Ойсавыш
ИЛЫШ – ШУКО САВЫРТЫШАН
Кидыштем – «Эрлат те;гече лиеш» философски, афоризм семын каласыме лудыш книга. Авторжо – писатель Эрик Петров. Сборникым «Марий книга издательстве» савыктыш п;рт 2020 ийыште луктын. Тунам 16 августышто прозаик 60 ияш л;мгечыжым палемден.
Эрик Петров (Эрнст Алексеевич Петров) Кужэ;ер районысо Кожласола (Марий Олма) ялыште шочын. Агроном лияш шонен, В.П. Мосолов л;меш Нартас ялозанлык техникумышто тунемын. Дипломым налмеке, ик жап шке специальностьшо дене Медведево районышто пашам ыштен. Эше Марий пединститутышто шинчымашыжым н;лтен.
Самырык е;ын чонжым журналистике, сылнымут алан шупшыныт, вет тудо латвич ияшак «Ямде лий» газетеш шкенжын икымше почеламутшым савыктен. Садыге 1982 ийыште Петров Кужэ;ерысе «;жара» («Заря») районысо газет редакцийын ялозанлык отделжын корреспондентше лиеш. Тушто икмыняр жап тыршымеке, Килемар районысо «Восход» газет редакцийыш кусна. Вара Петровым илыш корно «Марий коммуна», «Совершенно несекретно», «Кугарня» газетла дене кылда, а 2004–2017 ийлаште Чукоткысо «Золотая Чукотка» райгазет шуко жаплан сымыстарен шында. Кызыт Эрнст (Эрик) Алексеевич – «Ончыко» журналын ответственный секретарьже.
Ешарыман: газет редакцийла деч посна тудын илыш корныжо эше Вооруженный Вий, МВД да налог полиций дене кумда;ын. Тушто тудо офицерский должностьышто лийын да тусо пресс-службылаште тыршен.
2016 ий гыч Россий писатель ушем член. Тудо ынде марла да рушла лекше латныл сылнымут книган авторжо. «М;ндыр кечын ;жараже» ойлымаш, мыскара ойлымаш-влак икымше сборникше 2010 ийыште савыкталтын. Тудым книган редакторжо, Марий Элын калык писательже Юрий Галютин «Ончылмутышто» тыгерак аклен: «… Тиде вет модыш огыл – тыгеракын изи ойлымашыште (тыште «П;ртылдымаш» нерген ойлалтеш, ты произведенийым «Эрлат те;гече лиеш» книгашке угыч пуртымо. – А.Т.) айдемын к;м й;раташ п;ралтше ;мыржым виян ончыкташ… Тиде ойлымашым кугу марий прозыш уло вийын чо;ештен пураш ямдылыме вараксимжылан шотлен ужым да путырак чот куанышым… Тыгеже гын, марий прозо т;няна эшеат ик писательлан поя. Но тудлан вашкаш к;леш ыле!..»
Мо чын гын, чын. Тиде ойлымашын «Марий Эл» газетеш савыктаклтмыже жаплан авторлан 30 ият темын улмаш.
Юрий Ивановичын темлыме шомакшым самырык прозаик ушыш пыштен, сылынымут ораважым чотрак п;тыралын да саде икымше книга лекме ийынак эше кок ойпогым – «Олма в;дет – шыма в;дет» легенде, новелле да ойлымаш-влак (тушко Эрик Петровын, ачаже Алексей Андреевичын да Эрикын ш;жарже Любовь Камалетдинован возымышт пуреныт), тыгак «На земле Билибинской – за Полярным кругом» ойлымаш, мыскара, очерк, лирический с;рет да почеламут сборник-влакым – савыктен луктеш. Ик ий гыч «Шошын эр п;лекше» ойлымаш, йомак да тушто книга шочеш. Умбакыже – «Весела Васёк», «Шочмо кундемын семже» да «Верхом на свинье» (2012). Икманаш, 2020 ий марте, лу ий жапыште, латкум сборник марла да рушла савыкталтеш. Тидым ышташ самиздат й;нат чот полшен. Мутлан, «У каждого свой крест» повесть да ойлымаш сборник Москошто 2016 ийыште савыкталтеш, «Чукотский мотив» – Санкт-Петербургышто (2017), «Медовая зима» – Канадысе Торонто олаште (2017). «Эрлат те;гече лиеш» – авторын латнылымше ш;м п;лекше. Икманаш, Юрий Ивановичын кидше куштылго лийын. Но сылнымут лектышым чот дене огыл, а шот дене, тудын мастарлык к;кшытш;, социально значимый тематикыже улмо дене аклат.
«Эрлат те;гече лиеш» лудыш книгашке «Тыгеракын илена» (эше 2016 ийыштак возымо повесть), эше т;рл; жапыште серыме латшым ойлымаш, мыскара, чын лийше, вич новелле пуреныт.
Произведенийын эпиграфшылан келшыше калык мурым кучылтмо:
Йошкар маке пеледыш, сандал маке пеледыш,
Кучаш ок лий, погаш ок лий – велалтеш.
