Эрик Петров
Айдемын поянлыкше – пашаште
Очерк
Шукерте огыл Марий Эл Республик вуйлатышын К;штымашыж дене «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществын (ЗАО) генеральный директоржо, «Ончыко» журналнан поро йолташыже, шочмо калыкше верч азапланыше тале марий айдеме Александр Сергеевич Козыревым «За заслуги перед Марий Эл» икымше степенян орден дене наградитлыме. Адакше вес амалат уло – ныл тылзе ончыч чапле юбилейжым палемдыш. Тугеже, айста тудын дене лишкырак палыме лийына.
Т;;алтыштак палемдена, тачысе кечылан Александр Сергеевичын чыла чапл;мжым да наградыжым шотленат от пытаре, но ме нунын кокла гыч т;;жым гына ончыкташ тыршена. Тудо учёный агроном, ялозанлык науко кандидат, ынде ныл созыв почела Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше, Марий Эл Республик да Россий Федераций ялозанлыкын заслуженный пашае;же, Россий Федераций Федеральный Погын Федераций Советын Почётан грамотыжо дене наградитлалтше, «За заслуги перед Марий Эл» кокымшо да икымше степенян орден-влакын кавалерже, тылеч ончыч «За заслуги перед Марий Эл» орденын т;рл; степенян медальже денат наградитлалтын, Марий Эл Республик Кугыжаныш премийын лауреатше улеш.
Очеркнан геройжо апрель мучаште 60 ийым темыш. Тудо 1962 ий 27 апрельыште Медведево район Л;льпан ялыште моло пошкудо-влак деч нимо денат ойыртемалтдыме тыглай марий ешыште шочын. Ача-аваже Сергей Федорович ден Лидия Григорьевна Козыревмыт кодшо курымын витлымше ийлаже кыдалне Л;льпан ялыште ешым чумыреныт. Аваже пенсийыш лекмешкыжак ялысе почто отделенийыште начальниклан тыршен, ачаже связь узелыште техник-монтёр лийын, телефон ден радио линийым, коммутатор ден радиоприёмник-влакын к;леш семын ыштымыштым эскерен, жапыштыже ачален, икманаш, радиоузеллан вуйын шоген. Тунам автоматан телефон станций (АТС) лийын огыл, коммутаторышто телефонистке-влак телефон йы;гыр почеш к;леш проводам ушеныт, ялласе п;ртлаште радиожымат радиоузелыште ч;ктым; кугу приёмник гоч колыштыныт. Тидлан к;ра ачаже кажне кечын эрдене куд шагатлан радиоузелыш миен, радиом ч;ктен да пелй;длан й;рыктен. Ондак вет автоматан включатель-выключатель лийын огыл, а радиом й;длан й;рыктыман ыле. Тидыжым, мыйын семынак, шукын шарнат, шонем.
– Авам, Лидия Григорьевна кызыт 85 ийым эрталтен гынат, Юмылан тау, эше ила, – каласкала Александр Сергеевич. – Л;льпаныште мый дечем изиш кугурак Леонид изамат ешыж дене ила. Тудат ынде пенсийыште. Ачам 26 ий ончыч ош т;ня дене чеверласен. Ондакысе семын шотлаш гын, мыят пенсийыште лийшаш улам ыле да... ынде 64 ияш пенсийыш лектам. Туге гынат й;ра, манаш веле кодеш.
Изи Саша Л;льпан йочасадыш коштын, вара верысе кыдалаш школышто тунемын. Туныктышо-влакшым порын гына шарна, ушан да шуко палыше, йоча-влаклан сай шинчымашым пуэн моштышо, ятырынже кугу опытан лийыныт, манеш. Санденак Саша Козырев школышто сайын тунемаш тыршен, утларакше физикым, химийым, биологийым, математикым, алгебра ден геометрийым й;ратен тунемын.
– Лачак руш йылме дене т;;алтыш гычак изирак экшык лийын, содыки марий йочалан руш йылме т;;алтыш жапыште нелынрак ушеш шы;даралтеш, очыни, кокланже руш мутшымат к;леш семын каласен, умылен огына шукто дыр, садлан кунамже йо;ылашат возен шынденам, – школ жапшым шарналта Александр Сергеевич. – Туге гынат тиде предмет денат нылытанжылан тунемынам: школышто лу классым пытарымеке, кыдалаш образованийым налме нерген аттестатыштемат лач тыгай отметке шога.
1979 ийыште Л;льпан кыдалаш школым сайын, аттестатыште утларакше «визытан» отметке дене тунем лекмеке таза да к;кш; капкылан, шемалгырак чурийвылышан марий рвезе Казаньысе медицине институтыш экзаменым куча. Биологий, химий, математике дене экзаменыште визытаным налеш, а вот руш йылме дене сочиненийым кумытанлан воза. Тидлан к;ра тунемаш пураш шонышо абитурент-влак кокласе кугу конкурсым эртен огеш керт: тудо ийын лечебный факультетыш ик верлан лу наре самырык е; шинчымашыжым терген. Моло предмет дене экзаменым сайын кучымыжлан к;ра Александр Козыревлан санитарный факультетыште тунемаш темленыт, но рвезе тидын дене келшен огыл да м;;гыж; п;ртылын.
