Эрик Петров
Виче вел марийын койышыжо
Россий Президент В.В. Путинын Указше почеш 2022 ийым «Калык сымыктыш да материальный огыл т;выра поянлык идалык» манын увертарыме. Тидын дене келшышын т;п марий калыкын илыме р;долаштыже — Йошкар-Оласе В.И. Ленин л;меш т;выра полатыште — 5 мартыште, «Киров вел — мыйын шочмо-кушмо вер» концерт-фестиваль эртаралте. Тудын т;; шонымашыже — Россий кумдыкышто илыше марий калыкын сымыктышыжым кумдан шарымаш, ойыртемалтше т;выра поянлыкшым арален кодымаш, Марий Эл дене пе;гыде кылым ыштымаш.
Тыгай кугу мероприятийым почмо годым «Российысе марий-влакын калыкле-т;выра федерал автономийышт» Россий кумдыкысо общественный организацийын председательже, Марий Эл Республикысе Кугыжаныш погынын депутатше Лариса Яковлева, Киров областьысе к;рг; политике министрын алмаштышыже Ирина Никитина, Марий Эл Республикысе т;выра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Игорь Садовин саламлыме мутым ойленыт да умбакыжат Марий Эл ден Киров областьыште илыше шуко т;рл; калыклан ваш келшен илаш тыланеныт.
Концертым в;дыш;-влак Виче кундемын чолга марий ;дырж; Надежда Рыбакова ден кумдан палыме артист Сергей Карпов умбакыже пайремым с;растараш толшо творческий коллектив да мурызо-влак дене палдареныт. Фольклор ансамбль да посна мурызо-влак Киров областьысе икмыняр район гыч толыныт, нунын деке тыгак Йошкар-Ола гыч «Ныжыл сем» фольклор ансамбль ден Марий Эл Республикын сулло артистше Анатолий Зарецких ушненыт. Кажне посна мурызын да сценыш лекше коллективын номерже шке семынже ойыртемалтше, чоным тарватыше лийын, санденак ончышо-влак нуным р;ж совым кырен вашлийыныт да ужатеныт. Ончаш толшо кокла гыч икмынярышт южо номер годым чытен кертде кушташ шогалыныт але зал гыч артист дене пырля мурым шуйдареныт.
Айста ончалына, к;мыт вара калыкым тынар куандарен кертыныт?
Эн ончыч оза семын унам вашлийме такмак-влакым йо;галтараш кызыт Йошкар-Олаште илыше Виче кундемын эргыже, Марий Элын сулло артистше Анатолий Зарецкихлан ;шанышт да т;выра полат сценыште верым пуышт. Почешыже Малмыж район Кетек кундем гыч «Ш;дыр» фольклор ансамбль сценыш лекте. Тиде чонеш пижше ансамбльым, 14—17 ияш самырык ;дыр-рвезе-влакым Киров областьысе марий-влак илыме кундемлаште изижат-кугужат палат да й;ратат. Нуно кушто гына мастарлыкышт дене калыкым куандарен огытыл?! Чыла вере нуным р;жге совым кырен, поро деч поро
«Сымыктыш – идалыкын чурийже» проект
кумыл дене вашлийыныт. «Ш;дыр» фольклор коллектив т;рл; фестивальын да конкурсын лауреатше. Шке мастарлыкшым 2020 ийыште Москваштат ончыктен, «Муза России» Россий к;кшытан фестиваль-конкурсышто кумло наре куштышо коллектив коклаште се;ышыш лектын да икымше степенян лауреат л;мым налын. Тиде л;мл; ансамбльым Ирина Кошкина вуйлата. Ирина Анатольевна ты концерт-фестивальыш эше ик фольклор коллективым — «Кетек вел» ансамбльым конден. Коллективым чумырымылан ынде 14 ий темын. Тудо шкешотан да ойыртемалтше мурыжо, куштымашыж дене т;рл; кундемлаш лектын коштын, калыкын чонжым куандарен, кумылжым н;лтен. «Кетек вел» фольклор ансамбль областьысе да районысо мурымаш да куштымаш конкурслаште ик гана веле огыл лауреат радамыш лектын.
