Дарган мезличила баянти

Айша Курбанова 3
Муниципальное бюджетное образовательное учреждение   
«Новокаякентская общеобразовательная школа» 

Г1. Кьурбанова

Дарган мезличила баянти

1. Мезличила баянти

Мез адамти саби-ургаб гъайбик1ес, чула пикруми лук1ес ва ва царх1илтала делк1унти дуч1ес багьандан ак1убти сек1ал сари. Дарган мез  ишдигъунти бут1назирад цаладиркули сари.

Мез
Ирнила мез (гъай, т1амри)        Белк1ла мез  (х1урпри)
Царка ва учидяхъ предложениеби        Царка ва учидяхъ предложениеби
Царка, учидяхъ ва цаладяхъ дугьби Царка, учидяхъ ва 
цаладяхъ дугьби
Бирк1анти Бирк1анти
Т1ама (т1амри) Х1ярп (х1урпри)


2. К1ирка х1урпри

К1ирка х1урпри
 
1. Гъ    гь
2. Къ   къ
3. Хъ   хъ
     Ъ имц1абарили
1. Гъяй, гъай, гъям, гъягъя, гъуц, тугъ.
2. Къаз, къаркъа, къабакъ, къакъ, къача.
3. Хъяр, хъали, хъяб, хъяйхъяй, хъара.

1. Гь   гь
2. Кь   кь
3. Хь   хь

Ъ имц1а- барили 1. Гьая, гьава, гьигь, гьагь, гьуни, гьунар.
2. Кьякь, кьял, кьяца, кьяш, кьакьа, кьац1.
3. Хьамхьа, хьанц1а, хьунул адам, урхьу.

1. ГI    гI
2. КI    кI
3. ХI    хI
4. ПI    пI
5. ТI    тI
6. ЧI    чI
7. ЦI    цI

      I  имц1абарили
1. ГIинц, гIяра, гIиниз, ГIяшура, ГIяли.
2. КIапIи, кIана, кIунтIуби, кIуркIур.
3. ХIява, хIева, хIяка, хIябал, хIяз, хIи.
4. ПIиргъи, пIялпIялаг, пIялцIикI.
5. ТIутIи, тIентI, тIас, тIулби, тIай, тIама.
6. ЧIака, чIичIала, чIап, чIянкIи, чIала, чIи.
7. ЦIерцI, цIа, вацIа, бецI, цIум, цIуба.

 3. Мезличила гъайбик1уси г1илмула бут1ни сари:
 
1. Фонетика
2. Лексика.
3. Орфография.
4. Орфоэпия.
5. Фразеология.
6. Девла цах1набик.
7. Морфология.
8. Синтаксис.
9. Пунктуация.
10. Стилистика.
11. Гъайла культура.
12. Мезличила баянти
 
4. Фонетика

Фонетика – латин мезла дев саби. Ил ибси т1ама ибси саби. Иш девла фон ибси х1ячи леб телефон, магнитофон, диктофон, граммафон, микрофон, фонендоскоп ибти дугьбазиб. Илдигъунти дугьбани иргъахъути сек1ултазибад нушани т1ама иргъулра. Т1ама иргъулра адамти гъайбик1ух1елира.
Нушала гьар барх1илати гъай цаладиркути сари т1амразирад. Адамтала т1амри алк1ахъути бирк1анти сари: хургьри, кьакьари, мух1лила умх, къянкъуби, лезми, цулби, к1унт1уби.

Х1яжатси т1ама ак1ахъес багьандан нушани хургьразибад гьава гьигьбирех1е, илх1ели т1амри алк1ахъути хасти бирк1анти дузес дех1дирхьур. Кьакьарли г1яг1ниси кьадарла гьава лаг батиу, г1ела кьакла лезмуни руржесдирх1ур, лезми ахъ-г1яшбирар, цулбачи гъамбирар ва гьарахъбиркур. Лерилра т1амри дурадулхъан мух1лилизирад к1ел т1ама биалли (М, Н) – къянкъубазирад.

5. Х1урпри ва алфавит.

Сунени гъайла ца белгиси т1ама иръахъуси белк1ла ишаралис х1ярп или бик1ар. Х1урпрала  гьаб-г1ергъидешличилси низамлис алфавит или бик1ар.
Алфавит жура-журала словарьти цаладяхъес, журналлизир списокуни дирес, библиотекабазир катологуни дирес г1яг1ниси саби.
Даргала алфавитлизир 46 х1ярп лер.  Илдазирад 10 х1ярп абхьибти сари, г1урилти – кьяп1ти. Гьарил х1ярпла (Ь ах1енси) сунела т1ама леб.
Алфавитлизибси гьарил х1ярпла сунела мерра, ура лебси саби. Масала: А  1. Д – 8, Я – 46. 
Урус мезла алфавитлизир лерти лерилра 33 х1ярп царка х1урпри сари. Дарган мезла алфавитлизир к1ик1ел х1ярплизирад детаурти 13 х1ярп гьат1и лер. Илдас к1ирка х1урпри бик1ар.

Лексикализи кадурхар:

1. Синонимти (зяг1ипси – хъябшси, агьик1уси, г1яйибкарси).
2. Антонимти (зяг1ипси – араси, ахъси – г1яшси, уди – чеди).
3. Омонимти (июнь баз – г1ярг1нала баз, ц1уба кагъар –
 узила кагъар, мургьила сяг1ят – шел сяг1ят).
4. Лугъатунала дугьби (кьалтин – т1амса, кьац1 – ц1улх1е).
5. Саниг1ятла дугьби (кярх1ла, дуруб, тонометр, фонендоскоп).
6. Дуркьдиубти дугьби (г1яббаси, шагьи, талхъан, диванхана).
7. Сагати дугьби (интернет, компьютер, файл, астронавт).
8. Аслу-минала дугьби (кьац1, шин, дубура, рурси, урши).
9. Г1ерасибти дугьби (кьулгьу, мавлид, учитель, школа).
10. Дахъал мяг1нубар дугьби (адамла хъяб, дубурла хъяб, гажинна хъяб, хъяб някъ, хъяб кьяш).
11. Гьарси ва чехибси мяг1нала дугьби (мургьила сяг1ят – мургьила някъби, шанда барда – шанда урк1и).
12. Фразеологизмаби (аги миъличиб дягалаван, усилав вацаван х1ерирулра).

7. Синонимти
 
Т1амралашал дек1арти, амма мяг1налашал цаличил ва цугти яра мешути дугьбас синомти бик1ар. Ца мяг1на аргъахъес багьандан, мезличир цацах1ели чумал дев пайдаладиру. Масала: чарх, кьаркьала, хамха ибти дугьбани иргъахъуси мяг1на ца саби.

Синонимти чумал тях1ярли  алк1ути сари:

1. Царх1ил миллатла мезлизирад г1ерасили. Масала: хъали – юрт (туркла), г1янала – назбалиш (туркла), мактаб – школа (урусла).
2. Литературный мезлизи лугъатла дугьби дашули. Масала: жита – гата, неш – аба, бишт1ати – ник1аби, дудешла узи – адавзи.
3. Ца девла чехибси мяг1на царх1ил девла гьарси мяг1наличил цугбуцили. Масала: мургьила (гъай) – г1ях1ти, духути, г1якьлула, кабизалачерти гъай. Чакарла урк1и – г1ях1си, малх1ямси урк1и.
8. Синонимти пайдаладиру:

1. Пикри дурусбарес, имц1али белгибарес багьандан: тилади – бусрав, суалик1ес – хьарбиэс, суравик1ес.

2. Урк1ила х1яланала назикдеш чебаахъес багьандан: урк1и  зимбухъун – тирхьбухъун, тимхъбухъун, зер-зербухъун, ц1умбухъун, ц1ибхъбухъун, тямхъярбухъун.

3. Ца дев даим тикрарх1ебирес багьандан: гъабза – г1ях1гъабза, багьадур, игит, нарт. Вишт1аси – халаси ах1енси

4. Унраличирти предложениебала бархбас ак1ахъес багьандан: Ильяс – ил адам, ил, нушани гьанушибси адам.

9. Ца гъайла бут1али диубти синонимти

Синонимти-существительноеби: тухтур – дяхънуша, мекъ – сях1бат, чирагъ – лампа, урези – х1яя, лагъ – къазакъ.

Синонимти-прилагательноеби: къугъаси – жагаси – исбагьиси – г1янт1ик1аси; тамашабизеси – г1яжаибси.

Синонимти-глаголти: зяг1ипикиб – хъябшизур – агьик1есииб,   вамкьур – пашманиуб, пишяхъиб – гъинч1изур.

Синонимти-наречиеби: къалабали – хъярхъли, арали – г1ях1ли, бяг1ули – гьарзали, даршули – цаурк1ли.

10. Антонимти

Мяг1налашал цаличил цаличи ца къаршити дугьбас антонимти бик1ар.  Масала. Ахъси – г1яшси, кункси – дек1си.

Антонимтани цаличи ца къаршити сек1улти (юлдаш – душман), лишанти (муриси – ц1ик1си), баркьудлуми, (бех1бихьиб – таманаиб), баркьудлумала мер (ик1аб – ихаб), замана (даг – жяг1ял), баркьудила даража яра куц (ц1ерхьли – усалли) ва царх1илтира мяг1нуби  иргъахъу.

Антонимтани гъайлис саркъибдеш, г1ячихъдеш бедлуга ва буруси мяг1на ц1акьбиру.
 
11. Ца гъайла бут1нали диубти анонимти 

Антонимти-существительноеби:  маймай – ляв,  талхъан – лагъ, агри – лебдеш, вяв-чIяр – лехIдеш, деза – лягIнат.
 
Антонимти-прилагательноеби: къугъаси – ц1ахси, г1еркъаси – къант1си, гьарзаси – кьакьаси, бикьуси – г1янц1си.

Антонимти-глаголти: зяг1ипикиб –  аравиуб, усаун – велх1ун,  разивиуб – пашманиуб, леб – агара, саби – ах1ен.
 
