Эрик Петров
Петро кечын кечат модеш
Очерк
Шижынат от шукто, теве Илян кечат толын шуэш. Марий калыкын жаплыме, калык й;ла дене кылдалтше кугу пайрем-влак – Агавайрем, Семык, Индеш кугарня, С;рем, Петро кече – эртенат кайышт. Марий й;ла пайрем-влак шочмо калыкнан т;выраштыже, илышыштыже ойыртемалтше да пеш кугу поянлык улыт.
Таче мутем нине эртыше пайрем-влак кокла гыч утларакше Петро кече нерген тарватынем, молан манаш гын ты пайремым мыйын шочмо Марий Олма (Паре;ге Кожласола) ялыштем, Кужэ;ер районысо Й;лед;р кундемыш пурышо гына огыл, воктен районласе яллаштат, кумдан палемдат. Тыгак Марий Турек посёлкышто да тудын йыр улшо яллаште, Советский район Ушнур кундемыштат да икмыняр моло вереат калык й;ла почеш Петро пайремым эртарат. Теве «Республикна икоян улмыж дене виян» фестиваль-конкурс годым, 4 июньышто, Йошкар-Оласе Чарла кремльыште Волжский районысо Пызырьгуп т;выра п;рт пеленысе «Шырча» ден Памар села гыч «Юл сем» фольклор ансамбль-влакат Петро пайрем нерген каласкалышт, тудын дене кылдалтше й;лам кунар-гынат палдарен, сылне такмакышт дене кумылым н;лтышт. Тугеже, тусо кундемлаштат Петро кечым шке семынышт, шке радамже дене палемдат.
Петро кече т;; шотышто христиан верам кучышо славян калык пайремлан шотлалтеш гынат, икмыняр т;жем ий ончычак палыме лийын. Кызыт тудым шнуй Пётр ден Павел апостол-влакын кечышт маныт да 12 июльышто палемдат. Эше Христос шочмо деч ончычак славян калык-влак шке кечышотыштышт тиде пагытым Иван Купала дене кылдалтше пайрем-влак пытыме кечылан шотлен палемденыт. Петро кече ятыр ожнысекак ке;ежымсе ялозанлык паша денат чак кылдалтын. Кресаньык ешлаште тиде кечын ке;ежымсе с;ан тургым т;;алын, пайрем деч ончыч икымше гана а;аште, пакчаште ш;кшудым к;рыныт, кургым ышташ ямдылалташ т;;алыныт. Ожно Петром кок-кум кече пайремленыт, а вара Илян кече марте сурт к;рг; вольыклан кургым теле жаплан т;рыс ситышын ямдылен шукташ к;лын.
Петро кече ке;еж кыдалне, игечын сылныже, оярже, умыржо годым эре ик кечын толеш. Кече кужыт шот дене ончаш гын, тыгодым кечат чот кужу, й;дат путырак к;чык, манмыла, кас ;жара лачымын шинчын, волгыдыжо йомын ок шукто, эр ;жара н;лтм; велым волгыжашат т;;алеш. Йырым-йыр кужу, л;за;ше ужар шудо солаш лекмым вученак вуча, шурно пасушто той т;сым налаш т;;алше уржа, ошшыда;, шожат теве-теве шыркам колташ т;;алыт, олыкышто снеге, курык са;гаште м;р к;н шуыныт. Марий вате изи пакчаж гыч икымше гана киярым пурта, а йоча-влак ломбо вуйыш к;зат – ломбыгичкат к;н. Тыгай пагытыште кузе куаныде кертат? Рвезе е;ын веле огыл, шо;го-шамычынат кумылышт кававомышкак н;лтеш шол! Туге чучеш: айдеме веле гала, чыла п;рт;сат ты пагытын пайремым ышта. Тидлан к;рак дыр тачат Петро кечым пайремлыме кундемлаш марий веле огыл, моло калыкат шукын-шукын погынат.