В.И. Ленин л;меш т;выра полатыш погынышо-влак весела кумыл да поро чон дене Виче Алан (Вятскополянский) район Тоймо ял гыч толшо самодеятельный артист уна-влакым р;ж совым кырен вашлийыч. «Тоймо мари» ансамбльлан тений 30 ий темеш. Тыгай кужу жапыште ты коллективат шуко вере шке мастарлыкшым ончыктен. Тудо кажне ийын областьыште эртаралтше фестиваль ден самодеятельность конкурслаште шке вийжым терга, мастарлыкшым н;лта, лауреат радамышкат лектеда. Коллективын койышыжым Татарстан ден Марий Элын икмыняр кундемыштыже ужыныт. А теве В;рзым район Буйский селасе т;выра п;рт пелен «Марий муро» ансамбльым ыштымылан кум ий веле, но туге гынат коллектив В;рзым районышто чыла гаяк марий яллаште лийын шуктен да калыкыште кугу пагалымашым, й;ратымашым сулен налын. Тиде ансамбльыш улыжат ныл илалше ;дырамаш коштеш. Нуным чынжымак марий мурым, марий семым й;ратымаш иктеш чумырен. Пырля погынен ондакат муреныт, куштеныт, но ансамбль семын палемдалтын огытыл. А кум ий ончыч «Марий муро» л;м дене икымше гана сценыш лектыныт да вуйлатышыштлан шке коклашт гычак Лидия Михайловна Селюнинам ойыреныт. Ынде теве Марий Элын р;долашкыжат корным почыныт.
Пыжанью район В;лэ;ер (Марий Ошай) ялын мотор ;дырж; -влак эше 23 ий ондакак т;шкан чумырген «;дыр кас» ансамбльым погеныт. Икымше составыште мурен-куштышо ;дыр-влак кокла гыч икмынярышт ынде кувават лийын шуктеныт, но ансамбль йомын огыл, эре уэмын веле толеш, 17—18 ияш вуеш шушо марий ;дыр-влакат коллективыш ушнат. Сандене тачат ты ансамбльым мотор деч мотор Пыжанью вел ;дыр-влак сылне мурышт, лывыргын тавалтен колтымышт, шыма ончалтышан тыматле койышышт дене с;растарат. Киров областьысе марий т;выра р;дер директор Елена Петровна Афанасьева ынде лу идалык чоло тиде коллективым вуйлата. Тудо шкежат муралтен колташ, кушталтен ончыкташ пеш мастар. Ты концерт-фестивальыштат шкетынат мурыш, ансамбль дене пырлят муралтен-кушталтыш нале. «;дыр кас» ансамбльын сценыш лектын калыкым куандарен моштымо койшыжым т;рл; кундемлаште й;ратен ончат да нуно эреак вучен вашлийыт. Ансамбль областьысе да районысо мурымаш да куштымаш конкурс ден фестивальлаште ик гана веле огыл ончыл радамыш лектын.
А кузе калыкым куандарышт шкеныштын посна лектын мурымышт дене Кикнур район Цекесола (Унтыжвал) ялын мотор ;дырж; Ирина Стародубцева ден В;рзым гыч толшо эн самырык артистке, шым ияш Регина Курочкина?! Иринаже марий калыкыште кумдан палыме «Й;рж; й;реш» мурым р;ж совым кырен зал гыч пырля мураш полшымо почеш сылнын-сылнын шергылтарыш гын, изи Регина «Мамонт игын мурыжым» моторын гына, яндар марий йылме дене муралтен ончыктыш. Шым ияш Регина шотышто тидымат палемдаш к;леш, очыни, тудо путыракат о;ай еш гыч: ачаже пеле руш, аваже — татар калык гыч, кувавайже, ачажын аваже Алевтина Курочкина мураш й;ратыше марий ;дырамаш, В;рзым район Буйский селасе «Марий муро» ансамбльын чолга участницыже. Лач тудо изи Регинам вич ияшыж годымак сценыш луктын да ынде ;дыр В;рзым районышто веле огыл, уло Киров областьыштат палыме эн самырык мурызо. ;маште теве Киров областьысе «Вешние воды — 2021» фестиваль-конкурсышто икымше верыш лектын да се;ыше л;мым сулен налын.