Антонимти-наречиеби: къалабали – багьлали, чедиб – удиб, савли – барх1ехъ, жявли – кьанни, катхIел – лаг, ита – иша.

12. Омонимти

Сари цаван лук1ути ва цаван дуч1ути, амма мяг1налашал дек1арти дугьбас омонимти бик1ар. Омонимтала мяг1на белгибируси  предложениебазибцун саби. Масала. Партизанна вай ярагъли варшилри. Душмай барибси вай нушани хъумартес дирули ах1енра.

1. Беткахъибх1ели сяг1ят, къяйц1ик1и Нух1 к1ел сяг1ят.
2. Чегиб  зугьаси шиша – бячун улкьайла шиша.
3. Асира нуни ц1уб арц, харждарили дахъал арц.

13. Лугъатуни

 Лугъатуни ва  литературный мезла дугьби.

Ахъушала: литературный мезла дугьби.

Х1урхъила: Абадай, адавзи, дурх1я, сукура, аммаки.

Ц1удхъурла: Ник1а, х1ук1.

Мурегала: Пяспясаг

Сирх1яла: Т1амса (кьалтин), ц1улх1е (кьац1) ва ц.

14. Саниг1ятла дугьби

Саниг1ятла дугьби – чиди-биалра саниг1ятла адамтани имц1али дузахъути ил саниг1ятличи хасти дугьби сари.

Саниг1ятличи хасти

Кьисла устна дузахъути дугьби: рас, хурка, кярх1ла, уршури, ирк1ла, зива, г1яблухъ ва ц.
Къаркъала устна дузахъути дугьби: шалхъа, т1улкила, кьякь,  бурсла, г1ямзикабурцан ва ц.
Мегьла устна дузахъути дугьби: мегьлуки, кьац1дурц, шинта, пушни, убза, гъургъашин ва ц.
Г1яяркьянаба дузахъути дугьби: патирантяш, чячма, янсав,  бит1илк1ан ва ц.
Печатьла х1янчизарта дузахъути дугьби: заметка, хроника, корректор, макьала, шрифт ва ц.
Медицинала х1янчизарла дузахъути дугьби: Фонендоскоп, тонометр, скальпель, термометр

15. Дуркьдиубти дугьби (Архаизмаби)

Дуркьдиубти дугьби

Камли дузахъанкадиубти дугьби: мактаб – школа, муг1яллим – учитель, пача – царь, издаг – исбагьи, мулк – вег1дешла ванза ва ц.

Х1едузахъанкадиубти  дугьби: дякьикьа – минута, сапар – арх1я, азархана – больница, диванхана – судла зал, талхъан – князь, лагъ – къазакъ. 
 
16. Сагати дугьби

Мезлизир алк1ути сагати дугьбас неологизмаби бик1ар.
Илди алк1ути сари г1ямрулизир дак1удиубти сагати сек1ултачил, анц1букьуначил дарх, илдас уми дедлугули. Илди дугьбала сагадеш нуша чучи бурсикадиубх1ели беткайхъуси саби.

Камси гьалар  нушаб тамашадилзи «космонавт», «спутник» ибти дугьби. Гьанна сагати дугьбази халдарес дирех1е ишдигъунти дугьби: файл, сканер, принтер, картридж, процессор, монитор, аэронавтика, аэробика, бюрократ ва ц.

17. Г1ерасибти дугьби

Дурала мезлизирад г1ерасибти дугьби. Масала

Г1ярабла: VII-VIII ибти дарш-дусмазир Дагъистайзиб бусурман дин  т1инт1бирух1ели:
Мулк, ряг1ят, х1яким, г1ялим, г1ярза, дунъя. Ват1ан, инсан, мяг1на, х1ярп, кьалам, кагъар, акбар, кьулгьу, алх1ям ва ц.


         Иранна XVIII ибил даршдуслизир Надиршагьли Дагъистайчи чябхъинти дарибх1ели.
      Дару, душман, чакма, чятир, шагьи, г1яббаси, тавра, шагьар, азихъ, дарай, хара, чит, жут, тяк, биринж, ранг, палтар ва ц.

Туркла (къумукъла) XIII ибил даршдусличирад дашули сари дугьби: назбалиш, къап, къала, къапу, къую, къарчигъа, къиргъу, бугъа, бялихъ, манкъуш, къараул, къалайчи, илхъи ва ц.

Урусла Дагъистан Россияличил бархбяхъибх1ейчирад дашули сари дугьби: тетрадь, учитель, школа, офицер, фуфайка, дежурный, галстук, мел, электричество, газ ва ц.

18. Дугьбала гьарси ва чехибси  мяг1на

Мезлизирти цацадех1 дугьби гьарси ва чехибси мяг1нализир дузахъу.  Масала: шанда барда, шанда урк1и.

Чиди-биалра дев чехибси мяг1нализиб пайдалабарес багьандан, девла гьарси мяг1нали аргъахъибси девлара чехибси мяг1нали аргъахъибси девлара ургаб сегъуна-биалра мешудеш биэс г1яг1ниси саби. Масала: урчила кьяш ва утала кьяш.

Имц1аливан адамтала хасиятуни сек1ултачи, сек1ултала лишанти биалли адамтачи чехили дузахъули дирар.

Масала. Адам лех1кахъиб – х1ерк1 миълиуб лех1кахъиб.
Муриси хъяр – муриси мух1ли. Бярг1ибси чуду – бярг1ибси х1ер. Дек1ти пикруми – дек1ти хунжи. Т1ама бишун – ц1а бишун.
 
19. Дугьбала гьарси ва чехибси  мяг1на

Гьарси мяг1на Чехибси мяг1на

Шанда барда - шанда урк1и
Урчила кьяш - утала кьяш.
Мургьила т1улека - мургьила някъби
Муриси хъяр - муриси мух1ли
Бярг1ибси чуду - бярг1ибси х1ер
Дек1ти хунжи - дек1ти пикруми
Ц1а бишун - т1ама бишун
Адам лех1кахъиб - х1ерк1 лех1кахъиб

20. Орфография ва орфоэпия


Орфография ибси дев латинна мезлизибад бак1ибси дев саби. Орфо –   бархьли ибси саби, графо – лук1улра.

Орфография – дарган мезла дугьби дархьли лук1нила кьяйдуртачила гъайбик1уси г1илмула ца бут1а саби. Илди дугьби дархьли лук1нила кьяйдурти дахъал сари. Лерилра лук1нила кьяйдурти орфографияла словарьлизи кадерхахъурли сари. 

Орфоэпияра латинна мезлизибад бак1ибси дев саби. Орфо –   бархьли ибси саби, эпос – ирулра ибси саби.

Орфоэпия – дарган мезла т1амри ва т1амрала цах1набикуни дархьли ирнила кьяйдуртачила гъайбик1уси г1илмула ца бут1а саби.

   
21. Фразеология

Фразеология – дехъх1еделхъути дугьбала цах1набикуни руркъуси мезла г1илмула ца бут1а саби.

Дехъх1еделхъути дугьбала цах1набикунани сек1улти, лишанти, баркьудлуми чедиахъу ва илдазирти лерилра дугьбани ца мяг1на иргъахъу.
Масала: «Гидгариличир гъез луг1ян» ибти дугьбани «кьиркьир» ибси мяг1на иргъахъу.
«Мявх1еили, г1яш буган» ибти дугьбани «г1ямултар» ибси мяг1на иргъахъу.
«Бурдибси мух1лила вег1» ибти дугьбани «мезлукь» ибси мяг1на иргъахъу.

22. Девла цах1набик

Девла цах1набик алк1уси саби дек1ар-дек1арти бут1назибад. Девла бут1ни сари: х1ячи, приставка, суффикс, ахир, аслу.
Девла гьарилра бут1ала саби бег1си мяг1на лебси саби. Масала: адам, адам+деш, адам+ти. Анхъ, анхъ+чи.
Сегъуна-биалра девличи девла бут1а чебаталли, илизибад сагаси мяг1нала дев алк1уси саби. Масала: ка+бухес, са+бухес, ар+бухес, чеб+бухес, у+бухес.
Гьарил девла бут1ала саби бег1си у лебси саби. Масала: х1ячи.
Гьарил девлизиб х1ячи лебси саби. х1ячи агарси дев бирх1ебирар. Чузиб цагъуна бут1а лебти дугьбас  тухумти дугьби бик1ар.  Тухумти дугьбазибси кумхаси (цагъуна) бут1алис х1ячи или бик1ар. Масала: нешла, нешли, нешла, нешлис, нешличил, нешличила.   

23. Аслу ва ахир

Дугьби-ургабси бархбас чебиахъули барсбик1уси девла бут1алис ахир или бик1ар.  Масала. узила, узили, узила, узис, узичил, узичила, узичибли.

Девла ахир убасибх1ели, кавлуси бу1алис аслу бик1ар. Масала: касибсила, касибсилис, касибсиличила, касибсиличивях1, касибсиличивад.

Суффикс аслула бут1а саби. Ил башар х1ячилис г1ергъи ва девлис сагаси мяг1на бедлуга яра илала сагаси форма биру. Масала: цалихъ, цадеш, цаси. 

Приставкара аслулизи кабурхуси бут1а саби. Девлизиб приставка х1ячилис гьалаб башар, илини девла мяг1на барсбиру, ц1акьбиру, баркьудила бях1чибиз яра баркьуди бек1лил бетх1ерхни, уббирхъни иргъахъу.

Масала: дурабухъес, бух1набухъес, чебухъес, кабухъес  – бях1чибиз ва мер иргъахъу.
Х1ехес, х1ебарес, мак1аб – баркьуди уббирхъни иргъахъути.
Таманкабарес. Беткахъахъес – девла мяг1на ц1акьбирути.

24. Суффиксуни – деш, - чи имц1адарили дарибти дугьби

Узи, рузи, унра, адам, гьалмагъ, неш, ц1уба, ц1у-дара, г1ях1, вабза.  