Марий-влак коча-ковашт деч кодшо тошто й;ла почеш Петро кечын кум т;рл; памаш в;д дене чурийыштым ш;алтышаш, мушкылалтшаш улыт. Эшеже акрет годсекак эрдене эрак марий калык кече лекмым ончен, кугезына-влакын ойлымышт почеш, кечыжат тиде кечын Кугече пайрем годымсо гай ч;чкен-модын лектеш. Ожныракше южо кундемлаште, тидын шотыштак Кужэ;ер районысо Й;лед;р кундемыштат, самырык-влак кече лекмым вучен, й;двошт модын-воштыл, мурен-куштен эртареныт, ш;йешышт, кыдалешышт, икманаш, шке ;мбак о;гырым сакалтен, пеледышым к;рыныт, вуйш;дышым але вес т;рл; пидышым ыштен, изирак аршашыш чумыренат, ончыкылык пелашым, кунам еша;шашым мужедын, в;д почеш колтеныт, тыгакак т;рл; кочкышым шолтен кочкын, эр кече модын лекмым эскереныт. ;дыр-влак латкок а;а але пасу гыч латкок пеледышым поген, вуй йымакышт пыштеныт. Тыге ыштымек, омешышт марлан лекшаш качышт, ончыкылык марийышт кончышаш улмаш. Икмыняр ;дыржылан чынже денак конченат. Тыгай нерген изиэм годым Ульяна ковам дене пырля пошкудыш «кылыш» але «шинчаш» коштмо годым ялысе шо;гырак ковай-влак деч колалтын.
Ожнырак жапыште Й;лед;р селаште да лишыл яллаште Петро пазар, Петро пайрем кузе эртыме нерген Андрий кочай (ковамын изаже Андрей Иванович Светлаков, икымше Империалистический, Граждан да Кугу Отечественный сар-влакын участникше), тыгак шке жапыштыже Й;лед;р черкыште кодшо курымын кумлымшо ийлаже мучаш йотке псаломщиклан шогышо Кавырлян Миклай кугезе кочай (ачамын кочаже Николай Гаврилович Петров), Палий ковай ден Ульяна ковай дечат шагал огыл колынам, сандене мут дене изиш с;ретлен ончыкташат тоштам.
Петро пайремлан кундемысе марий ден ватыже эррак кынелын т;рл; тамле кочкышым ямдыленыт. Изи йоча-влакат мотор, яндар тувырым чиен, уремыш модаш лектыныт, икмынярышт ача-авашт, кова-кочашт дене пырля Й;лед;р ш;гарлаш тоштые;ым ушташ, Петро пазарым, селасе пайремым ончаш каяш ямдылалтыныт. Вуеш шуаш т;;алше ;дыр-влакат пайремыш каяш шондыкышт гыч сай вургемым луктын чиеныт. Качымарий-влак эрдене эрак, волгалташ т;;алме годымак кынелын, кастене модаш чумыргымо верым т;затен шынденыт, тушанак Кугече годсо л;;галтышым сакеныт. Вара, вольыкым к;т;ш колтен, кудышт имньым кычкен, к;ж; гармонь але ш;выр, шиялтыш шоктымо почеш ял мучашеш т;шкаш чумырген, мурен-мурен Й;лед;рыш каяш лектыныт. Корно кужыт гына т;рл; вер гыч т;рл; лийын. Мутлан, мыйын шочмо Марий Олма ял гыч Й;лед;р марте вик корно дене Умёрка ден Руш Лажд;р (Чоткаран) ялла гоч каяш кандаш ме;гым шотленыт. Кызытше нине, утларакше руш-влакын илыме ял-шамычшат, вик корныжат уке, адакше корно покшелан кугу плотина шарлен возын, тудым кодшо курымын кандашлымше ийлаштыже ыштыме, сандене Кугу Лажд;р гоч коштыт.