Малмыж район Кугу Кетек ял гыч, Акпатырын шочмо кундемже гыч толшо «Кетек вел» фольклор ансамбль «Шем шыда;» музыкальный композиций дене мурен-куштымо ойыртемалтше койшыштым ончыктышт. Почешышт калык ончыко Пыжанью посёлко гыч кайык гай шулдыран, муро кумылан да моткочак ныжыл й;кан Алёна Рослякова «Й;ратымаш ила» муро дене лекте. Малмыж район Арек ял гыч весела кумылан, яндар й;кан марий ;дырамаш Зоя Кузнецова «Ала лиеш, ала уке» такмак аршашым ч;чкалтен-ч;чкалтен моторын гына шергылтарен колтыш.
Туге шол, мемнам, марий-шамычым, вес калык гыч улшо е;-влак арамлан огыл дыр «п;рт;сын айдемыже» але «черемис — чодырасе сарзе» маныт. Чынак, чодыраш каена гын, й;кым лукде коштына, тушто илыше кайыквусым, янлыкым жаплена, перегена. Эсогыл мемнан чийыме вургемнат п;рт;с дек чак улмынам ончыкта. Чодыраште ма, олыкышто, э;ер воктене, икманаш, п;рт;с ло;гаште коштмына годым чонешна оварен сылне деч сылне сем лектеш, мурыш савырна. Теве ончал колтыза-ян, куэ вуй л;;галта — ик семын, шымавуч дене пуалтен колтет — вес семын, кож вуй «кыж-гож» пелештен колта — кумшо семын, кажныжым умылен гына мошто.
Черет почеш адак Виче Алан (Вятскополянский) район Тоймо кундем гыч фольклор ансамбльын участникше-влак сценыш лектыч да Урал вел марий куштымашым л;;галтен-тавалтен ончыктышт. Марий калык ш;меш шочшо каласыме (такмак) муро-влакым, чон гычак ташлен лекше куштымо семымат путырак й;рата. Малмыж район Кетек кундем гыч «Ш;дыр» фольклор ансамбль эрвел марий куштымашым муралтен, к;ранен ончаш ситышын «шелышт» пуыш. Ансамбльыште ;дыр-рвезе-влак самырык улыт шол, чот кертыт! А кузе нунын шинчашт й;ла, кузе моторын шыргыжал колтат — ончен куанет, кидет шиждеак совым кыраш т;;алеш. Туге п;рдын куштен савырнат — йолышт к;варышкат огеш логал, шонет!
Умбакыже Марий Эл гыч, Йошкар-Оласе В.И. Ленин л;меш т;выра полатыште верланыше «Ныжыл сем» фольклор ансамбль шке койшыжым кок музыкальный композиций дене почела ончыктыш. Ондакше тиде ансамбль «Чодыра сем» л;мым нумалын. А тушто икмыняр куштымашыжым шынден да икмыняр ий тудым вуйлатен Пыжанью район Лаштык ялын шочшыжо, хореограф да кумло ий наре тыгак «Мари» калык ансамбльым вуйлатыше Григорий Васильевич Русинов. Концерт-фестивальым тыгак уэш Регина Курочкина, «Тоймо мари» ансамбль, Нина Плотникова, Елена Афанасьева, «Ш;дыр» ансамбль шке номерышт дене с;растарышт.
Кикнур район Цекесола (Унтыжвал) ялысе культур п;рт пелен 2014 ийын шочшо «Мадена» л;ман самодеятельный этнографический марий театр ойыртемалтын тыршымыжлан, модын куштен-мурен моштымыжлан к;ра 2019 ийыште калык л;мымат сулен налын шуктен. Ирина Стародубцеван вуйлатыме ты коллективын репертуарже пеш поян: спектакльым, т;рл; сценкылам, марий пайрем-влак й;лам ончыктат, марий муро ден куштымаш дечат огыт кора;. Шукерте огыл «Вятка твоя и моя» область к;кшытан фестивальыште театр лауреат л;мым налын. Теве адакат пеш сылнын, чоным тарватышынак тошто марий куштымашым модын-куштен ончыктышт.