Порсын ярым рвезе ;мыр – к;чык ;мыр,
Кучаш ок лий, шуяш ок лий – эрталеш…
Повесть пролог дене почылтеш. Тушто автор п;рт;с с;ретым – пейзажым – идалыкын жапше-влакын – шыжын да шошын – ойыртемыштым, айдемын, тыгак мландымбал илышын тыгодым кузе шкеныштым шижмыштым сылнын, лирический отступленийла гоч почын пуаш тырша да кертешат: «Шошо мучашыште «Пелй;д деч варарак ик жаплан тугай тымык-тымык лиеш. Тиде тымыкым эсогыл кукуат, пулдырчат к;рлаш огыт тошт. Ала тыгай пагытше гына кужу жаплан огыл. Чадыртан сар ш;шпык тунамак шымле шым лукан, латныл ярыман мурыжым савыралеш. Тиде изи кайык падырашет кокланже туге чот чонетым алгаштарен шында, шонет, уло ш;м к;сле кылышкак шуэш, чыла т;ням мондыктара. Тунамже эрталше илыш корнетымат шиждеак шергал лектат, тачысе тыгай о;ай илышна нергенат тыгеат-тугеат шоналтен колтет…»
Повестьын т;; геройжо-влак «моткоч поро кумылан, волгыдо ш;м-чонан, илыш курымыштышт ятыр ужшо да шагал огыл палыше кува-кугыза», Метрий коча ден Майрук ватыже, улыт. Нуно «Марий Элнан … чодыран кундемысе ик изирак ялыште» илат. Эше чулымын тошкештыт, изи огыл сад-пакчам кучат, чыве-лудым, с;снам, шорыкым да ушкалымат ончат. «Сурт кокласе т;выт сомылкам чыла шкештак т;рлат, «шо;го улына» манын е;ым вучен огыт шинче» … « – Кушан шочынна, тушанак илаш кодын улына, туштак калыклан й;рыш;, т;шка пашалан к;леш айдеме лийынна», – теве нунын илыш кредошт.
Вате-марий коктынат шуко шочшан ешеш кушкыныт, «илышын шере-кочыжым пален шогеныт гынат, тачысе тыгела савырнен шичше путыракат о;ай илышнам семынышт кочо таман ро;гедышлан шотлат…»
Метрий латшым ияшыж годымак топката, патыр капкылан кушкын, тунамак тудым кугые;ланак ужыныт. Тидым ышташ «кужакарак шемалге чурийжат, келгышкырак верланыше к;реналге шинчажат» полшеныт. Садланак, очыни, латкандаш ийым темен шуктыдымо рвезым салтакыш налыныт. Майрукшо гын «изирак капкылан, ош-мотор чурийвылышан», к;ранаш ситыше к;жг;-к;жг;, кужу ;ппунеман ;дыр улмаш. Нунын с;анышт Кугу Отечественный сар кайыме жапыште лийын. А 1943 ийыште й;шт; шыжым Метрийым армийыш поген налыт. Военный лагерьыште кум тылзе сар пашалан тунеммеке, младший сержант званий дене фронтыш колтеныт, а самырык ватыже чодыра покшелне шинчыше ялыштышт, пуше;ге обрабатыватлыме комбинатыште, пашам ышташ кодын. «Эр гыч кас марте тушто ечым, орвам, терым да тулеч молымат фронтыш колташ ямдыленыт». Тыге Майрук пашаште чон ш;лыкшым мондаш тыршен…
«1948 ий кыдалне гына, сар жапыште м;ндыр кундемым, Европысо т;рл; эл-шамычым ужын да ситартышыжлан эше милитарист Японийым се;ен, Метрий, салтак-офицер илышым мучашлен, м;;гыж; п;ртылын. О;ыштыжо медальжат, орденжат чой-чой волгалтыныт…»
А ынде сар пытымылан «кудло идалыкат эртен кайыш». Тугеже лектеш: повестьысе действий 2005 ийыште эрта. Но айста шомакнам Метрий кочан сарыште кузе кредалмыж нерген авторын возымыжым к;чыкын шергалына: «… 1944 ийын икымше мартыште, ик к;кшака верч кредалме годым, Метрий сусырген». Эмлалтмеке, фронтын офицер-влакым ямдылыме курсышто тунемын. Младший лейтенант лийын, стрелковый полкышто взвод командирлан шогалтеныт. Саде ийынак сентябрь мучаште Венгрий мландыште кредалеш, рото командирын заместительже семын. Тушто тушманын обороныжым к;рлм; годым «икымше гана колымаш дене шинчаваш» т;кна: тидын деч вуйысо каскыже утарен кода. 1945 ий телым Висла – Одер операций эрта. «Ик тале кредалмаш годым, 20 мартыште, тудо (Метрий – А.Т.) нелын сусырген да нейтральный полосаште кечыгут, иктаж шым-кандаш шагат чоло, нимогай полыш деч посна орланен киен». Й;дым тудым йолташыже-влак муыныт да полевой госпитальыш колтеныт. Тушеч лейтенант званиян Метрий (повестьыште ни фамилийже, ни ачал;мж; уке, ватыже Майрукынат – тыгак, молан уке, автор гына пала, а вот рото командир Балахановын фамилийже уло, но ынде тудо л;мдым;. Пошкудышт-влакын л;мнер шотышто «чыла в порядке», мутлан, Марпан Павыл Олег але Анастасия Михайловна, але Омылян Микал, але Кузьман В;дыр…) Львов оласе эмлыме верыш логалеш. Кум гана операцийым ыштат, марий офицер инвалид лийын кодмо деч утаралтеш. Эше тудо умбакыже Японийым кырен шалатымашке шке надыржым пышта, патырлыкым ончыкта, 1948 ийыште «шудо жап годым», ик эрдене, Йошкар Ш;дыр да 2-шо степенян Отечественный сар орденлам да ятыр медальым о;еш пижыктен, фронтовик шочмо ялышкыже п;ртылеш. Могайышке, л;мж; адак уке (такше тидыже т;; огыл, вет шуко марий ялыште тыгай герой-влак лийын кертыныт), но Кирла куван мурыж гыч изиш тогдаяш лиеш: «Каен колтем Шой в;д воктен…» манеш. Очыни, Кужэ;ер кундемыште верланен Метрийын шочмо пыжашыже. Корнышто тудым й;ратыме Майрукшо шортын вашлиеш…
Кугу сар деч вара, пенсийыш лекмешкыже, Метрий лесниклан пашам ыштен. Ватыж дене кум ;дырым ончен куштеныт. Нуно кызыт шке ешышт дене т;рл; вере илат, паре;гым шындаш да лукташ, моло неле сомылым ышташ толын коштыт.