Изишак историй могырым шергал лекташ гын, Й;лед;р селам утыждене тошто радамыш пурышо илемлан шотлаш огеш лий. Тушан черкым чо;ен шуктымо жап дене висенат, 2025 ийыште селалан кокш;д; ий веле темеш. Такше Й;лед;р селасе Петропавловский черкым 1761 ийыште почмылан шотлат, но т;рыс чын лияш гын, тудым кызытсе Й;лед;р селаште огыл, а ожнысекак утларакше марий калык илыман (Тошто) Й;лед;р ялыште чо;еныт. Туштак черке пелен ш;гарла лийын. Кызытсе Й;лед;р селаштыже 1820–1825 ийлаште руш-влак кермыч гыч у черкым чо;еныт, лач тунам да тиддеч вара йырже эркын-эркын п;рт-шамыч, урем почеш урем чо;алтыныт. Ончычсо черкын шогымо ялже Тошто Й;лед;р маналташ т;;алын, ш;гарламат тушеч села воктек кусареныт, изиш варарак тушто часамлам почыныт. Й;лед;р кундемысе марий-влак шукынжо тунамсе жапыштат кызытсылак кок й;лам кученыт: черкышкат коштыныт, к;сотышкат, Агавайремышкат лектыныт. К;сотыжо кажне ялыште гаяк лийын да тачысе кече йоткеат аралалт кодыныт. Тошто марий й;лам пе;гыдын кучышо-шамычше, мутат уке, кажне ийын к;сотышто да Агавайрем отышто ял кумалтышым эртареныт, колышо е;ымат черке пеленысе ш;гарлаш пыштен огытыл, шуко ял воктене чимарий ш;гарла лийын. Мемнан кундемысе икмыняр ялыште марий верам гына кучышо-влакым кызытат чимарий ш;гарлаш тоят.
1940 ий ке;ежым Й;лед;р селасе черкым пужаш т;;алыныт да кермычше гыч т;выра п;ртлан негызым оптеныт. Петропавловский черкым пуженыт гынат (кызытше ончычсо верыштыжак угыч чо;еныт да 2003 ийыште Покро кечын приходым регистрироватленыт, а икымше черке кумалтышым 2004 ийын 7 январьыште, Рошто кечын, эртареныт – Э.П.), ты кундемысе калык эреак Петро пайремым кумдан палемден. Селаште эсогыл Совет жапыштат Петро, ке;еж Микол, теле Микол кечын пазар лиеденыт. Эн кугужо, мутат уке, Петро кечысе пазар. К; тудым ужын огыл, ты кундемысе калыкын одар, лывырге мастарлыкшым, поро кумылан койыш-шоктышыжым, чиен шогалме вургем с;раллыкшым, кажне ял калыкын шке ойыртемалтше семже почеш мурен-ш;шкен, тавалтен колтымыжым умылен-аклен огеш керт, очыни.
Йоча годсо жапем гыч шарналтеш, Петро пазарыш каяш урем дене ял мучашыш ошкылшыла нерым могай гына пуш чыгылтен огыл, кажне п;рт окна гыч тамле деч тамле кочкыш ;пшалтын. А мемнан урем мучаште, медпункт п;рт ончыко вуеш шуаш т;;алше ;дыр-каче, йоча-влак погынен шинчытат, шо;гые;-шамычын тарванен толмыштым вучат ыле. ;дыр-шамычше ваш-ваш к; могай т;рлыман, кружеван тувырым чиен, урвалтыштым савыркален онченыт. Тыгодым иктаж рвезе ма, ;дыр мыскарам савыралеш, тунамак т;шкан шу! да шу! лыргыктен-лыргыктен воштылыт. Петро эреж годымак каныш кечылан огеш логал, сандене ача-ава-влаклан колхоз пашаш каяш верештын, но тунамжат я пашам вашкерак шуктен, я южо вуйлатышыже паша кечым к;чыкемден але шотым муын каныш кечым палемден, кеч мо-гынат, кечывал деч ончычак ача-ава-влакат пайремыш ушнен шуктеныт.