– Медицине институтын санитарный факультетше нерген самырык годым умылымашем шагалрак лийын, очыни, – шыргыжалын тунамсым шарналта Александр Сергеевич. – Туге чучын, пуйто санитарный врач шондан да ш;кшак кышкыме верлашке хлоркым веле шавен коштеш, а мый калыкым эмлынем ыле. Документем м;;геш налме годым приёмный комиссийыште санитарный факультет да санитарный врачын пашаже нерген т;енак каласкален пуышт, адакше пел ий але идалык гыч лечебный факультетыш тунемаш куснаш й;н лийшашлык нергенат умылтарен ойлышт гынат, садак м;;г; п;ртыльым.
Идалык гыч угыч медицине институтын лечебный отделенийышкыжак экзаменым кучаш, а ты жапыште колхозышто пашам ышташ шонен, Александр шочмо ялышкыже п;ртылеш. Тыге тудо тунамсе Ухтомский л;меш колхозышто пашам ышташ т;;алеш. Тудо жапыште эше Геннадий Андреевич Кузьминых председатель лийын (кызыт Медведево посёлкышто ила). Колхозым тудо лу ий наре вуйлатен да верысе калыкын кугун пагалыме е;ышкыже савырнен шуктен. Вет тунам колхозник-влак пашадарымат сайын налаш т;;алыныт, адакше Л;льпаныште 400 вуй вольык пурымо кугытан комплексат, механизироватлыме токат, техникым ачалаш й;нештарыме кугу гаражат, клат-шамычат, Атланты ден Новая л;ман у урем-влак, эшеже кок пачашан шуко пачеран п;ртат чо;алтыныт. Ялозанлык предприятий районысо моло озанлык-влак семынак йол ;мбалне тунам пеш пе;гыдын шоген. Такше Медведево районышто тудо жапыште лушкыдо озанлыкше лийынат огыл, содыки республикын р;д; олаже да к;ртньыгорно станций деке лишке улмышт районысо озанлык-влаклан сай э;ертыш лийын. Изиш варарак, 1979 ий мучашыште, Г.А. Кузьминыхым районысо ялозанлык управленийыш пашаш налыныт да олмешыже Касвел Украине гыч толшо специалистым, Владимир Николаевич Бардыгам, колхоз вуйлатышылан ойыреныт.
Колхозын у вуйлатышыже озанлыкыште спорт пашалан вуйын шогышо, почешыже калыкым в;ден моштышо тале самырык рвезым – Александр Козыревым – ужын шуктен, ончыкыжым ялозанлыкыште сай специалист лийын кертшашыжым шижын моштен, Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетышкыже тунемаш каяш агитироватлаш пижын. Тыгодым тудо ялозанлык производствын ончыкылыкшым пеш сылнын мут дене с;ретлен моштен, тыгерак каласкален: озанлык к;ргышт; коллан поян кугу п;я, вольык ашныме да вольык продукцийым перерабатыватлыше кугу комплекс-влак лийыт, пилот деч посна чо;ештылше аппарат пасулашке ;я;дышым шава... Коло икымше курымышто, манын, ялозанлыкыште, эсогыл вольык ончымаштат, кид дене шуктымо паша чот шагалемеш, чылажат т;; шотышто технике полшымо дене ышталташ т;;алеш. Тыге ик гана, вес гана мутланен, рвезым волгыдо ончыкылыклан ;шандарен, университетын ялозанлык факультетышкыже тунемаш пураш кумыла;ден кертын. Такше тачысе кечын «Семёновский» племзавод» ЗАО В.Н. Бардыган тунамсе, нылле ий утла ончычсо с;ретлен каласкалыме к;кшытыш, Александр Сергеевич Козыревын тыршымыжлан к;ра, ятыр шотышто шуын кертын.
Александр Козыревын Марий кугыжаныш университетыште тунеммыж годым, 1981 ийыште, Ухтомский л;меш колхозым пошкудо Турша кундем «Победитель» колхоз дене ушеныт да кугемдыме озанлыкын вуйлатышыжлан «Победительын» председательжым Вячеслав Александрович Кислицыным сайленыт. Ончыкыжым Александр Сергеевичлан тудын денат пырля кок кутышынат пашам ышташыже верештеш. А тунам, 42 ий ончыч, Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетышкыже экзаменым сайын кучен, агроном отделенийын студентше лиеш.
– Ончычсо ийынже могай предмет дене Казаньысе медицине институтыш экзаменым кученам – биологий, химий, математике да руш йылме – нуно предмет денак уэш экзаменым кучаш вереште, – шарнен ойла А.С. Козырев. – Ындыже чыла экзаменымат пеш сайын сдатлышым, эсогыл руш йылме денат визытанлан. Адакше ялозанлык факультетыш конкурсшат кугу огыл ыле. Тыге студент радамыш куштылгын ушнышым да т;рл; кундемысе ялла гыч толшо моло ;дыр-рвезе-влак дене пырля т;шкагудышто илаш т;;альым. М;;г;, Л;льпаныш, кажне арня мучаштак, манаш лиеш, кошташ тыршенам. Тунеммаш мыланем куштылгын пуалтын, сессий жапыште чыла дисциплине денат зачёт ден экзамен-влакым сайын кученам.
Марий кугыжаныш университетыште ялозанлык факультет университет почмо пагытыштак, 1972 ийыште, ышталтын. Адакше университетшымат т;; шотышто ялозанлык факультетлан к;рак почмо. Тений МарГУ-лан 50 ий теме. 1977 ийыште университетым икымше студент-влак тунем пытареныт гын, 1985 ийыште Александр Козырев индешымше выпуск дене тунем лектын.
– Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетышкыже преподаватель-влакым уло СССР кумдык гыч чумырымо ыле, – каласкала Александр Сергеевич. – Мемнам тунам пеш тале, туныктымо дисциплиныштым сайын палыше, тудым к;лынак шымлен шогышо науко кандидат да науко доктор, доцент ден профессор-влак туныктеныт. Мыланем гын кажне предметым тунемаш эре о;ай лийын, туныктышына-влак шымлымаш пашаланат таратен моштеныт. Диплом пашам Анатолий Васильевич Масловын вуйлатымыже почеш вольыклан кормам ямдылыме теме дене возенам да сайын араленам. Тунеммаште тыршымем, диплом пашам пеш сайын шымлен возымем шотыш налын, аспирантурыш тунемаш каяш рекомендацийымат пуэныт ыле, но тунам мыланем университетыште «учёный-агроном» специальность дене налме шинчымашемат ситышын чучын да адакше вашкерак ялозанлык производствышто пашам ышташ т;;алын шке вием терген ончымо шуын, сандене аспирантурыш шым кай. Умбакыже, икмыняр пагыт эртымек, тиде теме денак, тудым ятырлан кумда;ден да шымлен, ялозанлык науко кандидатлык диссертацийымат возенам да 2005 ийыште сайын арален, ялозанлык науко кандидат учёный л;мым сулен налынам.
А тунам, университетым тунем лекмеке, аспирантур олмеш Александр Козырев Медведево районысо ялозанлык управленийын распоряженийышкыже направленийым налеш да тунем пытарыме деч варасе отпускыш шочмо ялышкыже п;ртылеш. Каныш пытыме мучаште ялозанлык управленийыш кая да туштыжо вучыдымын Вячеслав Кислицынын вуйлатыме «Победитель» колхозышто председательын кормам ямдылыме шотышто алмаштышыжлан пашам ышташ т;;алаш темлат. Тыге Александр Сергеевич шочмо кундемыштыжак, Л;льпан ялыштак кодеш. Такше районысо ялозанлык управлений тунам пеш чын ыштен: самырык специалистым пашаш пуртен, адакше тудлан илыме верымат кычалшаш уке, ача-аваже туштак илат.
– Тунам колхозышто шукак пашам ышташ ыш логал, апрель мучаште Совет Армий радамыш каяш повесткым кучыктышт, – кумло шым ий утла ожнысым шарналта «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществын генеральный директоржо. – Икымше шошо пасу тургымемат ужын шым шукто, салтак вургемым чияш вереште. Колхоз председатель Вячеслав Кислицын «й;ра тугеже, кызытеш «каналте», армий деч вара садак мемнан деке п;ртылат» манын, Медведево районысо военкоматыш ужатыш. 27 апрельыште, мыйын шочмо кечын, Йошкар-Оласе призывной пункт гыч мемнан рекрут партийым поездыш шынден, Казаньыш ужатышт. Туштыжо ятырак ышнат лий, адак Самара олаш кайыше поездыш шындышт. Тыге мый ты олаште верланыше учебке манмышкет, учебный полкыш логальым. Пел ий тушто радист-связистлан да отделений командир лияш тунемым. Морзе азбукым кызытат пеш сайын палем, ключым пуат гын, алят кеч-могай текстымат шифроватлен, эфирыш колтен кертам. Учебке деч вара связь войскан строевой подразделенийышкыже логалшаш улам ыле, но, очыни, дивизийын особый отделже мыйын личный делам ончен, документем-влакым терген, характеристикым, к;шыл образованиян улмем шотыш налын, Тоцкий полигон кундемысе мотострелковый дивизий командирын личный радистшылан шогалтен. Тыге мый идалык чоло жап дивизий командирын подчиненийыштыже лийынам, тыгодым ятыр секретан документ дене пашам ышташ логалын.
1986 ий декабрьыште Александр Козырев, идалыкат пеле салтак службым да кум тылзе запасысе офицер-влакым ямдылыме курсым эртен, лейтенант званий дене шочмо суртышкыжо п;ртылеш. Кок-кум кече каналтен шукта ма уке, колхоз председатель Вячеслав Александрович Кислицын правленийыш ;жыкта да озанлыкын т;; агрономжылан пашам ышташ т;;алаш темла. Келшашыже верештеш. Тыге кум ий наре «Победитель» колхозын т;; агрономжылан тырша. Тиде жапыштак й;ратыме ;дырж; Лариса Чепакова дене 1988 ийыште ешым чумырат. Шочынжо тудо Марий Турек район ;лыл Турек ял гыч, но ача-аваже тудо жаплан Медведево посёлкышто иленыт, а шкеже, Лариса Александровна, «Победитель» колхозышто бухгалтерлан пашам ыштен. Ынде теве 34 ий пырля ваш келшен илат, кум патыр эргым – Дмитрийым, Вячеславым, Сергейым – кажныжым кок метр лишке (192 гыч 198 сантиметр марте) к;кшытаным куштен шогалтеныт, сай шинчымашым пуэн, кумда илыш корныш луктыныт.