Умыр шошо кече, каважат яндар, южшат леве, п;рт;сшат йырым-ваш пеш сылне. Илышат айдемылан ик гана веле пуалтын. Эх, илаш ыле икте-весым ш;ктарыде!.. Илалше лиймеке, ;кынаш ынже логал манын, эртыше пагытын волгыдыж дене моштен пайдаланыман. Тидын нерген «Ида мондалт» мурыж дене Зоя Кузнецова мемнам шижтарыш. Почешыже адак ;жара гай волгалтын Пыжанью вел «;дыр кас» ансамбль сценыш лектын, Виче вел марий куштымашым ончыктыш гын, В;рзым район гыч «Марий муро» фольклор ансамбль «Мазар муро сем» каласыме мурым (такмакым) л;;ген муралтен ончыктыш. Умбакыже «Тоймо мари» фольклор ансамбль Алабого вел куштымашым да Виче Алан (Вятскополянский) марийын в;д йоген куштымыжым тавалтен пуыш. Тыгерак кум шагат чоло шуйнышо «Киров вел — мыйын шочмо-кушмо вер» концерт-фестиваль мучашке лишеме.
Пытартышлан Оньыжа Эдуард Васильевич Александров ден Марий Мер Ка;ашын е;же, Киров областьысе марий-влакын ушемыштым вуйлатыше Александр Иванович Макаров Виче кундем гыч толшо самодеятельный коллектив-влаклан кугу деч кугу тауштымашым ойлышт да чапкагаз ден таумутым кучыктышт. Умбакыжат, кеч-могай кундемыште илат гынат, уло марий калыклан ваш келшен илаш пе;гыде тазалыкым, кызытсе неле жапым вончен лекташ чытыш ден вийым, ончыкылык сай илышлан ;шаным, икте-весе коклаште й;ратымашым да эре вашла пагалымашым тыланышт.
***
Тиде концерт-фестивальым эртарен колтымаште «Мари-Рекрдс» ООО-н директоржо Сергей Владимирович Карпов, Киров областьысе марий-влакын ушемыштым вуйлатыше Александр Иванович Макаров да Киров областьысе Марий т;выра р;дер директор Елена Петровна Афанасьева организатор семын чот тыршеныт. Марий Эл Республике да Киров область кокласе тыгай кугу мероприятийым ынде кокымшо гана эртарыме. Тидын шотышто да ончыкылыклан могай шоныш улмо нергенат икмыняр мутым каласыман, очыни.
— Марий Элын р;долашкыже Киров областьысе марий самодеятельный коллектив-влакым чумырен концерт дене толаш шонымашна шукертсекак чонышто илен, калыкат тидын нерген ушештарен шоген, — каласкала Александр Иванович Макаров. — Киров олаште, областьысе районлаште марий концертым ончыктена, шкенан культурым, Виче кумндемысе т;рл; районышто могай марий вургемым чийымым ужына — тиде ик паша, но Марий Элысе калык кузе чия, кузе мура, кушта, тидым ончалаш — й;ршеш вес паша. Мемнан художественный самодеятельность коллективлаште мурышо да куштышо-влак т;; шотышто кугурак ийготан улыт, нуно вес кундемласе марий калыкым ужнешт, вашлийын мутланынешт. Областьысе район-влак коклаште коштмо гына, мутат уке, шагал. К;, могай коллектив концертлаште, фестивальыште шкенышытым утларак да чолганрак ончыктат, нуным Йошкар-Олашке концерт дене на;гаена манын икмыняр ий ончычак «Мари-Рекордс» ООО-н директоржо Сергей Владимирович Карпов дене кутыренна ыле. Вара ойлен келшымынам шукташ пижна. Икымше гана кок ий ончыч, 2020 ийын 7 мартыште, Йошкар-Олаште тыгай концерт-фестивальым эртаренна ыле. Тунам марий вате-влакым ;дырамаш пайрем дене салымлышна, тыгак Йошкар-Ола калыклан шкенам ончыктышна. Концерт аншлаг дене эртыш, калыклан пеш келшен. Мемнан вел ансамбль-влакын вуйлатышышт кокла гыч шукын молан мемнан налын огыдал манын ;пкелалт коштыч. Икымше гана лачак тугай коллектив-влакым конденна, кудышт шкеныштын мастарлыкыштым к;кшын ончыктеныт. Тений утларак ансамбльым конденна. Кодшо гана марий калыклан пеш келшен ыле Малмыж район Кугу Китяк гыч толшо кок коллектив, сандене кызытат нуным конденна. Тыгак В;леэ;ар (Марий Ошай) гыч «;дыр кас» мурышо да куштышо фольклор ансамбль калыклан пеш келшен ыле, сандене нунымат да эше икмыняр тыгай ончыл коллективым уэш конденна.