Пашаш миен толшо ;дырамаш-влакше, ;рат веле, кунам вургемыштым алмаштен чиен шогалыныт: Й;лед;рыш, Петро пазарыш, шукынжо вуешышт рывыж упшым упшалын, пылышешышт кужурак чевер алгам сакен, сывын ;мбачын йошкар потам ;шталын, о;сакышым чиен, шовашыш пыштыме я шовычыш п;тыралме кочкышым кидеш кучен миен шуыт ыле. Эн ончычак нунат черке олмыш пурен, шнуй апостол-влак Пётр ден Павеллан вуйым савен, Юмылан пелештен лектыт, черке чо;гата йымач шолын лекше памаш в;дым изирак атышкышт налыт, вара ш;гарлаш миен, ача-аваштым, коча-коваштым, моло родо-тукымыштым, чыла тоштые;ым уштен лектыт да села покшелне чумыргышо пайрем пазарыш ушнат. Тунамат, изиэм годым, кодшо курымын кудлымшо ийла кыдалныже, пазар изин огыл г;жлен. А ожныракше, маныт, Й;лед;рыс; Петро пазарыш калык чыла могырым чумырген. Саламатнур, Шойд;;, Аганур, Марий ден Руш Шой, Салтакъял, Параньга вел Матародо, Элпанур, Усола, Марий Сеснур, Кугу Пумарий, Пумарий почи;га, Турек могыр Олор, Шернур вес могыр Оно Морко, ты;ге вел Торешк;вар, Лажъял, Тамше;ер, Койсола, эсогыл Торъял да Кундыш вел гычат толеденыт. Тыште нунын кугезышт иленыт, родо-тукымышт кодыныт. Кызытсе нерген ойлаш гын, Й;лед;рыш Петролан Чукотко я Сахалин гычат толыт дык, тунамат корно кужытым шотлен огытыл, имне дене коштыныт.
Ожно тыге п;тынь гаяк шымакшан марий калыкын ик вереш чумыргымыжым Кавырлян Миклай кочай черке дене кылден ончыктен ыле. Вет ожнысек калыкыште тыгай шомак шарлен, пуйто илышыште вашлиялтше т;рл; осалым, экшыкым ма, черым, эмганымашым т;рлаш м;ндыр черкыш кум гана каен кумалаш к;леш. Тидлан к;рат ожныракше Й;лед;рыш тыгай шуко кундем гыч чумыргеныт, очыни. Шарнем, коваммытат эсогыл Йошкар-Ола воктенысе Семёновко селасе черкышкат тиде амал денак, очыни, коштыт ыле, тыгакак Изи Пумарийышке, П;гальмашышке памаш деке ик гана веле огыл миен толыныт. Эшеже Й;лед;р черке приход шке кугытшо денат моткоч кумда лийын. Шке жапыштыже, революций деч ончыч, Ермучаш волость р;дер лийын гын, Й;лед;р черке илыш-й;лам кучымо, т;рлен шогышо р;дерлан шотлалтын. Тоштые;ым уштымо кечын, Петро пазарлан тушко ятыр ш;д; дене, кунамже ик-кок т;жем утла е;ат толын коштын. Тыгай годым Й;лед;р чот г;жлен. Но адак ;раш веле кодеш, воктенак верланыше, кызыт Шернур районыш пурышо Пекпулат почи;га ден П;нчерйымал калык чимарий верам кучымыжлан к;ра ала-кузе черке деч ;рдыжеш кодын кертын. Такше чимарий й;лажым моло яллаштат кученыт да тачат тудын деч огыт ойырло.
– Ынде меже, чимарий й;лам кучышо марий-влакшат, икмыняр курым дене христиан верам тушкенак шы;дарен толмылан да вес й;ла дене ушнымылан к;ра шкенан марий пайремнам черке пайрем дене луген пытаренна, – ойла ыле совет жапыштат идалык еда калыкым к;сотыш, Агавайрем отыш кумалаш луктын шогышо Андрий кочай. – Теве тендан ешымак налаш. Марлан кайымешкыже чимарий верам кучышо коват, мыйын Ульяна ш;жарем, 1933 ийыште Й;лед;р черкысе псаломщикын эргыжлан марлан лекте да тынеш пурен, христиан вераш вончыш. Илен-толын изиж годымак тынеш пуртымо ачада чылт м;;гешла ыштыш – чимарий й;лам пе;гыдын кучен шогышо еш гыч ;дырым нале. Ынде ковада ден авада черкышкат, к;сотышкат коштыт, м;;гыштат лудо-комбым надырлан пуэн чоклымо сомылым т;рлат. Мемнан ялыште шукынжо тыге иканаште кок й;лам шуктен толыт, кок верам кучат. Теве, мутлан, Рошто кечын Христос Юмылан кумалыт, эрлашыжымак чимарий Шорыкйолым пайремлат. Кугече кечымат кугарнян чимарий й;ла почеш эртарат гын, рушарнянже христиан вера дене Юмылан кумалыт. С;рем пайремат ч;чкыдынак Петро кече дене ушнен толеш. Илян кечынат теве Угинде пайремым эртарат да тулеч молат.