«Победитель» колхозым В.А. Кислицынын вуйлатымыже годымат Л;льпаныште ятыр чо;алтын. Эн ончычак ондак, Г.А. Кузьминых годымак, чо;ымо коттедж п;ртлашке да кызыт чо;алтше 27 пачеран кум п;ртыш шокшым пуаш лийын р;д; котельныйым н;лтал шогалтеныт, витле койко веран участковый больницым, йочасадым чо;ен шынденыт. Йошкар-Ола гыч Л;льпан марте да ялысе уремлаштат асфальтым шареныт, ола гыч маршрутный автобус кошташ т;;алын да тулеч моло сай пашат ышталтын. Колхозник-влакын пашадарыштат кугемын, суртыштым т;заташ пижыныт. Тунам ял ласкан ш;лалтен илаш гына т;;алын ыле, калыкын т;жем пачаш карген пытарыме «перестройко» ден «демократий» Горбачев да Ельцин дене пырля толын лектыч. Колхоз паша «семейный подрядым» да моло «у й;ным», «у шонышым» шы;дараш «к;шычын» к;штымаш почеш к;штымаш толедымылан к;ра эркын дене чыгынаш пиже, чумыр ялозанлыкат нелылыкыш логале. «Победитель» колхоз адакат кок озанлыклан шелалте, весыже ынде Ухтомский л;меш огыл, «Люльпанский» маналташ т;;але. Александр Сергеевич Козырев тиде озанлыкыште т;; агрономланак кодо. Нелын пызырыше кугу финанс парымыште «Люльпанский» озанлык ик кризис почеш вес кризисым чытен лекташ тыршен.
– Тиде пагытыште кресаньык-фермер озанлыкым пеш мокташ пижыч, нуным ыштыме шотышто эсогыл реформымат увертарышт, Марий Элыштат икымше фермер-влак лектыч – Леонид Бабин, Григорий Петров, Сергей Панфилов, Курыкмарий районышто Смирнов да эше икмыняр молат, – каласкала Александр Сергеевич. – Меат, лу колхозник еш-влак, иктыш чумырген колхоз деч шке пай мландынам да ялозанлык техникым налын ойырлышна да «Красное Поле» кресаньык-фермер озанлыкым ыштышна. Молан Красное Поле? Тыгай л;ман пытыше ял воктенысе пасу-шамычым курал-;даш, олыклаште шудым ямдылаш пижна, сандене озанлыкланат тыгай л;мым пуышна. Документ, ужалме-налме да финанс пашамат к;-гынат в;дышаш вет, сандене мыйым кресаньык-фермер озанлыкым вуйлаташ шогалтышт. Т;;алтыш жапыште кугыжаныш могырым могай-гынат полыш ыле, вараже чыла пытыш, ялозанлык реформо нергенат мондышт. «Люльпанский» колхозат шолдырген шуо да тудым шке шулдыржо йымаке «Марийский» петырыме сынан акционер обществе (ЗАО) нале. Саде обществын генеральный директоржо Анатолий Александрович Пушкарёв дене ч;чкыдын вашлийынна, да тудо мыланем нунын деке куснаш темлен. Тунам мемнан ешыште кокымшо эргынат шочын ыле, а фермер паша деч лектыш уке гаяк, сандене 1996 ийыште «Марийский» петырыме сынан акционер обществыш коммерческий директорлан пашам ышташ куснышым. Умбакыже, 1999 гыч 2002 ий йотке, тиде акционер обществыштак генеральный директорын растениеводство шотышто алмаштышыжлан тыршенам. Тиде пашам шуктымо годым чыла вуйлатыме сомыл дене т;кнаш верештын, эсогыл т;рл; юридический нюанс денат чак палыме лияш пернен. Тунам «Марийский» петырыме сынан акционер обществын кумдыкшо чот шарлен шуын ыле — ончычсо «Победитель», «Люльпанский», «Новый путь» колхоз-влак, «Южинский» совхоз кумдыкым п;тынек айлен.
Чыла тиде кумдыкышто ялозанлык паша кузе каен шогымылан Александр Сергеевичлан вуйын шогашыже верештын. Да тудо ;шаныме пашам сайын шуктен толын.
1998 ийыште Лариса ден Александр Козыревмытын ешыште кумшо эрге шочеш. Кугуракше школышкат каен, кокымшыжо йочасадыш коштеш – Йошкар-Олаште але Медведево посёлкышто илыме вер к;леш. Тыгай йодыш дене Александр Сергеевич «Марийский» петырыме сынан акционер обществын генеральный директоржо деке пура. Тудыжо Медведево посёлкышто кум п;леман пачерым налын пуаш с;ра, а олмешыже Козыревмытын кызыт Л;льпаныште илыме верыштым йодеш. Тыге Александр Сергеевич ешыж дене Медведево посёлкыш илаш кусна.
2002 ий 18 январьыште «Марийский» петырыме сынан акционер обществе (ЗАО) генеральный директорын растениеводство шотышто алмаштышыжлан ыштыше Александр Козыревлан «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществым (ЗАО) вуйлаташ темлат. Ты жаплан тудын ялозанлыкыште пашам ыштыме опытшат кугу, се;ымашыжат шагал огыл лийын. У верыштат патыр марий п;ръе;, манмыла, шокшым кергалтенак пашалан пижеш, вет 2001 ий мучаште «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществе директор Александр Логинов, ончыкылыклан чыла ;шаным йомдарен, паша гыч каен да тылзе наре жаплан озанлык вуйлатыше деч посна кодын.
