facebook» группылаште тусо марий-влак дене гына огыл, жапыштыже пырля пашам ыштыме йолташ-шамыч денат кылым кучен шогена, сандене тусо илышым сайынак палена. Теве кок ий ончыч мемнан илыме п;рт деч тораштат огыл тоштеммылан к;ра шалатен шуымо п;рт-влак олмышто ий ареным почыч. Тудын проектше нерген эше мыяк тусо «Золотая Чукотка» газетыш возенам ыле. Корным т;рлат, идалык еда кок-кум п;ртын фасадшым т;рл; т;сын чиялтат да тулеч молат. ;маште теве мемнан илыме тусо п;ртланат т;жвал могырым у сыным пуртен, т;рл; т;сан чия дене чиялтеныт. Билибино районысо марий-влак интернет гоч ч;чкыдынак «МЭТР» телеканалым ончат, «Радио Марий Элжым» смартфон денат колыштыт.
— Пеш марла лудмо шуэш да газет ден журналже гына толын огыт шу, сандене подпискымат ыштымашна уке, — манеш Билибино оласе кыдалаш школышто англичан йылмым туныктышо Эльвира Васильевна Федорова. — Такше интернет гоч «Марий Эл» ден «Кугарня» газетлаште мо савыкталтмым ончена. Тыгак «Ончыко» журналынат тошто номерлажым лудына.
Эльвира Васильевна ден Денис Альбертович Федоровмыт ынде 13 ий Чукоткышто илат да пашам ыштат. Англичан йылмым туныкташ Билибино оласе кокымшо номеран школыш Э.В. Федоровам 2008 ийыште Чукотко автономный округысо Образований департамент ;жын. Пеленже пелашыже ден кок ияш Даниэль эргыжыт мийышт. Заводской уремыште кок п;леман пачерым пуэныт ыле. Денис пелашыже вигак верысе милиций райотделын вневедомственный охране подразделенийышкыже пашаш пурашлан документым погаш, медкомиссийым эрташ т;;але да ик-кок тылзе гыч милиций пашае; лие. Кум ий гыч, милицийым полицийыш кусарыме годым аттестацийым сайын эртен гынат, Билибино олаштак верланыше Обороно министерствын латкокымшо т;; управленийжын структурышкыжо пурышо спецконтроль службын полкышкыжо кугурак операторлан кусныш да кызыт йоткеат саде 46179 «Б» воинский частьыште службым эрта.
— Вес ийын нылле ияш лиям, но выслуга шот дене ныл ий ондакак пенсийыш лектын кертам ыле, — ойла Денис Альбертович. — Календарный ий дене й;двелысе выслугем ынде 13 идалык, но тыште идалык служитлымым кок ийлан шотлат, тыге льготный выслугем 26 ийышкат погынен, эше кок ий армийыште срочный службым эртенам. Й;дйымалне 15 ий службым эртен, северный пенсийыш лекташ лиеш, сандене лучко ийжым служитлен шуктынемак.
Тиде воинский частьыштак Эльвира Васильевнан кок шольыжат — Дима ден Лёня — контракт почеш служитленыт. Нунат Федеровак улыт. Икмыняр жап, кок-кум ий наре чай, 46179 «Б» воинский частьын ик подразделенийыштыже кум Федоровмыт служитленыт, командир-влаклан весела лийын, очыни. Такше тидын шотышто шкештат о;ай историй-шамычым каласкаленыт ыле. Димаже, И.К. Глушков л;меш Оршанке педагогический колледжым физкультурым туныктышылан тунем лекше рвезе, 2009 ийыште армий радам гыч п;ртылмекше ака-курскажмыт деке мийышат, Билибино районысо милиций отделын патрульно-постовой службышкыжо пашаш пурыш. Вараже Денис семынак воинский частьыш контракт почеш служитлаш кусныш. Леонид шольышт кыдалаш школ деч вара Юл кундемысе технологический университетыште тунемын, но икымше курс деч вара армийыш налыныт. Армий радам гыч п;ртылмекше тудат Билибино олаш мийыш, воинский частьыште служитлаш т;;але. Кок-кум ий гыч умылыш, коеш: университетым содыки тунем пытарыман. Тиде амал денак контрактым к;рлын Йошкар-Олаш п;ртыль;.