Майрукшын ачаже «колхозым ышташ т;;алме жаплан» кокла поянлыкан, середняк манме кресаньык лийын, сандене тудым, раскулачиватлен, вич ийлан ДнепроГЭС-ым чо;ымашке колтеныт, тушан тудо шужен черланен, колен. Чыла п;рт погыжым конфисковатлен поген каеныт. Ватыже да кум йочаже кок ий мончаште иленыт, вара изирак п;ртым чо;еныт. Майруклан, эн кугу икшывылан, сар годсо й;сым шуко чыташ логалын…
XXI курым т;налтыште шо;гырак е;-влак Европым але Москвам ончал савырнаш шонен коштыт гын, повестьын т;; геройжо, кандашле ийымат илен эртарыше Метрий, ик шыже кастене ватыжлан ойла: «Эрла олаш каем. Колат мо, Майрук? – «Ша;гысек ынде эре иктымак в;дылат. Мом тушто йомдаренатше?..» – ;рын вашешта пелашыже.
Марийже тудлан тушечын пананым, апильсиным, чупи-чупим да кавак сырам, пивым, кондаш с;ра. Эше, Йошкар-Олаште «тромлейбус» дене кудалышт ончем, манеш. Пазарымат ужнеже. Кудло ий наре ожно веле Йошкар-Олаште лийын да тушко пеш миен толнеже.
Ватыже, олаште йомын кертеш, шонен, Метрийым ынеж колто. Но сар годсо офицерым да эше ;мыр мучко эре чодырам оролен коштшым ойлен чактарет, ужат? Т;жем те;ге утла оксам пуэн да кинде курикам, корнан лийже манын, изирак котомкаш пыштен, марийжым корныш ужата.
Кундемысе р;д; илемыш шуын, Метрий, сарын ветеранже семын, льготный билетым пыкше налын, шы;-шы; темше автобусыш шинчын кертеш. Тушто калыкын кызытсе илыш нерген шонымыжым колыштеш: «Чо;ена ынде. Изин-кугун «чо;ена»! Рынкым. Саде пазаретым да пазар илышым. А кунар тудым «чо;ыман» – к; пала?» Теве воктеныже шинчыше п;ръе;, кынервуйжо дене Метрийым шурал-шурал колтен, колхозым, ялым пытарыше-влакым вурса…
Икманаш, «…изин-кугун толашен, ш;д; ме;гымак эртен», Метрий Йошкар-Оласе автовокзалыш толын шуэш. Олаште тудым у илышын, ир капитализмын, т;рл; ш;рынж;, поро-осалже, вучат.
Эн ончыч Метрийым вокзал кундем ;рыктара, кузе тудо вашталтын, п;рт-влак могай кугу улыт. А калыкше ожнысо деч ш;д; пачаш шуко. Эртак тышке-тушко куржталыт, вашкат. Икана да пытартыш гана тудо Чарлаште сар пытыме деч вара, 1948 ийыште, лийын…
Теве Метрий таксим ужылда: «Теве тудо могай улмаш. Чынак, киношто ончыктымо семынак омсаштышт, машина ;мбалнышт шашке о;асе гай пале-тамгам с;ретлыме гай коеш». Лишкыже миен ончалнеже. «– О поро кочай, Йошкар-Ола тендам уло кумылын саламла! Куш кудалаш шонеда, кушко тендам писын гына намиен шукташ?» – самырык таксист, омсасе яндам волтен юарла. Эше, пиалешыже, марлак ойла, керемет-шеремет.
Ял гыч толшо шо;гын кумыл – каваште. Пазар марте шинчын каяш троллейбус кушан шогалмым йодеш. Таксист манеш: «Пудырген тудо… вокзал кундем гыч пазарыш икымше номеран троллейбус коштеш. Но икте гына, санденак номержат иктан. Манамыс, лачак таче пудырген шогалын. Тудо ынде пеш чот тоштемше… Сандене мый олмешыже п;рдам. А куш пурет? Калык кудалыштнеже…»
Икманаш, ;йлен-м;йлен, самырык таксист Метрийым машинашке пуртен шында. Ну, ынде шо;го лесникет «…й;ршеш начальник! Тыгодым … иктаж лучко ийланак рвезештмыжла чучо». А «йылгыжше ш;шт; ужган» шыма таксист чоя: ял илыш нерген каласкалаш йодеш. Молан? Кочам ола уремла дене кондыштарен, шукырак оксам к;рын лукташ. Тыгак лиеш. А Метрий куанен веле, ну каласкала, ну каласкала т;рл; о;айым. Коктынат воштыл колтат. Шо;го дене пытартыш жапыште к; тыге ласкан мутланен але тудым пылыш шогалтен колыштын? Ниг;!