Шке жапыштыже тиде озанлык республик мучко гына огыл, РСФСР, СССР кумдыкыштат пеш палыме, ончыл племзавод лийын. «Семёновский» племзаводын шочмо кечыжлан 1960 ий 1 март шотлалтеш. Лач тунам Кузнецово села деч тораште огыл верланыше шым колхоз ден совхозым иктеш ушен, «Семёновский» совхозым ыштыме. У озанлыкын кугытшо 28 т;жем гектар утлаш чумырген, курал-;дым; мландыже гына 19 т;жем гектар лийын. Но тунамак т;; верым шурным ончен-куштымо пашалан гына огыл, вольык озанлыкым вия;даш, ш;рым утларак л;штен налшашлан ойырат. Тылеч вара озанлыкыште вольык ий еда шукем толаш т;;алын. 1969 ий т;;алтыште лач «Семёновский» совхозышто уло Марий АССР-лан икымше ушкал комплексым пашаш колтат. РСФСР Министр-влак Советын 1971 ий 17 майысе пунчалже дене «Семёновский» совхозым шем-ола урлык т;кан шолдыра вольыкым ончен-куштышо племенной озанлыклан шотлен пе;гыдемдыме да кум ий гыч, 1974 ийыште, «Росплемобъединений» совхоз-влак трестыш пуртымо.
1978 ийыште «Семёновский» совхоз деч посна озанлык семын «Овощевод» совхозын ойырлымекше, «Семёновский» госплемзавод ышталтеш. Кугу ш;р л;штыш да чапле урлыкан вольыкым куштымыж дене тунам «Семёновский» уло Марий АССР да Россий мучко веле огыл, Совет Союзын чыла лукыштыжат кумдан палыме лийын.
Тыге лийын Горбачевын «перестройко» (газетлаште «пужен ыштымаш» манын возгалат) пагытше т;;алмешке. Лач тунам эл вуйлатыше-влак ялозанлык деке тупынь савырнышт. Кугурак ийготан лудшына-влак шарнат, очыни, колхоз ден совхозлаште ондак бригадный подрядым эн сайлан шотлаш т;;альыч, вара – семейный подрядым, изиш варарак «Элым фермер-шамыч пукшен луктыт» маньыч. Умбакыже мокмыр вуян Ельцин да тудын командыже «Мемнам Америка пукшаш т;;алеш» манмышкат шуыч… Ялозанлык к;лдымыш лекте. «Семёновский» госплемзаводат ;рдыжеш кодын огыл, чыла тидын гоч эртен.
1993 ийыште госплемзаводым «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществыш (ЗАО) савырат. Озанлыклан нигушечын нимогай полыш уке: манмыла, кузе моштет, туге п;рдын толаше. Эшеже чылажат бартер манме й;н дене ышталтеш. 1991 ий мучаште, СССР-ым шалатен колтымо годым, озанлыкыште эше кок т;жем вуй утла ушкал лийын гын, 2000 ийлан кандашш;д; вуй кодын, а А.С. Козыревын племзаводым вуйлаташ шогалмыже жаплан шымш;д; вуй ушкал гына лийын. Идалыкаш ш;р л;штышат ик вуйлан шотлымаште 3500 килограммышкат шуын огыл. Кече еда ш;рым шым-кандаш тонн чолым гына ужаленыт. Пашадарымат племзаводышто тыршыше-влак пел ий наре дене ужын огытыл. Курал-;дым; мландат, ;я;дышым ч;дын але кунамже й;ршешат лукдымылан к;ра, шурно лектышым палынак иземден. Кодшо курым т;;алтыште шурным гектар гыч улыжат 17 центнер дене погеныт. Чыла тидыже озанлыклан шуаралташ огыл, илен лекташыжат ситыдыме лийын. Элнан перестройко да рынке илышыш куснымыж деч ончыч чыла могырымат пеледалт шогышо «Семёновский» госплемзавод эркын-эркын панкрутыш лекташ т;;алын.
– Озанлыкым вуйлаташ толмо жапыште мыйын ончылно «Семёновский» совхозын да госплемзаводын чапыштым п;ртылтым; нерген шонымаш гала, мом эрла вольыклан пукшаш манме йодыш шоген, – кугун ш;лалтен тунамсе неле пагытым шарналта Александр Сергеевич. – Февраль т;;алтышланак племзаводын кургыжо пытен шуо. Курго ден пырля эше шуко мо ситен огыл: у техникат, мланде кугытат, эсогыл сай специалист-влакат лийын огытыл. Сандене пе;гыде производственный да технологический дисциплиным к;леш к;кшытыш н;лтымаш гыч т;;алаш логале. Тидлан к;ра икмыняр т;; да кокла звено вуйлатыше-влак коклаште алмаштышым ышташ вереште, ;рдыж гычат специалист-влакым кондаш перныш.
Тыге озанлыкыште шошо агам жапыштыже да сайын эртарен колтымо, ке;ежым вольыклан кормам ситышын ямдылыме, а шыжым шурно погымо сомылым т;рыснек шке вий дене шуктымо. Тыгайже пытартыш ийлаште озанлыкыште лийын огыл улмаш. Идалык мучаште «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществе чыла парымжым петырен кертын. Эшеже ш;рымат кодшо ийысе дене та;астарымаште кажне ушкал деч 1100 килограммлан утларак налме. Тидыже озанлык пашае;-влакымат кумыла;дыде кертын огыл, вет нунын пашадарышт ятырлан огыл гынат, кугемын, ончыкылыклан ;шанышт ешаралтын.