Палемдыман, Федоровмыт шочынжо Морко район гыч улыт. Денис Кугу Шальын эргыже гын, Эльвира, Дима, Лёня Кугу Маршан гыч улыт. Эльвира Васильевнаже Марий кугыжаныш университетын марий-англичан отделенийжым тунем лекмекше Морко районысо Ярамарий т;; школышто англичан йылмым туныктен. Ик жап гыч Эльвира Васильевна Федорова Денис Альбертович Федоровлан марлан лектеш: фамилий-тукымл;мышт чылт икгай гын, марлан лекше моло ;дыр семын паспортымат, моло документ-влакымат алмаштен куржталшаш уке, паспортеш штампым шындышт да пашажат пытен веле. Билибино олаш ик йоча дене толыныт гын, ынде кум шочшан ача-ава улыт.
- Чукоткышто илымына годым кок гана декрет отпускышто лийынам, - рашемда Эльвира Васильевна. – Ульяна ;дырна 2014 ийыште шочын, тений ынде икымше классыш кая. Кокымшо ;дырнаже, Варвара, але кок ийым эрталтыше веле, йоча садыш ясельный группыш коштеш. Билибино олаште йоча сад дене уто нелылык уке, идалыкат пелым темыше йочамат ясельный группыш пуаш лиеш. Кугурак Даниэль эргына 15 ийым темен, тений индешымше классыште тунемаш т;;алеш.
Даниэль икымше гана, шарнем, 2014 ийыште «Лыжня России» та;асымаште шкенжын ийготан йоча-влак коклаште икымше верыш лекте. Денис Федоров тунам Билибино районын чемпионжо лие, кубокым да шєртньє медальым се;ен нале. Эльвира ;дырамаш-влак коклаште кокымшо верым ончыктыш. Тунам нунын нерген «Золотая Чукотка» газетеш фотографийышт дене статьям савыктышым.
Тиде еш эре спорт дене кылым кучен шоген да кызытат куча. Еш оза куштылго атлетике денат эре ончыл верлам налын шога, икмыняр гана районын чемпионжат лийын, округысо спартакиадылаштат се;ыше радамыш лектын. Тылеч посна Денис хоккей денат Билибино районын чапшым арала, Чукотко автономный округын чемпионжат лийын.
- Шке сужитлыме частьыштыже Денис але йоткеат ик эн тале спортсменлан шотлалтеш, - мутшым шуя Эльвира Васильевна. – Ачажым онченак Даниэль эргынат тазалыкшым шуара, спорт дене пе;гыде кылым куча, т;рл; та;асымашлаште ончыл верыш лектеш. Хоккей денат ачаже дене пырля модеш, район командын составышкыже пурташлан резервыште улеш. Мыланемат нунын деч вара кодмем огеш шу: ке;ежым кажне кечын пырля куржталына, телым ечыгорныш шогалына. Ульяна ;дырнат ынде кум ий лиеш, эре пеленна куржталеш, тудланат чапле ечым налынна. Ечыже дене тенийсе «Лыжня России» та;асымаште Ульяна школыш каяш шудымо ийготан йоча-влак коклаште икымше верыш лекте, мый районысо ;дырамаш-влак коклаште чемпион л;мым се;ен нальым, Денис районысо п;ръе;-влак коклаште кокымшо верыш лектын, ший медаль дене палемдалте. Тыгаяк медаль шкенжын ийготан-влак коклаште Даниэль эргыланнат логале.
Федоровмыт спортивный еш семын Билибино олаште сайын палыме улыт гын, Бушковмытым иктыжым художник, весыжым мурызо семын алят шарнат. Марина Григорьевна Бушкова деч посна тунам Билибиныште ик концертат эртен огыл. Варарак тудын дене пырля Ралия Нурияновнат мураш т;;але да кызытат районнысо т;выра дворец сценыште марла да татарла мурен да куштен тусо калыкым куандара. Марина Григорьевнаже ик гана мыйымат «Й;рж; й;реш» мурым сценыш лектын кумытын мураш таратен кертын ыле.