Йошкар-Олашке р;д; пазарышке толын шуыт. «– Тый дечет, кочай, кокш;д; те;ге…» – шокта таксист. «Метрий, тыгай акым колын, куш пурашат ;рын кудалтыш, шинчажымат полт! ыштен шинче…» Вет 2005 ийыште кокш;д; те;ге кугу окса лийын… Ватыже, Майрук, чын ойлен улмаш: «… ик т;жем те;ге дене олаште нимом ышташ», мошеньык-влак шотыштат чыныш лекте…
«Метрий, пазар могырыш соптыртатышыжла, урем покшек ончале: ваштарешыже лачак икымше номеран троллейбус кудал толеш…»
Пазар кундемысе кевыт ончылно Метрий кок ;дырамашын мутланымым колеш да адак ;реш: иктыже весыжлан п;ржмарийым, иктым огыл кокытым, иканаште муаш да нунын деч тылзе еда «иктаж вичш;д; баксым (долларым – А.Т.)» к;рын лукташ темла. Оксала ракатым налнешт, ужат, шоналта…
Ынде шо;го геройна пазар-рынкышкет пура: «Чылт узьмак, чисти мланде рай! Кай-кай-кай, тыштыже калыкше-е! Шотлен пытарыдыме, шы;-шы;! Чылт пече к;ргеш петырыме шорык к;т; гай коеш… Чынжымак, тыште гласность, демократий, рынке…»
Кочкыш сатужо ия наре, т;рл;-т;рл;. Теве книга радам. Метрий иктым налаш шонен пыштыш, но марла книгам ыш му, зато «ала-могай ыстырамым с;ретлен пытарыман» тич. Метрий йодыштын умылыш: «иктышт эротике, але й;ратымаш роман, улыт улмаш, весышт бестселлер да детектив маналтыт. Тыгай демократий, рынке илыш. Каена, витне, уло кертмын ончыко».
Ик марий чара ;дырамаш да тугаяк п;ръе; с;ретан книгам темла: «… родем, тылат тудо лач лиеш, й;д сомылетлан путырак полша…, ватет тылзе еда мокташ т;;алеш…»
Метрийнат вашмут ямде: «… кузе моштем, тугеат й;ра» манешат, книга ора деч ойырлен ошкылеш да чыган вате-шамычын шке вел рвезым, шукерте огыл армий гыч п;ртылшым, агаш т;чымыштым ужеш, утараш пура. Рвезетын кидшым садет-влак туге чот кучен шогалыныт, молышт камвочшо «кумыр-шымырым» погат.
«– Мом те ыштылыда! Кызытак чарныза!» – уло й;кын кычкырал шында Метрий. Чыган вате т;шка п;рткайык семын шаланен шогале, а утлышо шке вел рвезет шо;гылан ни «Салам!», ни «Тау!» манмет – чыжок веле койо».
Чыган ;дырамашмытын ойлымышт гыч рашеме: саде рвезет «й;ратымаш дене модаш т;чен улмаш…»
Ынде Метрий «леваш сынан пазарыш, але кугу кевыт к;ргыш, пура. Тыште тудо «очким чиен шогалше руш майра» дене с;сна шылын акше шотышто каргашен налыт, а шылже 350 те;гем шога улмаш. Акым палаш шонышо Метрий («теният кок с;снам онча») ужалыше ;дырамаш деч мом колеш: «Шо;го крис», «Ш;кшак! Мекш ора!.. Щ-щас, как ш;кал шуэм, тунам вара палет! Тыште пазар!..»
Шо;го фронтовиклан тышеч тортажым савыралаш перна: шке манмыжла, вашкерак пананым налман, да апельсиным ужалыше «колхоз пасу гай лопка» картузан грузин ончыко миен перна. Сар годым пырля кучедалше грузин-влакын л;мыштым ойлат, тудлан апельсинетым пел акеш пуэн колтат… Но шонго шке Майрукшылан пананымак налнеже. Ик ;дырамаш умылтара, могайрак саде «обезьян кочкыш». Тудым воктенжак самырык марий ;дыр ужала улмаш. «Киложлан кандашле те;гем йодеш», а Метрий, «Оксам шагал» манын ;едын, витле те;гелан налнеже. «Оксатше кунаре уло?» йодмылан, о; к;сенже гыч оксагалтам шыр-гор лукшыжла, ;стембаке предатель семын ш;д; те;геаш лектын возеш… Тынар те;геланак ;дыр виешак бананым висен пуа. Марий ;дырат чыган вате койышлан тунем шуктен, коеш, шоналта Метрий…
Пазар гыч уремыш лекмекыже, нерышкыже к;ктым; шыл пуш пура, кочмыжо да й;мыж; шуын колта. Шашлык шергат, кок пивым да колым налеш да, воктенысе «Арси кола» да «Кока кола» манын возыман в;д ате-влакым ончен, ;рын «чыла кока-шамычым пуштын пытарынешт ала-мо», – шоналта, «ялыш миен каласем гын, адак огыт ;шане вет…» манеш.
Шарналтеш, Йошкар-Олаште Ленинский проспектысе тунамсе «Савария» магазин воктене шогышо эн к;кш; п;рт пырдыжеш «Кока кола» манын сакыме рекламе ятыр кечыш. Марий калык конгрессын икымше погынымаштыже тидым мер ушем вуйлатыше, режиссёр Сергей Иванович Иванов пеш критиковатлыш…
П;ртылына повестьын т;; геройжо Метрий деке. Кавак пуражын кокымшо кленчажын пелыжым ястарен шуктымо годым «воктекше, изиш йожек каен, тайныштынрак» кушкын пытыше пондашан, сырве-сорво чиеман п;ръе; толын шогалеш, «Васлий!» манын, шакшын ;пшыш; ш;лышыжым Метрийын ;мбаке п;ргалеш». Шо;гет, мут вашталташ й;рыш; пошкудым чаманен, кодшо кавак пуражым шуялта: «– На, подыл». А у палымет, Метрийын ял гыч улмыжым пален, вурседылын, эше кок кленча пивым налыктынеже.
Метриет жапыштыже ажгыныше й;шет деч кора; ошкылеш…
Троллейбус остановкыш шушаш годым тудым вес мокмыран й;ш; п;ръе; чарен шогалта: «Юмо да тый лий, мужик! Колем ала мо, ик кумло те;гем пу, а?.. Вуй шелеш, мокмыр витара…»
Ял гыч толшо шо;гые; ;рын: мо тыгай эр годсек, толшо автобус гыч т;;алын, кызыт марте кармыла пижедылыт, «кушеч тудын шыште гай кумылан улмыжым чыланак шижын шуктат ала?»