Эркын дене озанлык йол ;мбак пе;гыдынрак шогалаш т;;алын. Племзаводым Александр Сергеевич Козыревын вуйлаташ т;;алмыж деч вара тыште вольыкат ий еда шукем толеш, у техникат ешаралтеш. Икмыняр ий гыч курго ямдылаш мланде шагалла чучын, но тыгодымак племзавод технике ситыме куатше дене кугурак кумдыкышто пашам ыштен кертын. Республикыште т;шка озанлык-влак тиде я тудо районышто икте почеш весе панкрутыш лектыныт, пасушт яра кияш, вольык ашныме в;таштышт, манмыла, мардеж гына ш;шкаш т;;алыныт. Тыге «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществе эн ончычак пошкудо «Суртовский», вара «Азановский», «Овощевод» озанлык-влакын, Ежово совхоз-техникумын мландыштым, вольык ашныме в;таштым, комплексыштым шкеж деке ушен. Ик жап гыч Советский районысо «Михайловский» совхозын икмыняр ужаш мландыжымат налын. Т;;ж; – нине кундемласе калыклан паша вер лектын.
– Тачысе кечылан племзаводын мланде кугытшо 25 т;жем утла гектарыш чумырген, но тушеч кум т;жем наре гектар мландыже, мутлан, пытартышлан налме Михайловка села кундемысыла, к;жг; т;;ан чодыра дене кушкын шогал шуктен, – палдара Александр Сергеевич. – Кызыт тыгай чодырамат руэна, куклена да кок-кум ий гыч мландым культивироватлен курал-;дым; радамыш ушена. Мемнан айлыме чумыр кугыт мланде гыч шудым солаш й;рыш; олык 1,5 т;жем гектарым айла. Тидын деч изиш кугурак кумдыкышто вольык озанлыклан рапс ден горчицым ;дена. Силос да сенажлан оптымо деч посна нунын пырчышт гыч ;йым луктына, кучажым вольыклан пукшаш кучылтына. Лу т;жем гектар кумдыкышто пырчан да отызан шурным, вожсаскам ончен куштена. Вич т;жем гектар наре кумдыкым шукияш шудылык айла. Шукияш шудым кугу кумдыкыш ;дымашын пайдажат изи огыл, вет ме семеноводческий озанлык семын эше н;шмыжым шийына. Тушеч ятыржым ужалыме да кызытат ужалена. Тидыже мыланна изи огыл парышым конда. Семеноводческий озанлык улына да тыгак сортовой манме ятыр ялозанлык культурым ;дышаш-шындышаш пырче семынат кугурак ак дене ужалена. Кургым ямдылашак кок т;жем наре гектареш ий еда кукурузым ;дена. Кызытсе жаплан мланде кумдыкна Медведево, Шернур, Советский, Кужэ;ер муниципал район-влакын да Йошкар-Ола административный округын икмыняр ужашыштыже верланен. Шернур районышто ондакысе «Чевер ;жара» колхоз, Мустай, Кугу Сердыж, Памашсола (Дубники) кундемласе п;тынь мланде да Марисола кундемыште 600 гектар мландым курал-;дена. Кужэ;ер районышто К;шыл Нольд;р ден Осыпъял воктенысе 230 гектар кумдык мланде дене пайдаланена. Советский районышто Михайловка ден Шуарсола кундем мландым кучылтына. Т;; парышым ме вольык озанлык деч налына, сандене нунылан кормамат ситышын да сай качестваным ямдылыман.
«Семёновский» племзаводышто тачысе кечылан л;штым; ушкалым гына 4 т;жемат 200 вуйым ашнат. Чумыр республик мучкыжат ушкал вуй кугыт 17 т;жем чоло веле лиеш. Тушеч, шкеат ужыда, нылымше ужашыже «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществылан логалеш. Кажне ушкаллан шотлымаште идалыкаш л;штыш ;маште 10 т;жем 125 килограммыш шуын. Озанлыкыште т;кан шолдыра вольыкын чумыр кугытшо (туна, презе, ;рдыктараш шогалтыме вольык) 9500 вуйыш погына. 500 вуй наре имне уло, тушеч 150 наре в;ль;-шамыч л;шталтыт да кечаш л;штыш 500 килограммыш шуэш. Тиде кугыт гыч 250 литр кумыс ышталтеш, молыжо «Кобылье молоко» марке дене ужалалтеш, тыгак имне ш;р гыч сырымат ыштат. А племенной чома-влакым алаша да в;ль; семынат ужалат, тыгак яндар породан туна-шамычымат. Браковатлыме имне-влакым шылланат колтат.
Кумыс ферме пелен турист-влаклан каныме комплексым пашаш колтымо, тудат парышым конда. Эшеже озанлыкыште шорыкымат шагал огыл ашнат. Тыште тидымат палемден кодыман: Кома комплексыште 2020 ий кыдал гыч ушкал-влакым робот-шамыч л;шташ т;;алыныт, тыгайже республикыштына моло вере але марте нигуштат уке. Мишкансолаште (Азановышто), Даниловышто, Комаште, Руш Кукмарийыште, Кугэ;ерыште (Шернур районысо отделений) комплекс-влак, Томшарыште да Пурсанурышто (Кузнецово) ферме-шамыч, тыгак эше кумыс да шорык ферме улыт. Тынар ятыр вольыклан (т;кан шолдыра вольык гына 9500 вуйыш погына, тушко эше 500 вуй имньым да шорык к;т;м ушыман) сай качестван кургым т;рыс ситараш манын, к;чык ке;еж жапыште силос ден сенажымат лы;ак оптыман, шудо ден олымымат ямдылыман, гранулированный шудымат ыштыман, фуражлык да л;чыктышашлык шурнымат шапашлыман да эше ятыр мом шуктыман. Силосым тений, мутлан, 120 т;жем тонным ямдыленыт, шудо ден олымым 10 т;жем тонн утла дене шапашлыме. Тылеч посна идалыкат пеле деч шагал огыл жаплан ситыше страховой фондымат ямдылыман.