Чынак шол, мемнан Марий Олма ялыште веле огыл, Й;лед;р кундемыш пурышо моло ялыштат тыгакак. Тачысе марий калык, ты шотыштак самырык-влакат, акрет годсек кугезыштын чоныштышт келге вожым колтышо чимарий й;лам огыт мондо да христиан вера дене пырля арален илаш тыршат.
– Марий калык ожнысекак шы;ен толшо шке й;лаже почеш нимогай пайремымат, кугыжаныш пайрем огыл гын, Юмылан кумалде огеш эртаре, – изиэм годым Кавырлян Миклай кугезе кочамын ик ке;ежым, очыни, Петро пайрем годымак, каласкалымыже ушеш кодын. – Тынеш пурышо ма, кеч чимарий верам кучышо лийышт, й;лаш пурышо кажне пайрем годым Юмылан пелештат, тауштымо мутым ойлат, тудын деч перкем, серлагышым, поро п;рымашым, ончыкыжат ;мыр шуен илаш илыш куатым с;рвалат. Ондак чимарий й;ла почеш эртаралтше шуко пайрем кызыт черке й;лалан, христиан вералан келыштаралтын.
Тачысе пагытыште илалшырак-влак веле огыл, самырык-шамычат черкыш шагалын огыл коштыт, ешым чумырымо годым венчаялтытат, но тунамак к;сотыш чимарий кумалтышышкат лектыт. Пытартыш жапыште марий калык й;лан угыч ылыжме пагытше толын шуын манам гынат йо;ылыш ом лий, шонем. Тидыже Юмын пайремым эртарымаште веле огыл, т;рыс марий культурышто шижалтеш.
А ожныжо Петро кечын Й;лед;р селаш калык, поснак лишыл яллаште илыше-влак, тоштые;ым ушташ да к;леш сатум наледашат толыныт. Тунам кевытыште ялысе сурт озанлыкыште кучылташ й;рыш; сатум пеш шагал але й;ршынат ужален огытыл. Петро пазарыште мо да могай к;леш ;згарым, тарманым чыла гаяк налаш лийын. Мутлан, пу гыч ыштыме т;рл; атылам – ле;ежым, шоктем, тагынам, изи ма кугу печкем, вынер куымо тарманым, ш;ртым ш;дырым; оравам, к;нчылавондым, ;й ш;шм; печкем, тыгак шуко т;рл; шун атым да молымат кевытыштыже ужаленат огытыл, а вет чыла тиде ялысе кресаньык озанлыкыште моткоч к;лешан лийын. Мыят эше шарнем, Петро пазарыш Параньга ден эсогыл Кушна могырымат татар-шамыч вольык т;к; гыч ыштыме т;рл; вуйшергем, полдышым, шерым, тасмам ужалаш кондат ыле. Меже, изи-шамычет, вес калыкын мутланымыжым пеш т;ткын колыштын, умылаш тыршенна. Такше татарлаже ачамат изиш кутыра ыле. Икана, шарнем, татар вате деч ужалаш лукмо ш;реш шолтымо киш лепошкажым пеш налнем ыле: тыгат ончыктылам, тугеат умылтараш толашем, уке, шот ок лек, вара ачам ш;дырен тольым да налын пуыш. Тунам вет кызытсе семын жвачке манмет уке ыле, олмешыже пелтыме кишым пурынна, ш;реш шолтымыжо путырак тамлын чучын.
Петро пазар кечын Й;лед;р урем мучко калыкше шы;-шы; лийын. Самырык вате-марий, ;дыр-каче-шамыч ;чашен-;чашен мурен куштеныт. Кажне ял шке т;шкаж дене коштын, кажныжын кок-кум гармоньчыжо, т;мырзыж; лийын. Ала-кушеч ш;вырз;-влакат толын лектыныт. Ик т;шка почеш весе эртен кая, ик сем весым алмашта. Теве Йывансола ;дыр-каче-влак шке семым луктыт, Лажд;р-шамыч вес т;рлын, путыракат лыжган муралтен колтат, Марий Олма але Ермучаш молодёжь нунын деч эше ойыртемалтеш. ;рат веле, кузе кажне Петро пайремлан самырык-шамыч тунам, кодшо курымын шымлымше ийлаштыже, у сем кадыртышым шонен луктын моштеныт?