Метрий деч оксам налаш манын, тудым воштылташ с;ра. Саде й;ш; киямат чотак пижын да ял марийын чаманыме кумылжо се;а: «– Айда, воштылто тугеже!»
Мокмыран мариет остановкышто шогышо троллейбус деке кружын мия да ше;гелныже, тошкалтыш ;мбалне, кечыше кандырам шупшылеш, троллейбус т;к; ;лык; волен кая. Лишне улшо очкиян да дипломатан какши интеллигент п;ръе;лан, «пыртак кучен шогал» манын, кандырам кучыкта да содор Метрий деке чоша. Тиде жапыште таза капкылан водитель, троллейбус гыч т;рштен волен, очкиян интеллигентым чуч перен ок шу, садыже куржын утла. «Метрий, кернак, воштыльо» да кудло те;гелан йорлеште.
Троллейбусыш шинчын, автовокзалыш кайымыж годым адак «торчакан сарын ветеранже верч самырык рвезе дене каргашаш перныш: садет шо;гые;лан верым ок пу. Метрийын полшымыж дене инвалид коча веран лиеш…
Вокзалыш чын але чын огыл каем манын, воктеныже шогышо ;дырамаш деч йодеш. Тудыжо, кызыт те йыр каеда манын, «Коммунистический» остановкеш волаш да вокзал велыш кайыше троллейбусыш шинчаш темла.
«–Э-э, коммунизмышкыже чуч гына ышна шу шол, тачысе гай пеле-пуле огыл, совет жапыште айдеме семын, сайынак илышна. Кызытсе пелторта-шамыч да элым ужален пытарыше т;ча огыл гын, ала тачат тугак порын илена ыле…» – иралтын ойла Кугу Отечественный сарын ветеранже Метрий… Тудын шомакшым «Тыгеракын илена» повестьын уло лейтмотившылан шотлаш лиеш, вет герой-влак Метрийын да Майрукын, тугак моло персонаж-влакынат илыш-корнышт, п;рымашышт, неле-й;сым ужмышт, т;рл; исторический событий лач совет власть жапыште эртен, сандене тиде пагыт нунылан эн шерге, мондаш лийдыме, ончыкылык сай илышлан ;шан.
Повесть мучашыште, автобусыш шинчаш вашкышыжла, Метрий, ш;ртнен, асфальтыш камвозеш, тудым «эсогыл ;пшынчынат, ;ргалынат, кученат ончышым» манеш. Эше бананже лектын возеш, но тудым чумал ок кодо, акше уло вет манын, тупмешакышкыже пышта. Чынак, ты илышыште кызыт чыла акан.
Повестьыште Метрий ден Майрукын илышыштым келгын почын ончыкташ манын, автор моло герой-влакын п;рымашыштым, элыште лийше т;рл; событий-влакым (Граждан сар гыч т;;алын произведенийын возымо жап марте) радамын с;ретла. Писательын ныжылге йылме стильже, лывыргылыкше, к;леш вере мыскарам, анекдотым, мурым, предложенийла мучаште «шол» частицым моштен кучылтмыжо, о;ай та;астарымаш, ушеш кодшо образ-влак дене герой-влакын действийыштым т;рлымыж; да моло сылнымут чия произведенийым пояным, лудаш кумылым савырышым ыштат.
Повестьысе ситыдымаш-влак нерген шомак тыгай. Эн ондак палыме шуэш ыле Метрий ден Майрук кушто, могай л;ман ялыште шочыныт? Фамилийышт, ачал;мыштат пале огыл, а пошкудышт-влак ты шотышто тичмаш ФИО-ан улыт: Кандрачий Йыван Митю, Тропим Эчан, В;дыр Аркаш да молат. Но эше ;рыктара Метрийын асфальтым «аспальт», бананым «панан», троллейбусым «тромлейбус» манмыже. Сар годым офицер лийын, вара пенсийыш лекмешкыже, лесниклан ыштен, кум ;дырым ончен куштен, неужели нунат нигунам унала толмышт годым бананым йокма семын конден огытыл? Тынар ий илен, Метрий пуйто ни газетым лудын огыл лектеш, ни телевизорым ончаш жапше уке улмаш але радиом колышташ? Тыгодым Н. Лекайнын «Кугезе мланде» романыште улшо ик геройжын ойжо ушыш толеш: «Ме чомный путылка улына». Тыге мо? Автор т;; геройым тыге с;ретлен ончыктен гын, тидлан ;шаныман моли… Тидым, произведенийым лудын, тек лудшо шке каласа…
Ты повесть ончыкта, Эрик Петровын писатель шинчаончалтышыже кумда, келге, мастарлыкшат ситышын, мут поянлыкат чока, шке йылме ойыртемже, лач тудлан келшен толшо т;сш;, стильже улыт. ;шаныме шуэш: лишыл ийлаште кугурак жанр – чапле романымат сорлыклен се;а, молан манаш гын кызыт марий литературышто тыгай прозаикше, кеч Россий писатель ушемыш кажне ийын у е;-влакым пуртенак шогат, пеш ч;д;. Южышт, пурат да, молан писатель ушемыш пурымыштым мондат, прозаик-влак веле огыл, поэт-влакат…
Книган кокымшо ужашышкыже т;рл; жапыште, т;; шотышто 1979-1990 ийлаште, возымо ойлымаш-влакым пуртымо. Ончалына сборникым л;мдыш; вуймутан «Эрлат те;гече лиеш» лудышым. Ты л;м марий йылмылан йотла чучеш, вет тыгай философски каласыме афоризм-влакым кызытсе шочмо литературыштына шагал вашлийына. Тидлан, конешне, авторым мокталтыман, но вик каласем: ты сборникыш пуртымо кажне произведенийлан тыгай л;мым пуаш гынат, йо;ылыш огына лий, шонем. Молан? Таче мо нерген возена але мом ме ыштена, эрла чыла тиде те;гечысеш кодеш, вес семынже историй лиеш. Мый тидым тыге умылем. Ты шонымашым ойлымаш мучаште автор эше чот келгемда: «… ниг;ат ;мыр мучко самырык лийын кодын огеш керт. Кеч-могай поян лий – садак шо;гемат. Тугеже, жаплан гына ты т;няш толмекына, айдеме айдемым пагаленак илышаш, очыни. Вет кеч-мом ман, а эрлат те;гече лиеш».