Дарибти сагати дугьби: узидеш, рузидеш, унрадеш, адамдеш, гьалмагъдеш, нешдеш, ц1убдеш, ц1удардеш, г1ях1деш, вабздеш.
 
Х1едарибти дугьби: далай, къалай, анхъ, делхъ, масхара, бялихъ,  тукен, маслиг1ят, садакьа, рушбат.
 
Дарибти сагати дугьби: далайчи, къалайчи, анхъчи, делхъчи, масхарачи, бялихъчи,  тукенчи, маслиг1ятчи, садакьачи, рушбатчи.

25. Суффиксуни – ала, - кьяна имц1адарили дарибти дугьби

Х1едарибти дугьби: гъай, вяш, гап, вяз, г1ярз, сунт1, симкь, ц1ум, шят1, зигар, 
къиж, ч1ям, ч1яр

Дарибти  дугьби: гъайала, вяшъала, гапъала, вязъала, г1ярзъала, сунт1ъала, симкьъала, ц1умъала, шят1ъ-ала, зигаръала, къижъала, ч1ямъала, ч1яръала.



Х1едарибти дугьби: арши, мура, дуки, сукни, арх1я, г1яяр.

  Дарибти  дугьби: аршикьяна, муракьяна, дукикьяна, сукникьяна, арх1яликьяна, г1яяркьяна.

26. Суффиксуни – ен, - ми, -би  имц1адарили дарибти дугьби
 
Х1едарибти дугьби Дарибти  дугьби
Мик1х1и, Мух1и, -ен Мик1х1ен, Мух1ен,

Х1едарибти дугьби: дус, ури, г1яра, цура, хъу, ц1а, ги, у, хъи, шури, къири,
Дарибти  дугьби: дусми, урми, г1ярми, цур ми, хъуми, ц1ами, гими,
уми, хъими, шурми, къирми,

Х1едарибти дугьби: уУмцла, билх1ла, чилла, дурлама.

Дарибти  дугьби: умцлаби, билх1лаби, чиллаби, дурламаби.

27. Суффикс – ан  имц1абарили
дарибти дугьби

Х1едарибти дугьби: Ахъуша, Х1урехъи, Ц1удхъур, Хайдакь, Муира,  Мургук,
Мулебк1и, Х1ямри, Усиша, Нахки, Нец1и, Г1ярбук1, Сурсбук1, Къадар, Вихъри, Дейбук1.

Дарибти  дугьби: ахъушан, х1урхъан, ц1удхъран, хайдакьан, муиран,  мургукан,
мулебк1ан, х1ямран, усишан, нахкан, нец1ан, г1ярбук1ан, сурсбук1ан, къадаран,
вихъран, дейбук1ан.

28. Царка ва учидяхъ  дугьби

Ца х1ячилизирад детаурти дугьбас царка дугьби бик1ар. Масала: муза, х1ябал.
К1ел яра имц1ати аслу цаладикили детаурти дугьбас учидяхъ дугьби бик1ар. Масала: х1яб+музан, х1яб+дарш.
Гьалак+ли – гьалак+бар+ес, миъ – миъ+бярг1ес, гъай – гъай+ик1ес, пикри – пикри+барес, дуц1 – дуц1+барес, к1ап1и – х1яб+к1ап1и ва ц.
 
Учидяхъ дугьби дарх лук1а к1ел яра имц1ати аслу цаладикили, ца сек1айс умили детаурти диалли. Масала. Хъали+барг, х1яб+музан, хъу+баркь, к1и+дарш, Муса+х1яжи, Г1яли+хан, Хасав+юрт, Къая+кент ва ц.

Ишара. Мер-мусала умала гьалабси бут1а хас падеж биалли, дугьби дек1арли лук1а. Масала. Алхилавла махьи, Жангала къада,  Кьункьила къада.

29. Учидяхъ дугьби дефисличил лук1ни

Царка    дугьби                Учидяхъ   дугьби дефисличил лук1ни

1. Дуб, мер, гьала, даршал. Дуб-дубли, мер-мерличир, гьала-гьала, даршал-даршал.

Ца дев тикрарбиубли детаурти дугьби.
2. Ц1яба, х1унт1ена,
мургьи, ранг, шала, шиниша.

Ц1яба-х1унт1ена, мургьи-ранг, шала-шиниша.

3. Узи, урши, кьям, к1уц1ул, х1яйван, къача, кьац1, шин, неш, дудеш, шалбар, х1ева, хъали, ц1а.

Узи-урши, кьям-к1уц1ул, х1яйван-къача, кьац1-шин, неш-дудеш, шалбар-х1ева, хъали-ц1а.

К1ел яра имц1ати аслу цаладикили, чула мяг1на т1инт1ли чебиахъути дугьби.

4. К1ел, х1ябал, авал, шел, урегал, верх1ел, гех1ел, урч1емал.

К1ел-х1ябал, авал-шел, урегал-верх1ел, гех1ел-урч1емал.

Ца-ургабла луг1и иргъахъути дугьби.

5. Чуйнара, кьац1, ит, х1у, хъу, тухум, сера, дигара, биалра, алав, чуйна, саял, вархли,

Чуйнара-сера, кьац1-дигара, ит-биалра, х1у-алав, хъу-алав, тухум-дигара, чи-дигара, се-дигара, чуйна-саял, чи-саял, иш-вархли.

Чула к1иэсил бут1а сера, дигара, биалра, алав, чуйна, саял ибти дугьбазирад цалабикили биалли.

6. Гьалмагъ, унра, чакар, чай, х1яз, т1имир, х1япур ва ц. Гьалмагъ-хъилан, унра-хунра, чакар-макар, чай-мага, х1яз-х1уз, т1имир-химир, х1япур-чяпур.  Чула к1иэсил бут1а мяг1на агарти   дугьбазибад цалабикили биалли.

7. Хямк, вякь, заб, марка, чарх, кьар-кьала, лаг, катх1ел, бетх1ел, сатх1ел, ита, иша, абиз, кабиз. Хямк-вякь, заб-марка, к1ич1-бул, чарх-кьаркьала, унза-ганзи; лаг-катх1ел, бетх1ел-сатх1ел, дуги-х1ери, ита-иша, абиз-кабиз.
Синонимтили ва антонимтили диубти дугьби.

30. Царка ва учидяхъ дугьби

Царка дугьби Учидяхъ  дугьби
Зай, лавшар,
дуц1, к1ант1,
к1ух, халт1,
гьак1ар, хямкар,
вякьяр, вяш,
рамч, мяв,
лап1ар, ляв,
ав, х1ус,
жургъ, гъям.
 
 - бухъун
Зайбухъун, лавшарбухъун,
дуц1бухъун, к1ант1бухъун,
к1ухбухъун, халт1бухъун, гьак1арбухъун, хямкарбухъун, вякьярбухъун, вяшбухъун,
рамчбухъун, мявбухъун, лап1арбухъун, лявбухъун, авбухъун, х1усбухъун,  жургъбухъун, гъямбухъун. 

31. Подлежащее

Подлежащее – предложениела бек1 член саби, сунезибад чила-биалра яра села-биалра баркьуди дурабулхъуси. Подлежащеели чи? се? чини? сели? ибти суалтала цалис жаваб луга.
                Чи?                Се?                Чини?
Масала. 1. Дудеш вак1иб. 2. Дяг1 бухъун.   3. Ученикли дарс белч1ун.
      
      Сели?                Чихъали?
4. Дяг1ли галга кабикахъиб. Мях1яммадхъали нушачи бак1иб.

Подлежащее аргъахъили бирар существительноели, местоимениели, прилагательноели, числительноели. Масала.
    Сущ.                Мест.                Прил.

1. Рузини далай белч1ун. 2. Нуни задача арзира. 3. Бишт1ати разили
   
                Числ.
саби.   4. Вец1ли шулаби касиб.
 
32. Сказуемое

Сказуемое – предложениела бек1 член саби, суненира подлежащеелизибад дурабулхъуси баркьуди яра иличибси х1ял иргъахъуси.  Сказуемоели сек1ай cе бариба? сек1ай cе бирули? сек1ай cе биру? Ил се х1яйчиб саби?   ибти суалтала цалис жаваб луга. Масала.

                Cе бариба?                Cе бирули?
1. Узини сурат бариб.   2. Узини суратик1ули сай.
                ==============               
                Cе биру?
3. Узини суратик1ар. 
          =========               
33. Сказуемоебала жураби.

Сказуемоеби дирар царка, учибяхъ ва цалабяхъ журала.   
Царка сказуемоеби или бик1ар ца х1ячилизирад  цаладикибти сказуемоебас. Масала.   Х1еб  дак1иб.  Ну  уч1улра.   
      ======       ======

Учидяхъ сказуемоеби или бик1ар к1ел яра имц1а х1ячилизирад  цаладикибти сказуемоебас. Масала. Узи пикриухъун.     Дудеш лаг-катх1елухъун. 
=========             ==============

Цаладяхъ сказуемоеби или бик1ар к1ел яра имц1а девлизирад  цаладикибти сказуемоебас. Масала.
Х1у урухк1ули вируд.      Итини балуси лебси ах1ен. 
      =============              ===============            
34. Объект

Объект – предложениела бек1 член саби, суненира подлежащеелизибад дурабулхъуси баркьуди   сунечи чеббурхули биъни иргъахъуси.  объектли чи? се? ибти суалтала цалис жаваб луга ва имц1аливан уйхъу падежла существительноели аргъахъили бирар. Масала.   
               Чи?                Се?               
Нешли узи усаахъун. Рузини задача арзиб.
              \/\/\/                /\/\/\/\/\/            
               
Подлежащее актив падежла формали, сказуемое биалли чеббурхуси глаголли аргъахъахъибх1елицун, предложениелизиб объект къаршибиркур.   