Тений марий р;долаш концерт дене толын коштмо адакат шкешотан ;чашымаш гай калыкым тарватен, кызыт эсогыл икмыняр вере у самодеятельный коллективлам чумырат — вес гана Йошкар-Олаш концерт дене толаш манын. Сергей Карпов ден Александр Макаров Марий Элысе т;рл; районлаш Виче кундем гыч марий фольклор ансамбль-влакым на;гаяш шонат. Тидын нерген ик гана веле огыл коллектив вуйлатыше-влак дене мутланеныт. Мутлан, Шернурышто, Параньгаште, У Торъялыште, Кужэ;ерыште ма, Чакмарий велне Киров могыр марий-влакын концертыштым ончыкташ. Нуныланат вес кундем марийын койышыжым ончалаш пеш о;ай лиеш, Виче вел марий-влакат нуным ужыт, мутланат, палыме лийыт — чылаланат сай да пайдале гына. Эше сайрак лиеш ыле, мутлан, ялын, посёлкын пайремышт годым иктаж кундемыш миен толаш. Чыла тидым ончыкыжым шукташ т;;алыт манын Сергей Карпов ден Александр Макаров т;рыс ;шанат. Йошкар-Олаштат тыгай концерт-фестивальым кок ийлан ик гана эртараш палемденыт.
Чаманаш веле кодеш, кодшо гана Йошкар-Олашке концерт дене толаш ик коллективланат оксам але моло вес полышым область але район к;кшыт гыч ойырен огытыл. Чыланат шке к;шеш гына толыныт. Ансамбль-влакын участникышт т;; шотышто кугурак ийготан улыт, но садак пенсий оксашт гыч автобусланат, моло к;лешлыкланат оксам т;шкан поген толыныт. Тидыже пеш кугу патриотизмым, калыкнан путыракат марий ш;лышан улмыжым, шке т;выражым, й;лажым пагалымыштым ончыкта огыл мо?
— Лишыл жапыште Киров областьысе внутренний политике министрын алмаштышыже Ирина Юрьевна Никитина дене вашлийшаш улына, — умбакыже рашемда Александр Иванович. — Тушто районласе культур отдел-влаклан марий художественный самодеятельность коллектив-влаклан к;леш наре полышым пуымо шотышто мутланаш т;;алына. Тыгакак художественный самодеятельность дене пашам ыштыме шотышто грантлан проектым возаш шонымашат уло. Марий Эл дене вашкылым культур могырым пе;гыдемдымаш пашамат шуктена. Марий Эл гычат художественный самодеятельность коллектив-влакым Виче кундемыште вучаш т;;алына. Мутлан, Уржум районыш, саде Т;м-Т;мышкак Чакмарий могыр ма, Упшер кундем марий ансамбльлан миен савырнаш пеш о;ай лиеш ыле. Але нунылан Кужэ;ер район Йывансолаш толын каяш, народный л;мым нумалше тусо «Мурсескем» фольклор ансамбль дене палыме лияш пеш пайдале лиеш, очыни. Манына, саде Йывансола калыкшат кунам эше Т;м-Т;м марий вате-шамычын койышыштым ужеш? Тыгай проектым Марий Эл республик велымат, Киров область могырымат илышыш пурташ гын, путыракат сай лиеш ыле. Тыгай проектым Киров областьысе Пижанке районысо Марий Ошайыште верланыше Марий культур р;дер гоч возаш гын, эшеат кугурак виян лиеш, очыни. Март кыдалне мый чыла нине йодышым Киров областьын губернаторжо дене «По взаимоотношению общественных организаций и разных министерств» манын л;мдым; вашлиймаште н;лтальым. Тудо шуктен толмо пашанам сайлан шотлыш да кертме семын полшаш с;рыш, сандене нине п;с; йодыш верышт гыч тарванат манын кугу ;шан уло.