Ну, й;ра, ончалына ойлымашым. Тудо 1993 ийыште кугу элнан эрыкан т;рл; государство-влаклан шелалтме, Российын рынке, капитализм илыш-кучышыш тошкалме, совет е;-влакын т;няумылымашыштым, психологийыштым 360 градуслан м;;гешла савырал шындыме жапыште возалтын. Произведенийым ойлымаш манме гынат, шке сюжетше, действийын келгытше, кумдыкшо дене изирак повестьлан келшен толеш.
Темыже тошто огыл, тудо социально-нравственный, психологический йодышлам тарвата: туныктышо да тунемше, тунемше рвезе ден ;дыр кокласе кыл-влак, поян да йорло еш гыч лекше йоча-влакын икте-весе деке отношенийышт, пазар илышын школ илышыш шы;ен пураш т;;алмыже, тачысе илышын, айдеме тукымын моральышт…
Ойлымашын т;; геройжо – 9-ше классыште тунемше латвич ияш ;дыр – Галя Скворцова (тунемше-влакын сленгыштышт – Шырчык). Тудо – йорло еш гыч. Ачаже аракам й;ын колен. Аважат, посёлкысо ик предприятийыште ыштыше, пел ий ончыч сокращенийыш логалын да кум икшывыж дене изи окса пособий дене илаш т;чат. Галя кок ий ончыч налме, ынде к;чыкемше пальто дене школыш коштеш, но тудын чонжо поро, шыма. «Руш да марий йылме, литератур дене эре «визытанлан» тунемеш. Ала семынже почеламутымат возкала?» Моло предметше дене – «нылытан» да «кумытан». Шошо еда чурийжым арава леведеш, капше лапкарак, топката. Теве тыгай ;дыр поян еш гыч лекше, ;й завод директорын эргыже, ик классыштак тунемше, ик парт коклаште пырля шинчыше Гоша Егоровым й;ратен шынден. А тудыжо ик гана вашлиймышт годым, п;рткоклаште, ;дырым пырля малаш ;жеш, Галя ок келше: «кеч тыйым чотак й;ратем гынат, с;ан марте мый тый денет ом мале» манеш. Гоша малымылан оксам пуаш с;ра, вет Галя йорло еш гыч, нелын илат…
Скворцова, «Кай, кора; мый дечем!» манын, п;рткоклам веле огыл, уло подъездым шергылтарен кычкыралеш. Тылеч вара Галя ден Гоша ик парт коклаште огыт шинче. ;дыр-влаклан Скворцова шке илышыжым пытараш шонымо нерген ойла да ик кечын тидым ышташ Гоша Егоровын илыме кум пачашан п;ртын чердакышкыже к;за. Лач тиде кечын амалжат лектеш: класс вуйлатышыже Лидия Васильевна ;дырым шинчавунжым чиялтен толмылан сотара, урокыштак т;рл; семын моральым лудещ, ш;ргыжым мушкын толаш туалетыш поктен колта. Тидыже Скворцован шке шонымыжым шукташ вийым пуа, йолташ ;дыржылан колаш шонымыж нерген запискым пуэн, кум пачашан п;рт деке куржеш…
«Мыйын тыге уто айдеме лийын илымем ок шу, сандене колышашак улам, – п;рдеш ;дырын вуйыштыжо. – Колем гын, авамланат шольо-ш;жаремым ончашыже куштылгырак лиеш, очыни… Эше теве школыштат ;дыр-шамыч Гошалан верч игылташ толашат… Класс вуйлатышынамат эре поро туныктышылан шотленам, а таче теве… Эх, Лидия Васильевна! Лач ик шинчавун чиялтымем ужында, тунамжат вигак намыслаш пижда! А моланжым паледа мо? Те мыйым иктаж гана умылаш тыршенда мо?..»
Лидия Васильевна вес урокым в;дыш; самырык туныктышо деч колеш: пел класс урок гыч шылын… Класс вуйлатыше кунам чыла пален налеш, уш каен урокыш чиен коштмо вургемже, туфльыж денак кум пачашан п;рт деке куржеш, а тушто тудын тунемшыже-влак, циркым ончаш толшыла, п;рт ваштареш шогат…
Тыгодым «– Галя, ит т;ршт;! Й;ратем тыйым, й;ратем!» шокта. Тиде ончыч тыге ойлаш вожылшо, кызыт л;ддым; лийше пырля тунемше Витя Бусыгин улмаш…
«Кушто манам, Скворцова?» – тунемше Никитинам туныктышо капше гыч чот р;залта, а тудыжо п;рт ;мбач чо;ештыше Галян ;мбак ончыкта… «Вашкеполыш» толын шуэш. Уколым шындат, да «эше ала-мом ыштылаш пижыч». «Ош халатан, очким чийыше илалше ;дырамаш Лидия Васильевналан «Юмылан тау, Скворцова илыше кодын» манын умылтара.