А. п. чини?    У. п. чи?                Чихъали?
Нушани         х1у        вагьурри.   Нуша  дак1ира.
                \/\/\/         ========   
Уп. чини?   У. п. чи?            У. п. чи?
Унрани юрт бариб.                Нуни унра  валас.
                \/\/\/\/  =====                \/\/\/\/   =====
35. Объектла хасдеш

Урус мезлизиб объектла мер бурцуси дев ург1ерти (косвенный) падежуназиб башар. Ил дев дополнениели биубли бирар. Дарган мезлизиб ил дев уйхъу падежлизибцун башар. Существительноела мерлар объектли диубли дашар царх1илти гъайла бут1нира.

А. п. чини?  Мест. чи?            А. п. чини?             Прил.   У. п. чихъали?            
 
Рузини    ит     вагьур.  Учительли        бишт1атира 
                \/\/\/\/\/\/\/\/\/\/\
халатира   буч1ахъули сай.   
\/\/\/\/\/\/\/\/    ===========               
               
А. п. Чини?        У. п. Се?  Числ. + сущ.            
Г1яяркьянани         чумал   г1яра                кадушиб.
                /\/\/\/\/\/\/\/\/\/\                =======
 
36. Определение

Сунени сек1а лишан чебиахъуси определение предложениела к1иибил даражала членнис определение или бик1ар. Определениели сегъуна? сегъунти? чиди?  ибти суалтала цалис жаваб луга. Масала.
   Чила?                Сегъуна?
Нушала шилизиб сагаси школа бариб.
                \/\/\/\/\/
Определение имц1аливан прилагательноели, баркьудила лишан чебиахъуси девли, местоимениели, числительноели аргъахъили бирар. 
             Сегъуна?
Хасайли ц1умбик1уси   жаниварла т1амала бакьиб. (Баркьудила лишан)               
        \/\/\/\/\/\/\/\/\/\/\/
                Сегъунти?                Сегъуна?
Ик1ар нушалагъунти маза сари. (Мест.) Цаибил урши ак1уб.(Числ.).
           \/\/\/\/\/\/\/\/\/\/\/\/                /\/\/\/\/\/\/

37. Балбикибси ва балх1ебикибси определение

Сунени баянбируси девличил жинслизиб, кьадарлизиб балбикили биалли, илис  балбикибси определение или бик1ар. Масала.
Вархьси адам, рархьси учительница, бархьси пикри, дархьти мисалти.
 
Халаси (сегъуна?) юрт т1ашли саби. Уч1уси (сегъуна? Чиди?) урши чейулра.. Ит шуибил  (Чумъибил?)  класслизив уч1ули сай.

Сунени баянбируси девличил жинслизиб, кьадарлизиб балх1ебикили биалли, илис  балх1ебикибси определение или бик1ар.
Балх1ебикибси определениели диубли дашар –а, – ар – кар – ан ( - ян, - ен) –личил тамандирути дугьби.   
Ухъна (сегъуна? Чиди?)  уста ишбарх1и жявли хъайг1и вак1иб.
Ишгъуна (сегъуна? Чиди?) жуз набра дигулра. Х1у г1ямултар сайри. Г1якьлукар адам. Дарган рурси. Сирх1ян чаба. Мик1х1ен урши.
 
38. Дополнение

Дополнение к1иибил даражала член саби, суненира сек1ал чебиахъуси ва сказуемое баянбируси. Дополнениели ург1ерти падежунала суалтас жаваб луга. Дополнениели диубли дашар существительноеби ва местоимениеби.  Дополнение мер падежуназибра башар. Масала. 
Дубурти кьарли (сели? А. п.) дяхъиб. Вац1а к1арала  (села? Х. п.) пях1биуб. Хъябхъяли хъумас (селис? Л. п.) халаси зарал бариб. Ухъна сунела рухъначил (чичил? Б. п.) х1ерирули сай. Х1ела кумекличибли  (селичибли? С. п.) шула касира. Ну х1ечи (чичи? Гъ. п.) разивиубра. Неш набчирях1(чичирях1? Гъ. п.) х1ерризур.П1ялп1ялагличиб (селичиб? П. п.)  наб бириз имц1али дигахъис. Ну х1езивад (чизивад? Д. п.) дек1арх1еркус.
Ишара. Мер падежла формали чина? Чинабях1? чинаб? чинабад? ибти суалтала цалис жаваб лугули биалли, ил дополнении ах1енну, агикьяйда саби.
Масала. Ну вац1ализи (чина?) вякьунра. Г1яра вац1ализибях1 (чинабях1?) бебшиб. Вац1ализиб (чинаб?) ваналири. Вац1ализизибад  (чинабад?) дурх1ни дурабухъун. 

39. Агикьяйда

Агикьяйда к1иибил даражала член саби, суненира баркьуди сегъунти аги-кьяйдализиб, мурт, чинаб кабиркулил  баянбируси. Агикьяйдали диубли дашар наречиеби ва ург1ерти падежуназирти  существительноеби. Агикьяйдали сен-сен? секьяйда? Чинабях1? мурт?  чинаб? чинабад? чина? чуйна?   ибти суалтас жаваб луга. Масала.
             Сен-сен?                Секьяйда?
Уршби къалабали арбякьун. Х1у ахъли гъайик1улри.      
            Чинабях1?                Мурт?
Къача къадалабях1 бебшиб. Ну ишбарх1и х1ушачи лявкьяс.         
           Чинаб?                Чинабад?
Ик1аб ириъ буг1ярлири. Дубурличибад дяг1 кабухъири.
                Чина?                Чуйна?
Житала дурх1я дивайчи  кабиилри. Нуни к1ина дарс белч1унра.

40. Агикьяйдала жураби

Агикьяйда-
ла жураби

1.Баркьудила
куц ва даража чебиахъуси. Се тях1ярли?
Сен-сен? Секьяйда? Бакьесли гъайик1ен. Гьалакли ваши! Даршули х1ердиирая! Задача гьамадли арзирив?

2. Мерла. Чинадях1? мурт?  чинаб? чинабад? чина? Нуша хъулидях1 гьайдиубра. Ишбарх1и унрали чуду хиб! Итаб дила машина теб. Ишабад къаз дурабухъун. Х1у шилизи лявкьяду?

3. Заманала. Мурт? Сецадх1и? Жяг1ял тукейзи аркьяс. Ириъ жуз белч1унра. Жявли буг1ярбирар. Г1ях1цадх1и узичив калун.

4. Сабабла. Сен?
Се багьандан?
  Вамсурли х1ед кумекбарес х1ейубра. Азгъиниъни сабабли х1янчи  х1ебарира. 

5. Мурадла. Се мурадли?
  Ну х1ед г1ях1дешлис гъайик1улра. Ц1уръа разиварес палтар дедира. Ванавиэс х1яка чегьурра.

41. Морфология

Морфология – гъайла бут1ни ва илдала грамматикалашалти лишанти руркъуси мезличила гъайбик1уси г1илмула ца бут1а саби.  Дарган мезлизир, урус мезлизирван, 10 гъайла бут1а лерти сари. Илдазирад 6 гъайла бут1а бек1лидиубти сари. 
Илди сари: существительное, прилагательное, глагол, наречие, местоимение, числительное.
Лерти сари 3 къуллукъла гъайла бут1ара: союзуни (ва, амма, сенк1ун, биалли), кесекуни (чи-биалра, се-дигара), послелогуни (хъа гьала, хъа г1ела, хъа бух1на).
Лебси саби междометие бик1уси гъайла бут1ара (Агь, угь!).

42. Существительное

Существительное гъайла бут1а саби, суненира чи? ва се? ибти суалтас жавабли диубти сек1ултала уми иргъахъуси.
Существительноеби х1ябал жинсличи дурт1ути сари: мурул жинс – (узи, урши, учитель дудеш), урга жинс – (х1ева, х1яка), хьунул жинс – (неш, рурси, рузи, хала неш).
Существительноеби луг1и ва падежуни х1ясибли дарсдик1ар. Масала. Рурси – рурсби, урши – уршби, муза – музурби, ута - утни.

Существительноеби детарар морфологический тях1ярли.
1. Суффиксуни имц1адиубли. Масала. Бек1деш, бамсри, г1ярбачи, башни, т1ашкьяна, берцуди, вархкья, изала.
2. Т1ама яргабиубли. Масала. Вянкь – винкь, зянкъ – зинкъ, вях – вих ва ц.
3. Дугьби цаладикили. Масала. Гьала+ и//йхъан, хяса+суп1, ц1а+дирхъ ва ц.
Морфологический ах1енси тях1ярли. Масала. Бях1ц1а, Хъула, Барскъа, Вишт1ал.

43. Существительоела падежуни
 
Дарган мезлизир вец1ну цара падеж лер. Илдазирад верх1ел  г1ядатла падеж сари, авал мер падеж сари. Гьар падежли ца белгиси суайс жаваб луга.

Уйхъу падеж – чи? се?   
Актив падеж – чини? сели?
Хас падеж – чила? села?
Лугу падеж – чис? селис?
Барх падеж – чичил? селичил?
Гьалабихь падеж – чичила? селичила?
Сабаб падеж – чичибли? селичибли?
Гъам падеж – чичи?  селичи?
Бях1чибиз падеж – чичибях1? селичибях1?
Паргъатдешла падеж – чичиб? селичиб?
Дак1арбикла падеж – чичибад? селичибад?

44. Существительоела падежуни ва склонениеби
 
1 склонениела существительноеби сари чула актив падежла  ахир – ни биубти существительноеби. Масала.
Уйхъу падеж – чи? се?    Узи. Рузи. Г1яли. Шин.
Актив падеж – чини? сели? Узини. Рузини. Г1ялини. Шинни.

2 склонениела существительноеби сар чула актив падежунала ахир – й биубти существительноеби. Масала.
Уйхъу падеж – чи? се?    Руслан. Ахъушан. Дарман.
Актив падеж – чини? сели? Руслай. Ахъушай. Дармай.

3 склонениела существительноеби  сари чула актив падежла ахир – ли биубти существительноеби. Масала.
Уйхъу падеж – чи? се?    Дудеш. Ученик. Бец1.
Актив падеж – чини? сели? Дудешли. Ученикли. Бец1ли.