Марина Григорьевна Бушкова (;дыр фамилийже дене Иванова) Новосибирский область Болотнинский район Большая Чёрная ялеш 1966 ийыште шочын. Тушко ача-аваже Кужэ;ер район Э;ыжсола ялын эргыже Григорий Васильевич Иванов ден тудо районак Шорсола ял ;дыр Евдокия Романовна (;дыр фамилийже дене Романова) пырля илаш т;;алмекышт п;ртым налаш ситыше оксам ышташ каеныт. Марий АССР-ыш 1971 ийыште м;;геш п;ртылыныт да Морко посёлкышто п;ртым налыныт. Музыкым сайын шижын да умылен моштышо Марина кумшо класс гыч икымше номеран музыкально-художественный школ-интернатыште скрипке дене шокташ тунемын. Умбакыже шинчымашым И.С. Палантай л;меш музыкальный училищыште н;лтен, но кокымшо курс гыч каен да Морко кыдалаш школ деч вара Н.К. Крупская л;меш Марий кугыжаныш педагогический институтыш тунемаш пурен, математик лийын лектын. Умбакыже эре школышто пашам ышта. Институт деч вара икмыняр жап Семёновко селасе со;гыра да удан колшо йоча-влаклан спецшколышто математикым туныкта. Вара Сергей Витальевич Бушков дене ушнымеке идалык жап гыч Чукоткыш, Билибино районысо Омолон селаш туныкташ каят.
Сергей Витальевичат пелашыже семынак икымше номеран музыкально-художественный школ-интернатыште тунемын. Умбакыже Йошкар-Олаште художественный училищым, И.Я. Яковлев л;меш Чуваш кугыжаныш педагогический институтын художественно-графический факультетшым тунем пытарен. М. Шкетан л;меш Марий драмтеатрыште художниклан пашам ыштен. 2001 ий гыч Марина Григорьевна дене ;рдыж кундемлаште школышто пашам ыштат. 2008 ий марте Омолон селасе тичмаш кыдалаш школышто иктыже математикым, весыже изобразительный искусство ден черчений предметлам туныктеныт. Эшеже Марина Григорьевна предметым в;дымыж деч посна завуч пашамат шуктен гын, Сергей Витальевич класс вуйлатыше лийын.
Тудо жапыште мый Билибино районысо «Золотая Чукотка» газетыште пашам ыштенам, сандене нуным Билибино оласе кокымшо номеран школыш районысо ик эн сай туныктышо-влак семын ;жмым пеш сайын шарнем. Тунам Марина Григорьевнат, Сергей Витальевичат район к;кшытышт; веле огыл, Чукотко автономный округыштат шке предметыштым туныктышо-влак коклаште ончыл радамыште лийыныт, «Идалыкысе туныктышо» та;асымаште ик гана огыл ойыртемалтыныт, округысо Образований департаментын Чап грамотыжо, окса премийже да шергакан п;лекше дене палемдалтыныт. Вараже нуным округын Образований департаментшак 2010 тунемме ий т;;алмеке Певек оласе тичмаш кыдалаш школышто туныктышо ситыдымылан к;ра тушко кусарыш. Но ме умбакыжат телефон дене вашла йы;гыртенна, отпуск жапыште кажне гана вашлийынна да кызытат вашлийына. Нуно Йошкар-Оласе пачер деч посна Оршанке посёлкышто сурт-печым налыныт, мемнажын шке п;ртна Йошкар-Олаштак, сандене кунам шонен, тунам вашлийын, мончаш олтен, шашлыкым к;ктен кертына. Теве ты ганат ондак ямдылалтдеак ныл еш, кызытсе да «те;гечсе» чукот-шамычет, писын гына погынышна веле. Такше Чукоткыштат тыгак, ондак кутырен келшыде, районысо посёлкыла гыч иктаж марий Билибиныш толын лектешат, вашла йы;гыртен вич-куд але лу наре еш денат п;рт;с коклашке ма, Кепервеем э;ер воктеке каена але Галина Митрофановнан дачыш, кунамже Валя ден Женя Якимовмытын котеджный суртешышт чумыргена ыле. Э-э, вара шелына веле, марла мурен-куштен жапым пеш веселан эртаренна. Мутат уке, шашлыкымат ыштыме, мончашкат пурымо. Митрофановна ден Якмовмытын чапле мончашт уло. Митрофановнажын дачыжым кызыт Светлана уныкаже куча, а Якимовмытше, к;шн; палемдышым, марий кундемыш п;ртылаш але огыт вашке. Такше теве Бушковмытат ынде коло ий ;рдыж кундемыште илен коштыт.