П;рт ;мбач т;рштымыж годым Скворцован плащше пуше;ге укшеш пижын да лумат тушто эше к;жг; лийын. Икманаш, Галян илышаш кечыже улмаш…
Класс вуйлатыше Лидия Васильевна тунемшыже пеленак «вашкеполыш» машинаш шинчын кая.
Эмлымверысе омса петырнымеке, тудо, воштончыш ваштареш шогалын, шкенжым т;слен ончалеш: чурийыш логалше лавыра, шинчавун чиялтыме тушь, т;рв; чия, пудр – чылажат чурийвылышлан ораде т;сым пуэн. Тудак, чиялтыл пытарыме чуриян туныктышо, ша;ге тунемше ;дырым шинчавунжым чиялтымылан намыслыш да больнице марте шуктыш огыл мо?
Кок кече эртымеке, Лидия Васильевнам следователь деке ;жыт. Тушто тудо нимом каласен ок керт. Педсоветыштат «Ом пале… тачысе тукымым умылаш неле» манын.
А уремыште шошо г;жла. Мом тудо конда, к; пала.
Авторын позицийже раш: «…айдеме тукым деке кунам-гынат ;кынымаш, намыс, совесть п;ртылеш манын, ;шаныме шуэш. Вет эре тыге лийшаш огыл…» Чын, айдеме ден айдеме икте-весым умылаш тунемшаш улыт, тунам гына осал, ойго илыш корнына гыч ;рдыжк; кора;ын каят. Вет ойлат, келшен илымаште – вий, пиал, ончыкылык…
Вес ойлымаш, «Олма ;дыр», 1978 ийыштак возалтын. Тудым мый гын новелле жанр радамыш пуртем ыле. Автор тудым ачажын сар годым шужен колышо Зоя ш;жарже ден Сергей шольыжо л;меш возен да эпиграф семын ончыктен.
«Изи ;дыр вакшышыште кия», – лудына т;;алтыште. Тудлан кум ий веле. Пыкше умшажым почын, «– Авай, олмам пу… Олмам …» – йодеш. А олмам тудо, эше сайынжат кочкын моштен огыл, «ик-кок п;йж; дене… пуредаш й;ратен, сандене тудым ачаж ден аваже шке коклаштышт Олма;дыр маныныт. Вара Кугу Отечественный сар т;;алын, ачажым фронтыш колтеныт.
Теве ынде Олма;дыр, шужен черланен, вес т;няшке каен. Ава нимо дене полшен кертын огыл, ни доктор, ни першыл уке, а райцентрыш каен ок керт, пашашке ошкылман. Изи ш;м падырашым тойымын кумшо кечынже фронт гыч ачаже толын лектеш, Юл кундемыш офицер-влакым ямдылыме курсыш тунемаш колтеныт улмаш, пеленже изи ;дыржын й;ратыме кугу йошкар олма-влакым конден… А сар пытыме марте тора лийын, ачажат варажым тушеч п;ртылын огыл, аважат жап шуде чалемын, шо;гемын…
Изи ;дырым тойымеке, аваже ш;гарже ;мбалан кум олмам пыштен, вет ш;м падырашыжын ;мырж; лач кум ияшыж годым к;рылтын. Кум чевер олмам ниг; логалын огыл, изиш кайык-влак гына ч;;геныт. П;тынек ш;ймеш ш;гар ;мбалне киеныт. А шыже велеш, авам чылт ;рыктарен, тушан кум изи ужар озым н;лтын, олма озым. Авам тиде куандарен, мланде кылмыме деч ончыч нуным м;;гыж; на;гаен, изиш кугеммеке, угыч ш;гар ;мбаке конден, ырес воктенак шынден…
Олмапу эн ончыч шым-кандаш олмам пуэн, вара шукырак да шукырак. Аван ш;гарыште лиймыж годым южгунам изи ;дыржын пуйто й;кш; шокта: «Авай, олмам пу… Олмам…»
Чынак, ты ойлымашым, шинчав;дым лукде, лудын от се;е. «Олма;дыр» – герой-влакын образыштым, психологий велым келгын почын пуышо произведений.
Кугу сар теме денак кылдалтыныт «Тыге п;ралтын улмаш» (тушто учебный подразделенийын курсантше рядовой Петр Яштубаев Ленинград воктене сар жапыште колышо марий салтак боец Яшан, варажым пале лиеш, тиде Яныбай кочаже улмаш, подвигшым да кушан тойымо ш;гаржым пален налеш), «М;ндыр й;ксавыш» (сар жапыште ешым погышо самырык салтак Андрей Ивановичын да Лида л;ман ;дырын л;ддымын немыч фашист-влак ваштареш кредалыныт, Лидия Васильевналан геройла колымыжо, сар деч вара, шуко ий эртымеке, турист автобусым в;дыш; Иванын нунын эргыштым кычалмыже – теве ты произведенийын негызше) да «К;лдым; лаштык» (лудышын сюжетше немыч мландыште заданийым т;рыс шуктышо разведчик-влак старший лейтенант Светлаковын да младший сержант Ивановын, неле-й;сым, т;рл; чаракым се;ен, мемнан-влак велыш фронт линийым кузе вончымышт нерген каласкала) ойлымаш-влак.
Статья т;;алтыште палемденам ыле: книгасе «Ойлымаш» ужашыш латшым произведенийым пуртымо. Тушкак «мыскара, чын лийше» жанр-влакым ушымо. Чылажат лывырге йылме дене возымо, о;ай сюжетан, илыш дене кылдалтше, мыняр-гынат лудшылан уш-акылым шындаш полшышо улыт. Мутлан, «Миенам США-ш, каем Пондашсолаш», «Цивилизаций, але «С;сна кавалерист» мыскара ойлымашлаште «Арака – илышын тушманже», «Аракам й;ын, к; ончыко каен?», «Мо кертеш, арака кертеш», «Аракам эше иктат се;ен огыл» але «Арака – не река, тудым й;ын от пытаре» манме калык ой-влак пеш лачымын пе;гыдемдалтыт.