45. Существительное ва илала морфологический разбор.

Существительное разборбирух1ели, ишгъунти лишантачи пикри бях1чиаэс г1яг1ниси саби.
 1. Гьайла бут1а – существительное. 2. Суал. 3. Существительное бек1 барх1ила форма (Цалихъла уйхъу падеж). 4. Хассил, т1инт1сил. 5. Жинс. 6. Кьадар. 7. Падеж. 8. Склонение.

 Масала. Духуси адамлис лебилра баркаллабик1ар.

Адамлис  – существительное, чис? ибси суайс жаваб лугули саби, бек1 барх1ила форма – адам, т1инт1си, мурул жинс, цалихъ, Лугу падеж. 3 склонение.
46. Прилагательное

Прилагательное гъайла бут1а саби, суненира сек1а лишан чебиахъуси ва сегъуна? Чиди? Чила? Села? Чумъибил? Сецад? Чинабси? ибти суалтала цалис жаваб лугуси.
Предложениелизиб прилагательное определениели биубли башар.  Ил сунени баянбируси девличил падежлизиб ва кьадарлизиб балбиркур.  Масала. Вишт1аси урши. Ришт1аси рурси. Бишт1аси гежба. Бишт1ати дурх1ни. Дишт1ати къачни.

Прилагательноебани сек1улти сегъунти сарил: сегъуна рангла, сегъуна размерла, сегъуна т1емла, сегъуна хасиятла сарил чедиахъу. 
Масала. Ц1уба (ранг) дях1и. Мурхьси (размер) кур. Зукьиси (т1ем) нуси. Хамси (хасият) урши.

47. Прилагательноеби-синонимти
 
1. Бухъяндеш х1ясибли: гьуни (сегъуна?) бухъянси, г1еркъаси, зузбит1унси, ках1ебурхуси, ахир агарси, дазу агарси, лебг1еб гьарахъси.
2. Ахъдеш х1ясибли: муза (сегъуна?) ахъси, зурбаси, х1улбала х1ер ах1ебиуси, караматси ахъдешла.
3. Халадеш х1ясибли: бит1ак1 (сегъуна?) халаси, зугьаси, дек1си, ахъбуцес х1ейэси, умцла агарси.
4. Хасият х1ясибли: адам (сегъуна?) г1ях1си, валгунси, урк1ец1ичевси, рях1мучевси, сахаватси, малх1ямси, урк1и разиси, пахрубареси, тямях1кардеш агарси, х1илла агарси, гьими-кьяс агарси, кабизалачевси.
5. Бажарди х1ясибли: унра  (сегъуна?)  серхурси, вялхъя, бажардичевси, сак1убси, азгъиндеш х1едалуси, паргъатдеш х1****уси. 
6. Г1якьлу х1ясибли: пулан адам (сегъуна?)  духуси, г1якьлучевси, багьудичевси, пагьмучевси, пасих1си, пикричевси,  пикрикар, г1якьлукар, маслиг1ят бируси, насих1ят бурес балуси. 
7. Т1ем х1ясибли: хурег (сегъуна?) бизиси, иштях1духъеси, х1яздухъеси, т1яг1ямласи,  муриси.

48. Прилагательноеби-антонимти

Г1ях1си – вайси, валгунси –   валх1еркуси,  дигичевси – гьими-кьясси,  урк1ец1ичевси – рях1муагарси, сахаватси – кьиркьирси, шадси – пашманси.
Прилагательноела жураби

Прилага-тельноела жураби Се
иргъахъу Масала
Отноше-ниела
 
1.Сек1ал сели-зибад барибсил.
2. Сек1ай-чил сунела гъамдеш 1.Мургьила медаль. Арцла  кулеха. Урца кьям. Къаркъала юрт.
2. Хайдакьан г1инц. Дурала улка.
Цугбурц-нила
  Ца сек1ал  цар-
х1ил сек1айчил цугбурцу.  Мургьигъуна адам.Къаркъа-
гъуна   урк1и. Туплацад т1ама. Урх1лацад ц1акь.
Качество-ла  Ранг, размер,
т1ем,  хасият. Ц1уба дях1и. Мурхьси кур. Зукьиси нуси. Хамси урши.
Притяжа-тельноела  Чила-биалра
вег1деш. Сай-вег1си жуз, сари-рег1си бек1,
Саби-бег1си кьяш, саби-бег1ти уми.

49. Прилагательоела падежуни
 
У. п. сегъуна?  сегъунти? Духуси. Духути.
А. п. сегъунани? сегъунтани? Духусини. Духутани.
Х. п. сегъунала? сегъунтала? Духусила. Духутала.
Л. п. сегъунас? сегъунтас? Духусилис. Духутас.
Б. п. сегъуначил? сегъунтачил? Духуси. Духути.
Гь. п.  сегъуначила? сегъунтачила? Духусиличил. Духутачил.
С. п. сегъуначибли? сегъунтачибли? Духусиличибли. (-ачибли)
Гъ. п. сегъуначи? сегъунтачи?  Духусиличи. Духутачи.
Б. п. сегъуначибях1? сегъунтачибях1? Духусиличибях1. Духутачибях1.
П. п. сегъуначиб? сегъунтачиб? Духусиличиб. Духутачиб.
Д. п. сегъуначибад? сегъунтачибад? Духусиличибад.  (-ачибад)
 
50. Прилагательноеби детарни

Морфологический тях1ярли.

1. Суффиксуни: -а, -я, -е, -си, -л, -ал, -ил, ар, -кар, -кан, -ан, -ян, -лихъ, -гъуна, -цад  имц1адиубли. Масала.  Ц1уба урчи, вялхъя адам, берх1е кьалам, зугьаси сумка, вишт1ал узи, итил дарс, ишил юрт, дахъал арц, г1ямултар гурда, г1якьлукар ухъна, дуг1хъан рурси, сирх1ян урши, лавашакан далайчи, вец1лихъла кагъар, игитгъуна гъабза, хунк1цад хив ва ц.
2. Ца дев тикрарбиубли. Масала.  Ахъ-ахъси, г1яш-г1яшси, шалахъ-шалахъси ва ц.
3. К1ел дев цаладикили. Масала. Мургьи+бухъут1а, палда-ранг, пикриагар ва ц.
4. Царка прилагательноела гьала царх1ил дев бак1или. Масала. Хъяб хьанц1а лагьа, мурхь къадурбала къакъба, ахъил х1урхъла хъярхъ келеек.
Морфологический ах1енси тях1ярли. Хас падежла существительное яра царх1ил дев прилагательноеличи шуркабухъи. Масала.    Хабарла хив,  гьалабла хабар,    велкъари кьац1, вамсари х1янчи ва ц.

51. Таманах1енти прилагательноеби

Суффиксуни: -а, -я, -е, -си, -л, -ал, -ил, ар, -кар, -кан, -ан, -ян, -лихъ, -гъуна, -цад  имц1адиубли, детаурти дугьбас таманти прилагательноеби или бик1ар.
Суффиксуни чердушили, детаурти прилагательноебас таманах1енти прилагательноеби или бик1ар. Масала. 
Мурхь(-ти) къадурби,  хъярхъ(-ти)  урчи, хьанц1(-а) миъ, буг1яр(-си)  дуги, вай(-си)  замана ва ц.
Таманах1енти прилагательноебани сари баяндирути дугьби дарх агарли суайс жаваб гес х1едирар. Масала.  Сегъунти? къадурби или суал бедибх1ели, мурхь или лех1кахъес х1ейрар. 
Таманах1енти прилагательноеби сарицун дек1арли х1едузахъу. Илди прилагательноеби чуни баяндирути дугьбачил дарх предложениела ца членни дирути сари.   Илди   падежуни х1ясибли дарсх1едик1ар. 
 
52. Прилагательное ва илала морфологический разбор.

Прилагательное разборбирух1ели, ишгъунти лишантачи пикри бях1чиаэс г1яг1ниси саби.

1. Гьайла бут1а – прилагательное. 2. Суал. 3. Прилагательное бек1 барх1ила форма (Цалихъла уйхъу падеж). 4. Жинс. 5. Кьадар. 6. Падеж. 7. Жура (Отношениела, цугбурцнила, притя-жательноела, качествола). 8. Таманси, таманах1енси.

Масала.  Ишбарх1и ванаси барх1и саби.

Ванаси – гьайла бут1а – прилагательное, сегъуна? ибси суайс жаваб лугули саби, бек1 барх1ила форма –  ванаси, жинс агара, цалихъ, уйхъу падеж,  качествола,   таманси.

53. Глагол

Сунени баркьуди яра иличибси х1ял чебиахъуси гъайла бут1алис глагол бик1ар. Илини сек1ай се бариба? Се бирули? Се биру? ибти суалтала цалис жаваб луга.
Масала: усаун, усули сай, усалъан. Глаголла лер х1ябал замана: убла, гьаннала ва г1урла.
Глаголла лерти сари  урегал наклонение: хабарла, шарт1ла, следствиела, амру, дигнила, суалла.

Глагол бях1яни, замана ва луг1и х1ясибли барсбик1ни

Глагол бях1яни Место- имение Убла замана Гьаннала замана Г1урла замана 
Цалихъ
1 бях1 ну уч1ира, уч1улра, уч1ас
2 бях1 х1у уч1ади, уч1улри, уч1ад
3 бях1 ит уч1и, уч1ули сай, уч1ар

Дахълихъ
1 бях1 нуша дуч1ира, дуч1улра, дуч1ех1е
2 бях1 х1уша дуч1ада, дуч1улрая, дуч1адая
3 бях1 итди буч1и, буч1ули саби, буч1ар
 
55. Глаголла белгиагар форма

Глаголла белгиагар формали я бях1, я замана чех1ебиахъу.  Сари – эс яра – ес суффиксличил тамандирути ва чула бях1ра заманара белгили ах1енти глаголтас белгиагар формала глаголти или бик1ар. Масала. 1. Кьац1 бут1ес, х1янчи белк1ес, хъули вак1ес, палтар дирцес, дарс бурес.