Ондак кутырен келшыме почеш, 2024 ийыште Йошкар-Олаште уэш «Киров вел — мыйын шочмо-кушмо вер» концерт-фестиваль лиеш. Вятскополянский районышто Юрий Шамраевич Искаковын вуйлатыме фольклор коллектив уло, нуно кызытак шушаш фестивальлан ямдылалташ т;;алыныт да пеш чапле концерт программе дене Йошкар-Олаш толын кайынешт. Тыгай коллективше марий калык илыме районлаште икте гына огыл. Йошкар-Олаште Пеледыш пайремым эртарыме годым кажне гана Виче кундем гыч фольклор ансамбль-влак толын коштедат. Вес Пеледыш пайремлан ала Марий Элысе иктаж районлашкат лектыт. Ты шотышто нелылыкше финанс могырым полыш укелан к;ра гына лектеш, вет кажне фольклор ансамбль 12—15 е;ан, легковой автомашинаш тынар е; огеш пуро, автобус к;леш.
— Виче вел марий коллектив-влак лач шке кундемысе марий калыкын гына огыл, уло Киров областьын чапшым н;лтат, — манеш Киров областьысе марий-влакын ушемыштым вуйлатыше Александр Макаров. — Адакше 2022 ийым Россий Президент Владимир Путинын Указше почеш «Калык сымыктыш да материальный огыл т;выра поянлык идалык» манын увертарыме. Тидын дене пайдаланенат Виче кундемысе марий калыкын сымыктыш ден т;выра поянлыкшым утларак пошкудо кундемлаште ончыкташ келшен толеш. Вет сымыктыш ден т;выра — тиде калыкын чурийже. Чыла тиде шонымашым шукташ финанс могырым полыш лиеш гын, самодеятельный артистна-влак концерт программе дене кеч-кушко лекташат эре ямде улыт. Коронавирус шотышто л;дыкшат эркын дене лушкыдем толеш, моло кундемыш лектын кошташ тидыжат ончыкыжым мыланна эрыкым пуа манын ;шанен кодына. Эшеже ме вет ынде кок идалыкат лиеш, саде черлан к;ра Малмыж кундемысе Кугу Кетекыште марий калыкын патыржылан п;леклалтше Акпатыр пайремым кумдан эртарен кертын огынал. Советский районысо Чумбылат курыкыштат тынарак жапак марий калык т;шкан погынен кумалтышым эртарен огыл. Уке, ме нуным огына мондо, но т;шкан погынен нунылан вуйнам савалшашак улына.
Палемдена, марий й;ла пайрем-влак радам дене келшышын, тений 19 июньышто Чумбылат курыкышто кугу кумалтыш лийшаш. Шучко чер адакат толын огеш лек гын, Виче марий-влак ты кумалтышым тенийже кугу к;кшытын эртараш шонат.
***
Пыжанью район В;лэ;ер (Марий Ошай) ялыште 1993 ийын Киров областьысе Марий т;выра р;дерым почмо. Ынде теве вашке тидлан кумло ий шуэш. Киров олаште да областьысе лу районлаште марий актив уло. Нуно областьысе Марий т;выра р;дер да районласе культур р;дер-влак дене пырля пашам ыштат.
В;лэ;ер (Марий Ошай) ялысе «;дыр кас» ансамбльым Елена Петровна Афанасьева лу ий чоло вуйлата. Тиде коллектив 1999 ий годсек пашам ышта. Тылеч посна тушто моло йоча коллектив-влакат улыт. Мутлан, «Шонанпыл» л;ман куштышо йоча ансамбльыш ныл ияш гыч т;;алтыш школышто тунемше-влак ийготан йоча-шамыч коштыт. Нунын деч кугурак ийготан ;дыр-эрге-шамычлан «Снеге пеледыш» куштышо ансамбль уло. Кокла ийготан 13—16 ияш икшыве-влак «Ший о;гыр» мурышо да куштышо ансамбльыш коштыт.