– Кугу лектыш дене тыршыше-влак коклаште Шернур районысо отделенийым, поснак Кугэ;ерысе ш;р комплексым палемдынем, – манеш А.С. Козырев. – Тиде комплекс район мучко чумыргышо ш;рын 90 процентшым пуа. Чылаже тиде районышто верланыше мемнан ш;р цехна 27 тонным пуа гын, тушеч 24 тоннжым Кугэ;ерысе ш;р комплексыште л;штат. А племзавод мучко чумыржо тачысе кечылан 110 тонн ш;рым л;штен налына. Тушеч 20 тоннжым шкенан дене перерабатыватлен «Семол» марке дене витле т;рл; продукцийым (ш;рым, торыкым, ;йым, кефирым, снежокым, сырым, бифидокым да ятыр-ятыр молымат) нимогай ешартыш деч посна ужалымашке луктына, утен кодшо 90 тоннжым Ульяновский область ден Татарстаныш колтена, нуно моло дене та;астарымаште шергырак ак дене налыт. Чапле качестван ш;рым ужалаш манын, ятыр ышталтеш. Шкенан ш;р лабораторийна уло. Ситыдымаш палдырна гын, тудым вигак т;рлаш пижына. В;талаште чыла вере арулыкым кучаш тыршат, ушкал-шамыч эре яндар улыт. Чыла тидым шкеат тергенак шогем. Мый шкежат «Семолын» лукмо ш;р-торыкым гына налам, палем: мемнан ш;р гыч сай качестван продукцийым гына ямдылат. Утыжым моктаныде каласем: мемнан ш;рын качествыже чыла шотыштат пеш сай, санденак кугу йодмаш дене пайдалана.
«Семёновский» племзаводыш пурышо чыла комплекс ден фермылаште ушкалым кечеш кок гана шупшылыт, лач Кома комплексыште робот-влак веле 800 ушкалым кум гана л;штат. Доярке-шамыч кок смене дене пашам ыштат: икымше смене 4 шагат эр гыч 12 шагат марте комплексыште лиеш гын, кокымшо смене – 12 гыч кас 8 шагат йотке. Ик могырым, паша куштылго огыл, вет эрдене эрак кынелаш перна, но вес могырым, вач;мбалан нимом нумалшаш уке, чыла технике, механизм шукта. Доярке-влакын пашадарыштат изи огыл, тылзыште 50 т;жем те;ге утла дене налыт. Тыште тылзе еда кажне ферме, комплекс коллектив дене погынымашым эртарат. Тушто к;н кузе пашам ыштымыжым, ш;рын качествыжым, вольыкым арален кодымым ончат. Кажне группышто, п;тынь фермыште, комплексыште могай ситыдымаш уло, т;шкан ка;ашат.
Озанлыкыште кажне ийынак чо;ымо да ачалыме пашаланат кугу т;ткышым ойырат, поснак шошо-ке;еж-шыже жапыште. Кызыт теве эше ик роботизированный фермым Руш Кукмор ялыште чо;ат, тушан 420 вуй ушкалым вера;дышаш улыт. Туштак 300 вуй пурыман презе в;там, Азановышто 170 вуй ушкал пурыман презым ыштышашлык посна, родильный манме в;там, Шернур район ;лыл Кугэ;ерыште 300 вуй пурыман презе в;там, Куге;эрыште 100 вуй пурыман эше ик презе в;там чо;ат. Якимово ял воктенысе кумыс фермыштат кызыт кугу ачалымаш паша эртаралтеш, тушто реконструкцийым ыштат. Тыгак тений Советский район Михайловка селаште ушкал фермым чо;аш т;;алаш палемденыт. Чылаже тений кандаш вере чо;ымо да ачалыме пашам шуктат. Кок вере эше кормам ямдылыме цехым чо;ат. Томшарыште эше 260 вуй ушкал пурыман в;там ачалат. Нине чумыр паша т;рыснек озанлыкын шке к;шешыже, шке оксаже дене шукталтеш. Идалык еда кокла шот дене ончаш гын, 400 миллион те;гем тидлан кучылтыт. Тений, очыни, утларакат лектеш. Адакше озанлыкыште пашае;-влакын илыме верыштым саемдашат кугу т;ткышым ойырат.
– Секрет огыл гын, «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществе пашае;-влакын пашадарышт кызыт могайрак кугытан? – тидын шотыштат умылаш лийым.
– Июнь тылзыште пашадар 55 т;жем те;геш шуын, – рашемдыш Александр Сергеевич. – Икымше пелийлан кокла пашадар 51 т;жем те;гем изиш эрталтен. Мемнан дене т;; производствышто чумыржо 560 пашае; тырша, хлебозавод да кевытлаште ыштыше-влак дене пырля 600 утла е; погына.