 2. Дубуртазивад каэс, парталичи кайэс, нешлизи гъайэс, дудешличи х1еръэс  ва ц. 
Белгиагар формала глаголти жинс   ва луг1и х1ясибли барсдик1ар. Масала. Урши вак1ес, рурси рак1ес, мукьара бак1ес, г1ежа-къяй дак1ес. Дарган мезлизир глаголла белгиагар форма барес х1ейрути чумал дев лер: сай (сари, саби), ах1ен, лев (к1ев, хев, тев).

56. Глаголла жураби.

Глаголти дирар царка, учибяхъ ва цалабяхъ журала.   
Царка глаголти ца х1ячилизирад  цаладикибти сари.
Масала.   Чуду беркун.   Ну  лук1улра.   
               ======         =======
Учидяхъ глаголти  к1ел яра имц1а х1ячилизирад  цаладикибти сари.   Масала.   
Узи пикри+ухъун.     Дудеш лаг-катх1ел+ухъун.
    =========                ================            

Цаладяхъ глаголти к1ел яра имц1а девлизирад  цаладикибти сари. Масала. 
Ну урузк1ули ах1енра. (Се бирулра?) Ихини балули ах1ен.
    =======  =====                =====  =====
   
57. Кумекла глаголти

Кумекла глагол бузуси саби предложениелизиб сказуемое подлежащее бигьес.
Кумекла глаголти сари ишди: сай, сари, саби, ах1ен. Масала. Амир уч1ули сай. Аминат руч1ули сари. Радио  буч1ули саби. Иш хъяр г1ях1си ах1ен. Кумекла глаголти жинс, луг1и ва бях1 х1ясибли дарсдик1ар.

Ну уч1ули сайра.    Нуша дуч1ули сарра
Х1у уч1ули сайри.  Х1уша дуч1ули саррая
Ит уч1ули сай.        Итди буч1ули саби.

Кумекла глаголла мяг1налис дузахъути царх1илти глаголтира лерти сари.   Масала: вирар, х1ейрар, бирар, х1едирар, калун, лев, лер, леб. ва ц. Дудеш узули вирар. Г1ях1ял итдачи  вашули х1ейрар.  Рурсби х1ечи  разили бирар. Шутни-къунби г1ях1ти  х1едирар. Нух1 вахъх1и узули калун. Унра укули лев, Саят рукули лер. Дурх1ни букули леб.

58. Чердурхути ва черх1едурхути глаголти. 

Предложениелизиб глагол я чеббурхусили  я чебх1ебурхусили бирар. Чеббурхуси глаголли актив падежла формали аргъахъибси подлежащеелизибад дурабулхъуси баркьуди иргъахъу ва уйхъу падежлизиб  объект т1алаббиру.  Масала.
А. п. Чини?     У. п. Чи?                А. п. Чини?   У. п. Се?               
Нешли        узи          усаахъун.      Дудешли     газета      белч1ун.
                =======                ======

Чебх1ебурхуси глаголли уйхъу падежла формали аргъахъибси подлежащеелизибад дурабулхъуси баркьуди иргъахъу объектра т1алабх1ебиру. Масала.

У. п. мест.         У. п. сущ.     У. п. мест.              У. п. сущ.
Нуша  дак1ира.  Узи    усаун.  Ну    релх1унра.    Унра   узули сай.       ======         
      ====            ========       =======

9. Глаголла жураби

Глаголти дирар таманси ва таманах1енси журала.

Таманси журали иргъахъу бухъянх1ебит1унси, таманбиънила ахир, дазу лебси баркьуди: бергун, биг1ун, арзиб.

Таманси журала лерти сари к1ел замана: убла (кабихьира, вак1ира), г1урла (кабирхьис, лявкьяс).

Таманах1енси журали иргъахъу бухъянбит1унси, таманбиънила ахир, дазу агарси баркьуди: вашира, уч1ира, узира.

Таманах1енси журала лерти сари х1ябал  замана: убла (кабирхьира, вашира, усалъира), гьаннала (кабирхьулра, вашулра, усалъулра),  г1урла (кабирхьис, вашус, усалъас).

60. Глаголла таманах1енси жура бетарни

Глаголла таманах1енси жура бетарар таманси журализибад:
 
1. Приставкализибси жинсла г1яламат чеббикили: Витес – итес. Бирц1ес – ирц1ес.

2. Приставкализибси абхьибси т1ама барсбиубли: Балк1ес – булк1ес. Арзес – ирзес. Арцес – урцес.

3. Инфикс (Р, Л т1амри) имц1абиубли: Буцес – бурцес. Бацес – балцес.

4. Приставкализибси абхьибси т1амара барсбиубли, кьяп1сира кабикили: Беркес – букес. Бержес – бужес. Берц1ес – буц1ес.

5. Кьяп1си т1ама кабикили: Бирцес – ицес. Диркьес – икьес. Бирзес – изес.

6. Х1ячила т1ама барсбиубли: Вак1ес – вашес. Багьес – балес.

7. Приставка имц1абиубли: Хес – бихес. Кес – викес. Эс – ирес. Гес – лугес

8. Т1амрани чула мерани дарсдарили: Белк1ес – лук1ес.
Белгьес – лугьес.

61. Чеббируси глагол

Чебх1ебурхуси глаголличи суффикс – ахъ- имц1абарах1елли, чеббируси глагол бетарар.

Масала.  Узи усаун. Рузини узи усаахъун.

Чеббурхуси глаголличи суффикс – ахъ – имц1абарах1елли, илини гъамдешла падежла формаличил подлежащее дополнениеличи шурбалта, царх1ил подлежащеера т1алаббиру.

 Масала. Нешли далай белч1ун. Нешлизи адамтани  далай белч1ахъун.

Суффикс – ахъ – личил барибси глагола формалис чеббируси глагол бик1ар.
Суффикс – ахъ – имц1абарес х1ейрути   глаголтира дирар. Масала: сай, сари, саби, ах1ен, лев, леер, леб, агара.

Суффикс – ахъ – мурталра -а- личил (-я- личил) лук1уси саби. Масала:  вак1-ахъ-ес, бат-ахъ-ес, бяхъ-яхъ-ес.

62. Глаголла наклонениеби

 Х1якьикьатличилси баркьудила бархбас чебиахъуси глаголла формалис наклонение бик1ар. Глаголла лер х1ябал замана: убла, гьаннала ва г1урла. Глаголла лерти сари  урегал наклонение. 

 Хабар  наклонениела глагол, баркьуди иргъахъули, бях1яни, замана ва луг1и х1ясибли барсбик1ар. Беркунра, букулра, букас.

Шарт1  наклонениела глагол учибяхъ предложениела чебедибси бут1ализиб башар.

Следствиела – бек1 предложениелизиб. Х1уни белк1адри, нуни белч1иши.

 Амру наклонениеби дирар: 1. хъарбирути: бура, багьи, узен; 2. къадаъабирути:  мабурид, мабалгьад, мавзуд.

Дигнила наклонениела сегъуна-биалра баркьуди биубли дигни иргъахъу ва к1ел формаличил башар: 1. ч1янк1 форма – ара-сагъли рат; 2. таманси форма – ара-сагъли ратаби.

Суал наклонениели хьарбаъни, суравасни иргъахъу ва ил бетарар глагол  формаличи –а, -в, -у, -ара, -ра, -л, -ал имц1адиубли: чи вак1иба? Задача арзибу? Неш ляркьянара? Багьес вируду, юлдаш лявкьянал.

63. Глаголла наклонениеби

Наклонениеби Хабар Шарт1 Следствииела Амру Дигнила Суалла


Се иргъахъу Убла, гьан- нала ва г1урла зама нализиб  би-убси, бирули лебси яра г1ур бируси баркьуди.

Царх1ил баркьудилис(анц1букьлис) саби шарт1ли бируси баркьуди. Шарт1 агни багьандан бетх1еурси яра шарт1 биалли бетаэс бируси баркьуди. Хъарбарни, тила-дибарни, маслиг1ятбарни.

Гъайик1уси адамлис сегъуна-биалра баркьуди биубли дигни. Хьарбаъни,
суравасни. Масала.

1.Нешли чудни дерц1иб. Нешли чудни дуц1ули сари. Нешли чудни дуц1у.

2. Набчи лех1изадли, сек1ал иргъид.

3.Х1у вак1адри, нура вак1иши. Х1у лук1адли, нура лук1иша.

4. Иша ваши. Духули вяшик1ен. Къяна мабурид.
Х1у арали ват! Х1ела мурад баъ!

5.Узи вак1ибу? Х1у лук1улрив?
 
64. Глаголла белгиагар форма

Глаголла белгиагар формали я бях1, я замана чех1ебиахъу.  Сари – эс яра – ес суффиксличил тамандирути ва чула бях1ра заманара белгили ах1енти глаголтас белгиагар формала глаголти или бик1ар.

Масала. 1. Кьац1 бут1ес, х1янчи белк1ес, хъули вак1ес, палтар дирцес, дарс бурес. 

2. Дубуртазивад каэс, парталичи кайэс, нешлизи гъайэс, дудешличи х1еръэс  ва ц. 
Белгиагар формала глаголти жинс   ва луг1и х1ясибли барсдик1ар. Масала. Урши вак1ес, рурси рак1ес, мукьара бак1ес, г1ежа-къяй дак1ес.

Дарган мезлизир глаголла белгиагар форма барес х1ейрути чумал дев лер: сай (сари, саби), ах1ен, лев (к1ев, хев, тев).

65. Глагол-существительное

Глаголла аслуличи суффикс –ни – имц1абарах1елли,  глагол-существительное бетарар. Масала: кайк+ни, айз+ни, гьалаик+ни. Суффикс –ни–личилси девла форма ца шайчибад мешуси саби глаголличи, царх1ил шайчибад – существительноеличи.