— Нине йоча коллектив-влак уда огытыл, ;дыр-эрге-шамыч пеш чулым, мураш да кушташ кумылан улыт, нуным тарватен гына моштыман, — Елена Петровна Афанасьева. — Посна мемнан «;дыр кас» ансамбль нерген ойлаш гын, репертуарна утыжым поян манаш огеш лий, но эре ум кычалаш тыршена. Пыжанью могыр калыкын йыр п;рдын куштымашыже мемнан эн т;; да молын ойыртемалтше номерлан шотлалтеш. Адакше шкенан, моло кундем деч кугун огыл гынат, но вест;рлырак, содыки кунар гынат ойыртемалтше вургемна, такмакна-влакат улыт. Мемнан шуктымо пашанан ик эн т;; вержылан марий калык культурым да й;ланам арален кодымашым шотлыман. Тидыжым ме шке пашаштына эреак шарнен шогена.
Чынак, тыште йоча-влакым марла мураш да кушташ изишт годсекак туныкташ тыршат. Тысе ансамбльлаш кажне йоча коштын кертеш, нунылан куанат веле. Тылеч посна теве «;дыр кас» вокальный ансамбль 16 ияш деч кугурак ;дыр-рвезе-влакым ушен шога. Ветеран-влакын «Мураршаш» ансамбльышт уло. «;дыр кас» коллектив чыла кундемласе марий куштымашым ончыктен кертеш — эрвел ден Урал марий-влакыным, Морко, Шернур, курыкмарий куштымашым да молымат. Каласыман, тиде ансамбльыште лач ;дыр-влак гына улыт, но тугай чулым.
Киров областьыште, чот дене шотлаш гын, эн шуко марий калык Пыжанью районышто ила. Кызытше ынде чаманен каласаш веле кодеш, самырык тукым шочмо марий йылмыжым сайынжак огеш пале. Сандене кутыралтен колтымо шомакыштат утларакше рушла йо;га.
— Киров областьысе марий т;выра р;дер Пыжанью район В;лэ;ер (Марий Ошай) ялеш верланен гын, верысе школышто марий йылмым туныктышашак улыт, очыни?
— Чын, марий йылмым тыште туныктат. Уло Пыжанью районлан лач Марий Ошай школышто гына. Арняште ныл шагат дене Лилия Ивановна Русинова марий класслаште туныкта. Туге гынат йоча-влак утларакше рушла мутланат. Кова-коча, ача-ава мом ойлат – умылашыже умылат гынат, утларакше рушла вашештат. Шкемынат кок йочам уло, нунат тыгак, марла чыла умылат, а ойлаш вожылыт ала-мо. Меже Пыжанью поселкышто илена, йоча-влакна туштак руш школышто тунемыт. В;лэ;ер ялже Пыжанью пеленак, улыжат вич ме;ге ;рдышт; гына, сандене тидыжат самырык-влакым утларак руша;да, очыни.
— Шке шинчам денак ужым, концерт годым теве сценыш лектын яндар марий йылме дене пеш сайын муратыс. Адакше чот моторын марла куштенат кертыт.
— Ансамбльыш коштшо икмыняр ;дыр-рвезе шочмо йылме дене сайынжак мутланен ок мошто гынат, чынак, мурым марла яндарынак мурат, марий калык гыч улмыштым чылтшак огыт мондо, вет изи годсекак марий т;выралан ш;ма;дена. Т;выра п;рт пелен йоча-влаклан кум марий ансамбль пашам ышта, тыгак «Саскавий» л;ман фольклор да театральный коллективна уло. Тушко коштшо ;дыр-эрге-влакат т;рл; сценкылам, изирак постановкылам модын ончыктат. Но марий йылмынам кертмына семын арален кодаш тыршена гынат, чаманаш веле логалеш, Пыжанью районышто шочмо марий йылме эркын дене йомын толеш. Кугурак тукымжо шо;гемеш, ты т;ня дене чеверласа, а шочшына-влак ончыкыжым шке икшывыштлан марий йылмым пуэн огыт керт. Адакше ме шке историйнамат огына пале. Пыжанью кундемыш марий калык кушеч толын лекмыж нерген изи улмем годым ковам деч колынам ыле да к;лешынак ушеш пыштен омыл векат, сандене ынде мондалтын. Мыйын гайже кундемыштына ятырын улыт. 26 мартыште Киров областьысе марий калык илыман район-влак кокласе «Ме марла ойлена, мурена, куштена» фестиваль эртаралте. Положенийжым Марий Эл республикысе марий т;выра р;дерышкат колтымо ыле. Тыгай фестиваль Марий Ошайыште ынде луымшо гана эртен. Пеледыш пайремымат Марий Элын марий т;выра р;держе дене пырляк эртарена. Тушеч мыланна полыш семын икмыняр коллектив толеш. Пеледыш пайрем мемнан дене — Марий Ошайыште — ынде область к;кшытан эртаралтеш. Яранск, Кикнур, Лебяжье да моло районла гыч толыт. Ончыкылан шуко мероприятий палемдалтын. Июнышто кугу Пеледыш пайрем лиеш, умбакыже Чумбылат кумалтышым, Малмыж районысо Кетек кундемыште Акпатыр онлан вуйсавымаш пайремым, августышто чумыр Россий кумдыкан художник-влакын пленэрыштым Марий Ошайыште эртараш да моло мероприятий-влакымат ятырак палемдыме. Ончыкыжым палемдыме икмыняр мероприятийлан проектым возаш шонена, грантым налаш неле гынат, тыршаш т;;алына.