Кечывал деч вара Петро пазар гыч йоча-влак ден илалшыжат, коча-кова, ;дыр-каче-влакшат, пайремыште та;ым верештын огытыл гын, м;;ган-м;;гышкышт т;шка да т;шка дене модын-воштыл п;ртылыныт. Илалшырак-шамыч имнешке орвашкышт налме т;рл; сатум переген оптеныт, эше тушкак шо;гые; ден йоча-шамычым шынден конденыт. Пазар гыч толмылан суртеш кодшо озаватын чесше эре ямде лийын: шылш;рым, пучымышым, торык когыльым, салмамуным але пулашкамуным, перемечым, пура ден л;мынак ончылгоч налын ямдылыме п;рым але шолтымо аракамат ;стембаке луктын шынден. Пайремым умбакыже ялыште шуеныт, пошкудо гыч пошкудыш вашла мурен куштен коштыныт. А кас велеш тора я лишыл верла гыч уна-шамычат имнешке дене толаш т;;алыныт. Гармонь ден т;мыр й;к ял мучко пелй;д эртымешке, кунамже эр ;жара н;лтмеш шергылтын:
Кече, кече манмет дене
Чевер кечыжлан мо шуэш?
Тылзе, тылзе манмет дене
Тичмаш тылзыжлан мо шуэш?
Ш;дыр, ш;дыр манмет дене
Чолга ш;дыржылан мо шуэш?
Пайрем, пайрем манмет дене
Петро пайремлан мо шуэш?..
Кызытат Й;лед;р селаште Петро пазарже ий еда эрта. Лачак ожнысо семын огыл. Такше, маныт вет, кажне саманын шке ойыртемже. Тачысе пагытынат ойыртемже улак. Кызыт кидмастар-влак шке сатуштым путырак шагал темлат да налшыжат уке гаяк: мо к;лешыжым т;рл; кевытлаште муаш лиешыс. Вес ойыртемже – ожнырак, эше мыйын йоча жапыштемат, й;ш; е; Петро пазар годым пеш шуэн койын гын, элнан демократийыш лупшалтмыж дене туге чучаш т;;але, пуйто ш;гарлашкыжат пырля аракам й;аш гына чумыргат. Пазаржат й;ш; арака лапаш гай веле чучеш ыле, пайремжат ик жап содом сынан лийын – й;ш; марий-вате-влакат сценыш к;зен, мураш але кушташ т;чаш вожылын огытыл. Й;ра, кеч пытартыш жапыште калык кунар-гынат ш;рлаш т;;алын.
Пайрем концерт такше кызытат лиеш. Чын, кодшо кок ий жапыште, коронавирус черлан к;ра концертым эртарен огытыл, калыкат Петролан шагалрак толеден, толшыжат вашкерак каяш тыршен, но уремыште, ш;гарла воктен корнышто предприниматель-влак шке сатуштым ужален шогеныт, «выездной» манме кевыт-влакат лектеденыт, манмыла, пазар садак г;жлен.
Иктешлен, очыни, тыгеат манаш лиеш. Петро кечат, марий й;ла почеш эртарыме моло пайрем семынак, черке-влак верланыме кундемыште веле огыл, чимарий верам кучышо-влак коклаштат жаплыме да й;ратыме пайремыш савырнен. Петро кече толмо дене ме ке;ежын р;дыж; шумым шижына. А ке;еж пагыт ятыр тыглай огыл й;лалан поян. Нуно кугезе-кугезе коча-кована-влакын тыглай огыл т;няумылымашышт дене, ик кундемысе ял ден вес кундемысе ял-влакын келшымашышт, пе;гыде кылым кучымашышт, тыгак еш кокласе илыш дене кылдалтыныт. Лач тыгай поро й;ла радам гына акрет годсек марий калыкын илыш радамжым й;нештарен колташ, м;ндыр кундемысе тукым родо дене пе;гыде кылым кучен, келшен илаш й;ным ыштен. Марий калыкше вет ме чыланат, кумданрак шоналтен ончаш гын, ик тукым гыч лекше улына.