Глаголличи мешути лишанти ишдигъунти сари:
а) Глагол-существительноели глаголли кьяйда чиди-биалра девла формаличил  подлежащее, объект яра дополнение т1алаббиру. Масала. Х1у вак1ни г1ях1си саби.  Х1уни кагъар белк1ни багьурра. Уркьуйзи г1ябул кабяхъни г1ях1си барри.
б) таманси ва таманах1енси журала бирни: кагъар белк1ни  – кагъурта лук1ни.
в) Чеббурхусили ва чебх1ебурхусили бирни. Нуни жуз белч1ни лебтанилра багьур. Ну школализи вак1ни  лебтанилра багьур.
г) чеббирусили бирни. Лук1ахъни, уч1ахъни.
д) наречиеличил бархбиркни: даг вак1ни, г1ур аркьни.

Существительноеличи мешути лишанти ишдигъунти сари:
а) падежунарбирни. Уч1ахъни, уч1ахънили, уч1ахънила, уч1ахънис, уч1ахъниличил, уч1ахъниличибли.
б) Cе? ибси суал кабатес вирни. Х1уни далай белч1ни багьурра. Багьурра (се?) далай белч1ни.

66. Глагол ва илала морфологический разбор

Разборла гьаб-г1ергъидеш

1. Гъайла бут1а. мяг1налашалси лишан.
2.  Морфологиялашалти лишанти: а) бек1 барх1ила форма (белгиагар форма); б) жура (таманси ва таманах1енси); в) Чеббурхуси ва чебх1ебурхуси; г) наклонение; д) луг1и; е) замана;  ж) бях1; з) жинс. 3. Синтаксислашалси лишан.

Разборла г1ибрат.

 Нушала унрани г1ях1си далай белч1ун.
Белч1ун – глагол (се бариба?), бек1 барх1ила форма – белч1ес, таманси, чеббурхуси, хабар наклонение, цалихъла луг1и, убла замана, 3  бях1, урга жинс. Предложениелизиб ил дев сказуемое саби.

67. Причастие

Причастие или бик1ар глаголла хасси формалис, сунелара   глаголличи ва прилагательноеличи мешути лишанти лерси. Масала: барибси сурат, белшунси юрт. 

Причастиела глаголличи мешути лишанти. Причастие, глагол кьяйда, бирар: 
а) таманси ва таманах1енси журала: белк1унси кагъар – лук1уси кагъар.
б) чеббурхусили ва чебх1ебурхусили: нуни белч1унси жуз. Гьанна аравиубси х1у шишиммайк1уд.   
в) чеббирусили: нун уч1ахъуси х1у набчив духусира вик1улри. 
г) замана иргъахъусили: белч1унси (убла замана) далай, буч1уси (гьаннала замана) далай, белч1еси (г1урла замана) далай.

Прилагательноеличи мешути лишанти ишдигъунти сари:
а) падежунарбирни. Уч1ахъуси, уч1ахъусили, уч1ахъусила, уч1ахъусилис, уч1ахъусиличил, уч1ахъусиличибли;
б) Cегъуна? Cегъунти?  ибти суалти кадатес вирни. Х1уни белч1унси далай наб г1ях1бизур; в) жинс ва кьадар чебиахъни. Улхъуси узи, рулхъуси рузи, булхъуси начи, дулхъути дуг1би.

68. Причастиеби детарни

Причастиеби детарар суффиксуни: -си, -ти, -уси, -ути, -ан, -ян, -анти, -янти имц1адиубли. Масала.  Ц1уббиубси х1ева, ц1уббиубти х1евни, зугьабик1уси сумка, зугьадик1ути сумкаби, урузк1ан адам, урузк1анти адамти, лявкьуси урши ва ц.

 Причастиеби дирар суффикс чеббикибтира. Масала. Делк1ун х1улбар, ц1ирк1ли булхъул ц1уэри, г1елабиркул берх1ила. Илдас таманах1енти причастиеби бик1ар.

Кьадар чебиахъуси причастие лук1а глаголла аслуличи суффикс – ари имц1абирили: вамсари х1янчи, велкъари беркала.
 
Агар ибси аслу имц1абарили детаурти причастиеби дарх лук1а: г1якьлуагар адам, сабурагар г1ях1ял, ях1агар урши.

69. Причастиела авид

Причастиера иличи хъарх1ерти дугьбира дархдикили причастиела авид бетарар. Масала. Хъа гьалаб дукарк1ути дурх1ни т1ашлири. Хъа гьалаб кец1нала х1язаначи дукарк1ути дурх1ни т1ашлири. 

Причастиела авид баянбируси девлис гьалаб бак1алли, запятаяличил дек1арх1ебиру. Масала. Хъа гьалаб кец1нала х1язаначи дукарк1ути дурх1ни т1ашлири.
 
Причастиела авид баянбируси девлис г1ергъи бак1алли, запятаяличил дек1арбиру. Масала. Хъа гьалаб т1ашлири  дурх1ни, кец1нала х1язаначи дукарк1ути.

70. Причастиела морфологический разбор
 
Разборла гьаб-г1ергъидеш

1. Гъайла бут1а. мяг1налашалси лишан.
2.  Морфологиялашалти лишанти:
а)  замана; б) чеббурхуси ва чебх1ебурхуси; в) жура; г) луг1и; е) жинс.
3. Синтаксислашалси лишан.

 Нуни лябкьуси машина чебаира.

1. Лябкьуси - глаголла хасси форма – причастие саби. Сегъуна? ибси суайс жаваб лугули саби; лишан иргъахъули саби.
 2.  Илала морфологиялашалти лишанти сари: гьаннала замана; чебх1ебурхуси; таманах1енси жура; цалихъла луг1и; урга жинс.
4. Предложениелизиб ил  определение саби.

71. Деепричастие

Деепричастие или бик1ар глаголла хасси формалис, суненира   царх1ил глагол баянбируси. Масала: Рузи дуц1рик1ули ляркьулри. Ляркьулри (секьяйда?) дуц1рик1ули. Деепричастиелизиб глаголла аслу бирар. Деепричастиела глаголличи ва наречиеличи мешути лишанти лерти сари.

Деепричастие, глагол кьяйда, бирар: 
а) таманси ва таманах1енси журала: белк1и жузра – жуз лук1ули левли; б) чеббурхусили ва чебх1ебурхусили: узи гьанк1ик1ули укулри. Задача арзили таманбиубх1ейс дудеш чариуб. в) замана иргъахъусили: белк1и (убла замана), лук1ули (гьаннала замана), белк1если (г1урла замана); г) жинс ва кьадар чебиахъули. Узи укули левли, рузи рукули лерли,  мукьара бугули лебли,   мукьри дугули лерли.


Наречиеличи мешути лишанти ишдигъунти сари: а) наречиела суалтас (секьяйда?) (сен-сен?) (сецадх1и?) (мурт?)  жавабти лугни; наречиела суффиксуни лерни; наречиели кьяйда баркьудила тях1яр,   замана, сабаб чебиахъни.  Унза абхьили ух1навхъунра. Ялчни бузуйх1и нура аркьулра. Х1яз таманаибмад хъули чардухъунра ва ц.

72. Деепричастиеби лук1ни

1. Таманси журала глаголла убла замана – ур яра –уб- личил таманбирули биалли, деепричастие лук1а суффикс –ли имц1абарили. Багьур – багьурли, багьур  - багьурли, бегъуб – бегъубли, бигуб – бигубли.

2. Таманси журала глаголла убла замана – иб-  личил таманбирули биалли, деепричастиелизиб –б чеббиркур.  Арукиб – арбукили, бак1иб – бак1или, бициб – бицили, чесиб – чесили.


3. Таманси журала глаголла убла замана – ун- личил таманбирули биалли, деепричастиеличисуффикс –и имц1абиру.  Башун – баши, бацун  – баци, беркун – берки,  белт1ун – белт1и.

4. Таманах1енси журала глаголтазирад детаурти  деепричастиеби лук1а суффикс –ули имц1абарили. Башар – башули,  бужар бужули, бузар – бузули, урцар – урцули.

5. Таманси журала глаголла убла заманала 3 бях1личи суффикс –ла, - на  имц1абиру Вак1иб – вак1ибла, белк1ун – белк1унна.

73. Деепричастиела авид

Деепричастиера иличи хъарх1ерти дугьбира дархдикили деепричастиела авид бетарар. Масала.  Чуднира дерки, нушара шадир дякьунра.

Дееричастиела авид предложение гьалаб, ургаб ва г1елаб башар. Илх1ели ил запятаяличил дек1арх1ебиру.
Масала. Хъа гьала кайили, хала дудешли иштях1личил бамсриихъулри.  Хала дудешли, хъа гьала кайили,  иштях1личил бамсриихъулри.   Хала дудешли  иштях1личил бамсриихъулри, хъа гьала кайили.   
 
74. Деепричастиела морфологический разбор

Разборла гьаб-г1ергъидеш
1. Гъайла бут1а (глаголла хасси форма). Мяг1налашалси лишан.
2.  Морфологиялашалти лишанти: а) жура (таманси яра таманах1енси); б) чеббурхуси яра чебх1ебурхуси; в) луг1и; г) жинс.
3. Синтаксислашалси лишан.

  Разивиубли, буруси хъумартур.

1. Разивиубли – глаголла хасси форма – деепричастие саби. Секьяйда? ибси суайс жаваб лугули саби;  чеимц1аси баян иргъахъули саби.
 2.  Илала морфологиялашалти лишанти сари:   чебх1ебурхуси; таманси жура; цалихъла луг1и; мурул жинс.
3. Предложениелизиб ил агикьяйда саби.

75. Наречие

Сунени баркьудила лишан замана, мер, кьадар чебиахъуси гъайла бут1алис наречие бик1ар. Масала. Самолёт г1яшли арцур.
Баркьудила куц чебиахъути наречиеби падежунарх1едирар. Амма г1ях1цад наречиеби мер падежуниван дарсдик1ар. Гьалабях1 (Б. п.), гьалаб (П. п.), гьалабад (Д. п.).
Наречиели наречие ва прилагательное баяндаресра бирар. Дебали хъярхъли вак1иб.  Дебали ц1уба кагъар.