***
— Виче кундемысе коллектив-влак дене кылем иктаж 20 ий ончыч ышталтын, — каласкала «Мари-Рекордс» ООО-н директоржо, артист Сергей Владимирович Карпов. — Кок т;жемше ийла т;;алтыште Йошкар-Олаште куштышо да мурышо «Мари» ансамбльыш коштынам, тудым тунам Киров область Пыжанью районын шочшыжо Григорий Русинов вуйлатен. Тудын дене пырля шочмо кундемышкыже миен коштынна, тусо фольклор коллектив-влакым ужынна, палыме лийынна. Вараже 2003 ий гыч амалкалче сомылым шукташ т;;альымат, Виче кундемласе марий-влакын т;шкан илыме икмыняр районыш марий мурым возыман кассетым, дискым, марла книгам, журналым, вургемымат ужалаш шупшыкташ пижым. Утларакше иктаж-могай пайрем годым але пазар кечын коштынам. Кокланже тусо фольклор коллектив-влаклан кертмем семын полшенамат, пырля дискотекымат, куштымаш касымат эртаренна. Изиш варарак Марий Эл гыч фольклор коллектив-влакым Киров областьысе марий районлаш концерт программе дене коштыкташ т;;альым. Икымше гана миенна ыле В;рзым районыш, тушто районысо культур аланыште тыршыше Алевтина Курочкина дене палыме лийна, ик жап гыч кылнат пе;гыдеме. В;рзым районыш эн ончыч «Чодыра сем» ансамбль дене миен коштна. Эркын дене Киров областьысе моло районласе марий коллектив-влакымат тарваташ пижна. Умбакыже «Чодыра сем» ансамбль денак Кельмез районышкат миен коштна. Татарстан кундем гыч «Кна вел» ансамбльымат тыш конденам ыле. Шке жапыштыже марий КВН дене Малмыж район Изи Кетек ялыштат лийынна.
Ик жап эртымек, 2010-шо ийлаште «Марий Эл радиошто» пашам ыштымыж годым Сергей Карпов Йошкар-Олаште фольклор фестивальым эртараш т;;алын. Тушко Киров область гычат икмыняр марий ансамбльым ;жын ыле. Вара Александр Иванович Макаров дене палыме лийын. Тудат марий коллектив-влакым вашла палымым ышташ шонымашыж нерген ойлен. Тыге кок идалык ончыч март тылзыштак Йошкар-Олаште икымше гана концерт-фестивальым эртарен колтеныт.
Ончыкыжым «Мари-Рекрдс» ООО-н директоржо Сергей Владимирович Карпов, Киров областьысе марий-влакын ушемыштым вуйлатыше Александр Иванович Макаров да Киров областьысе Марий т;выра р;дер директор Елена Петровна Афанасьева коклаштышт эше пе;гыдырак, виянрак кылым ышташ да умбакыжат марий калыкын т;выражым, й;лажым аралыме пашам шукташ, Киров областьысе к;рг; политике да Марий Эл республикын т;выра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствыла деч мероприятий-влаклан полышым йодаш, грантым налашлан проект-влакым возаш шонышышт уло.