Автор сборникын «Новелле» манме ужашышке вич лудышым пуртен. «Кум куэште» (1978 ийыште возымо) «… Лупс пырче гай яндар в;дан э;ер серыште» илалше, воктенже кыдалаш да рвезе пуше;ге-влак кушкыт, икте-весышт дене мутланат, семынышт т;рлым шарналтат. Рвезе куэже йыр улшо т;ням моктен мура гын, кугурак акаже Граждан сар годсым шарналта, кузе тудо «вулно падырашым» шке капышкыже поген налын, воктеныже кийыше салтакын илышыжым арален коден кертын огылат, тачат мурыжо ойган. Кыдалаш куэлан «Кугу Ачамланде сар» т;;алме пагыт с;ретлалтеш, кузе воктечше ;дыр качыжым войнашке ужатен, варажым, тыш коштын, качыжым вучен, ойган кужу мурым мурен. Мучаш тыгай: кок илалше куэ ш;жарыштлан тыге тыланат: «Тек кеч тыйжын чумыр илышет волгыдо, тачысе муретлан келшыше лиеш!»
«Мардеж лышташым вела…» (1980), «Йоча жапын шокшыжо» (1981), «Серыш» (1981) да «Вучыдымо вашлиймаш» (1982) новелле манме лудыш-влак 2-5 лышташ гыч шогат, нунын темыштым авторын возымыж дене иктешлаш лиеш: «Тунам мемнан кок ш;мын мурыжо икте ыле, а й;ратымаш – припевше. Шарнет мо тидым? Шарнет?!.» (293с.).
Мый гын ты «Новелле» ужашым «Лирический монолог», «Ностальгий» але «Ш;м-чон толкын» манам ыле, а лудыш-влакше сылне, ш;м-чонеш логалше, кумылым савырыше, илыш, чын й;ратымаш нерген шонаш таратыше улыт…
Тидын нерген омат возо ыле, но тыгайракак сынан ойлымаш-влакым, новелле манын л;мден, марий журнал ден газет страницылаште шуко гана ужалтын. Келгын ончалат гын, южыжо я п;рт;с с;рет, я этюд, я эскиз веле…
Новелле шотышто теве мом Интернет ойла: «Новелла – это малый повествовательный жанр, по объему близкий к рассказу. Для него характерны остросюжетность, неожиданный финал и отсутствие четкой авторской позиции. Также в новеллах редко бывает более трех действующих лиц». Умбакыже немыч писатель Иоганн Гётен шомакше дене тидым пе;гыдемда: «Новелла нечто иное, как случившееся неслыханное происшествие».
;рканыдеак, ты жанр дене мастарын возен моштышо классик-влак – американ Эдгар Пон да француз Ги де Мопассанын книгаштым налын, угыч икмыняр новеллыштым лудын лектым. Мом Интернетыште каласыме, лудмо произведений-влак – «Мумия», «Парижское приключение», «Нормандская шутка», «Сабо», «Святой Антоний» да молат – тиде шонымашым пе;гыдемдат…
Эрик Петров тиде лудыш сборникышкыже нылле ий утла жапыште возымо ойырен налме произведенийже-влакым («Кум куэ», 1976 ий гыч т;;алын «Ит с;р; ыле», 2020 ий марте) пуртен. Тушто геройышт-влакат т;рл; жапыште т;рл; семын ончыкталтыт: Совет жапыште возымо ойлымашлаште самырык е;-влакын патриотизм ш;лышышт (Кугу сар годым тушман ваштареш кредалше, тушан шке вуйжым пыштыше Олма;дырын ачаже («Олма;дыр»), Дмитрий Николаев ден «боец Яша» («Тыге п;ралтын улмаш»), Андрей Иванович ден Лида («М;ндыр й;ксавыш»), нуным, колышо герой-влакым, тыныс илыш годым кычалше курсант рядовой Петр Яштубаев, тудлан полшышо Надя, самырык шофёр Иван да студентке Римма), шочмо эллан ;шанле улмышт почылтеш; еш, тукым кокласе конфликт, арака й;мын осалже («Титаканже к;?», «Когартыше й;штымужо») с;ретлалтыт, моло социально-нравственный, семейно-бытовой йодыш-влакат н;лталалтыт.
Авторын 1990-ше ийлаште возымо произведенийлаштыже кугу элнан, СССР-ын, шаланымыж деч варасе проблеме-влак ончычсышко ешаралтыт веле: калыкын нужна;мыже, пашадымыже («…Ынде теве йылмыж дене гына поро илышым с;рен, утыжденат кутыркалаш й;ратыше эл вуйлатышылан илен шуна, векат: пашатат паша огыл, шошо-шыже тургыметат нипочём. Мом ыштет – тыгай сынан улмаш изи-кугу вуйлатыше-шамычын моктымо «демократий да у шоныш». Рынке манме илыш йыжы;ышкет, очыни, лач тыгак гына кусныман…» («Цивилизаций, але «С;сна кавалерист»). Ойлымашлаште тиде жаплан келшыше у сылнымут герой, у литературный тип-влак шочыныт…
;шанена: писатель ончыкыжымат лудшо-влакым у сылне произведенийже-влак дене куандараш т;;алеш, вет уста е;ын товарвондешыже регенче ок куш.
Анатолий ТИМИРКАЕВ, Марий Элын калык поэтше.