- Илашна мо к;леш, чыла уло гынат, але пенсийыш шуын огынал, - манеш Марина Григорьевна. - Тыштыже кушто пашам ышташ т;;алына? Калык семынак мемнанат пенсийыш лекме шуэш вет.
Кызыт Бушковмыт Ямало-Ненецкий автономный округысо Белоярск селасе школышто туныктат. Пачерымат мийымекышт вигак пуэныт. Марина Григорьевна кугурак класслаште математикым туныкта, класс вуйлатышын сомылжымат шукта. Тусо школышто руш йоча-влак дене пырля т;; шотышто ненец, хант, коми калык кокла гыч лекше икшыве-влак тунемыт. Теният тунемшыже-влак сай отметке дене ЕГЭ-м кученыт. Сергей Григорьевич ты школыштак рисований, изобразительный искусство предмет-влакым на;гая. Тылеч посна тудо эше йоча художественный школыштат с;ретлаш туныкта.
Художник Сергей Бушковын л;мж; Марий Элыште сайынак палыме. Таче марте тудо Йошкар-Олаште да республикынан икмыняр райр;дыштыж; лучко утла выставкым ончыктен. Тыгакак «Сияние Севера», «Бегущая по волнам», «Отражение» да моло персональный художественный выставкыже-влак Чукоткыштат, Магадан областьыштат, Ямало-Ненецкий автономный округыштат ончыкталтыныт. Теве, мутлан, 2010 ийыште ондак Билибино, вара Анадырь олалаште Чукотко автономный округым ыштымылан 80 ий темме л;меш художественный выставкылаже кугу к;кшытышт; эртышт. Тыгак ойыртемалтше ыльыч Кугу Отечественный сарыште се;ымашлан 60, вараже 65 ий темме вашеш Анадырь олаште ончыктымо художественный выставкыже. Анадырь ден Билибино деч посна Чукоткысо Омолон селаштат, Певек олаштат, эсогыл Магадан олаштат Сергей Витальевичын выставкыжым кужу жап дене ончыктеныт да картиныже-влакым ужалымашке луктыныт. Мут толмашеш, Чукоткышто эн ончыч Сергей Бушковын картиныжым 2003 ийыште Омолон селаште Омолонысо ярмарке да «Реки дружбы» фестиваль эртаралтме годым район администраций вуйлатыше Роман Копин (кызыт Чукоткын губернаторжо) налын. Тыгак марий художникын картиныжым Чукотко автономный округын тунамсе губернаторжо Роман Абрамовичат налын. Нунын дене «Небесная яранга» ден «Охота» картине-влак улыт. Тидыжат вара Сергей Витальевичын кугу мастарлыкан картиным возымыжо нерген огеш ойло мо?
Билибино олаште С.В. Бушковын картиныже-влак тачысе кече йоткеат т;выра Дворецын фойэштыже кечат, тыгак оласе музейыште вера;далтыныт. Эшеже Сергей Витальевич кокымшо номеран школын пырдыжшымат шке с;ретше-влак дене с;растарен ыле.
Пытартыш жапыште Сергей Бушков утларакше этнофутуризм стиль дене картине-влакым воза да кажне ийын манме гаяк т;рл; вере выставкым эртара. Теве пытартыш гана тений 20 августышто руспубликысе изобразительный искусство музейыште «Лабиринты времени» л;ман персональный художественный выставкыже почылтын.
Теве тыгайрак улыт тачысе кечылан чукот лийын ;рдыж кундемыште илыше марий мландын икмыняр шочшыжо-влак! А кунар марий калык тачысе пазар саманлан к;ра ;рдыж кундемыште ила — тидым, очыни, иктат раш каласен огеш керт…
"Ончыко" журнал, 2021 ий, № 9