Озанлыкыште тыгай изи огыл пашадарым налыт гынат, садак самырык ийготан пашае;-влак огыт сите. Тачысе кечылан, очыни, самырык тукымым ялозанлык паша деч й;кшыктарен шуктымо. Тидыже эше школ пагыт гычак т;;алеш. Кызыт вет школышто йочалан нимогай пашамат ыштыкташ огеш лий. Тыгак м;;гыштат йогыланаш тыршат, ялысе йоча-влакак иктаж лукыш шылын шинчытат, смартфон деч ойырлен огыт керт. Мемнан самырык годым й;ршеш вес семын ыле: школ пакчаште дежуритлыме, производственный бригадыш коштмо, школлан пум п;чкын, шелын пуымо, м;;гыс; сомылат йоча-влак ;мбалне лийын, туныктышо колыштдымо йочам указке денат перен кертын – ниг;, нимолан, нигуш вуйшияш коштын огыл. А кызыт... Ялын ончыкылыкшо ок лий гын, ялозанлыкат пыта. Вес могырымжо тидым кажне район, регион вуйлатыше умылышаш. Пашадарат ялозанлыкыште оласе пашазе-влак дене т;р але изиш кугуракат лийшаш. Тидым таче ышташ огыл гын, эрлаже вараш кодалтеш...
– Пытартыш жапыште Евросоюзын Россий ваштареш санкций почеш санкцийым увертарымыжлан к;ра йотэллаште налме технике ден механизмлан шапаш ужаш шагалем толеш, – палемдыш «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществын генеральный директоржо. – Пасу тургым годым але вольыкым ашныме пашаште жапыштыже тиде я тудо техникым к;леш семын да ситышын от кучылт гын, сай лектышымат вучаш огеш логал. Тидыжак мемнам кызыт утларак азапландара. Эшеже пашае;-влак ситыдыме, кадр манме йодышат тургыжландарыде ок керт. Теве, мутлан, доярке-влак тылзаш пашадарым витле т;жем те;ге наре налыт гынат, кокланже дояркымат муаш неле. Механизатор-влак денат тыгакак. Самырык-влак ялозанлык пашаш пеш шагалын ушнат, чылан олаш ш;шкылтыт я ;рдыж кундемыш каят, пуйто туштыжо нуным ;й ден лосось икрам ш;рым; кинде дене вучен шинчат. Тыршенак пашам ыштет гын, шкенан кундемыштат пе;гыде сурт-печым чумырен, киндерке поянлыкым сулен кертат. Вет арам огыл ожнысек калыкыште тыгай мут коштеш: айдемын поянлыкше – пашаште. Мыят ;мырем мучко тиде калыкмут дене келшышынак илаш тыршенам да кызытат тыршем.
Александр Сергеевич 60 ияш юбилейжылан шкенжын ончылно тыгай планым шынден улмаш: кечеш 100 тонн ш;рым л;штымашке да идалык еда 30 т;жем тонн шурным поген налын клатышке пыштымашке (кажне гектарлан шотлымаште 30 центнер дене) шуаш. Тиде к;кшытыш А.С. Козыревын вуйлатыме «Семёновский» племзавод эше кум ий ончычак шуын. Ынде икмыняр ий почела озанлык Россий кумдыкысо 100 эн кугу ш;р л;штышым налше производитель коклаш пура. Тений рейтинг шот дене 53-шо верыште шога. Марий Эл гыч ты рейтингыште «Звениговский» агрохолдинг веле, тудыжо 83-шо верыште. Шурно лектыш шотышто ончалаш гын, мутат уке, ик идалык весылан келшен огеш тол, сандене лектышат т;рл; лийын кертеш, но кок-кум ийлан шотлымаште кокла лектыш кызыт кумло вич центнерыш шуэш.
«Семёновский» племзаводышто ш;р да шыл гыч ятыр т;рл; продукцийым, полуфабрикатым ыштен ужалыме деч посна кинде да кондитер продукцийымат ямдылен ужалымашке луктыт. Мутлан, ложаш гыч ямдылыме кочкышым гына (печене, пряник, булко, когыльо да тулеч молат) кече еда ныл тонным ужалат. М;кш отарат идалык еда кок тонн наре пайдале да шере кочкышым пуа. «Семёновский» племзавод» петырыме сынан акционер обществын «Семол» магазинже я киоскшо ятыр вере уло, туштыжо озанлык лачак шке продукцийжым гына ужала.
Иктешлыме шот дене «Семёновский» племзавод» ЗАО-н генеральный директоржо, ялозанлык науко кандидат, Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше, Россий Федераций ялозанлыкын заслуженный пашае;же, «За заслуги перед Марий Эл» кокымшо да икымше степенян орденын кавалерже Александр Сергеевич Козырев да тудын вуйлатыме озанлык нерген тыге манаш шотеш толеш: эртыше коло ий жапыште ялозанлык культурым ончен куштымаште, шыл-ш;рым ыштен налмаште, племенной пашам шуктымаште республикыште эн сай лектышыш шуын. Тачысе жаплан «Семёновский» племзавод» ЗАО ондакысе «Семёновский» совхозын да госплемзаводын чапшым т;рыс п;ртылтен се;ен. Тудын нерген республик кумдыкышто веле огыл, ч;чкыдынак Россий Федераций к;кшытыштат «ончыл», «икымше», «эн сай» мут-влак йо;гат. «Семол» предприятийын ш;р-торык веле огыл, моло кочкыш й;рваржымат таче ятыр т;жем дене ешын ;стембалныже ужаш лиеш.
Ме, «Ончыко» журналын пашае;же-влак, й;н дене пайдаланен шкенан поро йолташнам эртыше юбилейже, тыгак шуктен толмо пашаштыже кугу се;ымашыш шумыж дене уло кумылын саламлена да ончыкыжымат чыла эн сайым гына тыланен кодына. Паша лектышда, илыш пиалда умбакыжат умен гына толжо!