Предложениелизиб наречие имц1аливан аги-кьяйдали, цацах1ли   сказуемоела бут1али биубли башар. Масала: Дудеш ара-сагъли сай.  цацадех1 наречиеби жинс х1ясибли дарсдик1ар. Масала: валк1ли, ралк1ли, балк1ли, далк1ли, вахъх1и, рахъх1и, бахъх1и, дахъх1и, гьалав, гьалар, гьалаб.
76. Наречиела жураби

Наречиела жураби




1.Баркьудила даражала. Се тях1ярли?
Сен-сен? Жагали вяшик1ен. Духули гъайик1и. Разили калабая. Хъярхъли хъули вак1иб. Ч1умали кайзур.

2. Мерла. Чинадях1? мурт?  чинаб? Ик1аб дила сумка к1еб. Х1у лаг укьен, ну – катх1ел. Гьарахълиб ц1а чебиулри. Узи иша чарулхъан

3. Заманала. Мурт? Сецадх1и? Ишбарх1и дарс агара. Жявли т1ут1и садиур. Бусяг1ят  лебхис. Итмадан гьанбикиб. Савли вак1и.

4. Сабабла. Сен?
Се багьандан? Буц1арли хъуливад дуравхъунра.  Урзули дила х1янчи бетх1еур.  Урузк1ули салам х1ебедира


5. Мурадла. Се мурадли?
  Х1у вяркъес дигули гъайик1улра. Рузи руч1ахъес дигули неш къайгънариркьули рирар.

6. Кьадар иргъахъути. Сецад? Чуйна?
  К1ина чеббелк1унра. Камли уч1улри. Азирна бурира. Верх1на пикриухъен – гьачам бура.

7. Суалла. Сен? Чина? 
  Х1у вяркъес дигули гъайик1улра. Рузи руч1ахъес дигули неш къайгънариркьули рирар.

8. Белги-агрила. Муртри? Чинабри?
    Муртрил ит г1ях1ял нушачи вак1сири. Чинабрил жуз баргибсири. Сенрил арцличила хъумартурра.

77. Наречиеби детарни

Наречиеби детарар:

1. Существитель-
ноелизирад. Существительноела аслуличи суффиксуни -ли, -ели, -ла имц1адиубли Ц1акь – ц1акьли, дуги – дугели, шинкьа – шинкьала

2. Прилагательноелизирад. Прилагательноела аслуличи суффиксуни
-ли, -и, -и, -ил, -т1а имц1адиубли Жагал – жагали, ахъил – ахъли ,вайси – вайт1а.

3. Числительноелизирад. Числительноела аслуличи суффиксуни -на, -найс, -кьярякьли, -кали, -йнали имц1адиубли Х1ябал – х1яйна, х1яйнайс, х1яйнали х1ябкьярякьли,х1ябкали

4. Местоимениебазирад.   Местоимениела аслуличи суффиксуни-и, -а, -аб, -къи, -х1ели, -ал, -л имц1адиубли Ил – или, ик1 – ик1а, их – ихаб, ит – иткъи, иш – ишх1ели,  сай – саял.

5. Белгиагрила кесекуназирад. Кесекуни -биалра, -дигара, -саял, -саррил, -сабрил имц1адиубли Се-биалра, чи-дигара, -чиди-саял, чис-саррил, сегъуна-сабрил.

6. Послелогуназирад. Послелогуни -сун, -шал, -г1иб, - г1ебли
 имц1адиубли. Сунеласун, г1ях1лашал, нушаг1ебли, хъайг1иб.

 78. Учидяхъ наречиеби детарни ва лук1ни

Учидяхъ наречиеби детарар к1ел яра имц1ати дев цаладикили.

1. Местоимение ва существительое цаладикили. Масала. Иш+дуги, иш+барх1и, иш+дус, ил+тях1ярли.

2. Существительое ва числительное цаладикилира учидяхъ наречиеби детарар. Масала. Ца+кьадар, ца+кьяйда, ца+замана. Ишдигъунти наречиеби дарх лук1ути сари.

3. Cинонимтала ва антонимтала кумекличил детаурти учидяхъ наречиеби дефисличил лук1ути сари. Масала. Валу-вирхули, дак1у-гьаргли, ара-сагъли, ита-иша, уди-чеди, ветх1ел-сатх1ел.

4. Ца аслу яра х1ячи тикрарбиублира учидяхъ наречиеби детарар. Масала. Гьала-гьала, вашу-вашукад, урк1и-урк1илабад, кьан-кьанни.

79. Наречие ва илала морфологический разбор.

Разборла гьаб-г1ергъидеш

1. Гъайла бут1а. мяг1налашалси лишан.
2.  Морфологиялашалти лишанти:
а) барсх1ебик1уси дев;
б) жура.
3. Синтаксислашалси лишан.

Савли шанти авлахъличи дурубухъун.
1. Савли – наречие саби.
2. Ил барсх1ебик1уси дев саби.
3. Илини замана чебиахъули саби. Мурт? ибси суайс жаваб лугули саби.
4. Предложениелизиб ил аги-кьяйда саби.

  80. Числительное ва илала морфологический разбор.

Сунени ца журала сек1ултала белгиси кьадар яра илдала гьаб-г1ергъидеш чебиахъуси гъайла бут1алис числительное бик1ар.
   Мяг1на х1ясибли числительноела жураби.
Числительноела  жураби Се иргъахъу Суалти Масала
1. Кьадар  числительноеби Сек1ултала белгиси кьадар Чум? Сецад? Ца, к1ел, х1ябал, даршал, азир, байхъала.
2. Дурт1у числительноеби Дурт1ути, дут1ибти сек1ултала луг1и. Чум-чум?

81. Числительное разборбирнила гьаб-г1ергъидеш.

1. Гъайла бут1а – числительное.
2. Числительное бек1 барх1ила форма.
3. Мяг1на х1ясибли жура.
4. Жинс.
5. Кьадар.
6. Падеж.

Нешли нушаб вец1-вец1ал къуруш гиб. Вец1-вец1ал – числительное саби. Чум-чум? ибси суайс жаваб луга. Мяг1на х1ясибли дурт1у числительноела жура саби.

82. Местоимение ва илала морфологический разбор.

 Сек1ал, илала лишан яра луг1и гьанх1ебушили, илдала мерлаб бузахъуси  гъайла бут1алис местоимение бик1ар.
Масала:  Халид нушала унраличив х1ерули сай. Ил гьао барх1и физкультурали виркьули вирар.

Разборла гьаб-г1ергъидеш

1. Гъайла бут1а – местоимение.
2. местоимениела бек1 барх1ила  форма.
3. Мяг1на х1ясибли жура.
4. Жинс 5. Кьадар.6. Падеж.
Нуни – местоимение, бек1 барх1или форма – ну, цаибил бях1ла местоимение, жинс агара, цалихъ, актив падеж.

Дугьбала цалабик

Дугьбала цалабик или бик1ар мяг1налашал ва грамматикалашал сари-ургар дархдасунти к1ел яра имц1ати дугьбазибад: бек1 девлизибад ва чебедиб девлизибад. Масала: дила х1ева (чила?), халаси юрт (сегъуна?), вархьли вашес (секьяйда?).
 
Дугьбала цалабиклизиб дугьби-ургабси бархбас жинсла г1яламатунани ва цалихълара дахълихълара суффиксунани чебиахъули бирар. Масала: вишт1аси урши, ришт1аси рурси, бишт1аси мукьара, дишт1ати жибх1ни.
Дугьбала цалабиклизибси дугьби-ургабси бархбас мяг1налашалсицун биалли, ил бархбас чебиахъуси саби бек1 девличибад чебедиб девличи суал кабатес вирниличибли. Масала: лаг арукьес, дуц1ли вак1ес.   

 Дугьбала цалабикуназир бек1 дев ва чебедиб дев дирар.  Бек1 девличибад чебедиб девличи суал кабалта. 

  Сари детаъни х1ясибли дугьбала цалабикуни чумал журала дирар. Имц1аливан къаршидиркур существительноеби, глаголти, наречиеби бек1 дев диубли детаурти дугьбала цалабикуни.  Дугьбала цалабикла жура бек1 дев х1ясибли белгибируси саби.

Г1ибрат:
Прил. + сущ. (малх1ямси ц1уэри).   Сущ. + сущ. (Батирайла далуйти).   Нареч. + нареч. (левг1ев къалабали).
Сущ. + глаг. (шин держес)  Нареч. + глаг. (чеди х1ерэс). 
 
84. Цаладяхъниличилти учидяхъ предложениеби дирар 3 журала:

1. Цах1надирхъути союзуначилси учибяхъ предложение.

Дарган мезлизир цах1надирхъути союзуни сари: ва, -ра … -ра, я … я.

 А). Неш хъули  чарриуб, ва нуша дукес кадиира.

Б) Кьяцмук бугъа унцра леб, ца-шел къуруш арцра лер, ца-к1ел бала ч1янк1ира. (Г1. Батирай)

В) Я узби чарх1ебухъун, я неш паргъатх1ериуб.

Илди союзуначилти учидяхъ предложениебани имц1аливан ца заманализир яра гьар-г1ергъили кадиркути анц1букьуни чедиахъу.

85. Къаршидурцути союзуначилси учибяхъ предложение.

Къаршидурцути союзуни сари: амма, биалли, - ну, - гу.

А) Янила каникулти ахирличи диркулри, амма рурсилис шилизи рукьес дигули ах1енри. (З.Зулпукьаров)
Б) Хала дудеш эмх1еличи мурдайилри, уршила уршили биалли эмх1е гьаббуцилри.
В) Буц1и авдик1ули ах1енну, дяг1 буч1ули саби.
Г) Гьачам х1еръибсиригу, х1уни дила гъайла х1ергъири.

Илди союзуначилти учидяхъ предложениебани мяг1нализир дек1ардиркути яра къаршидурцути ац1букьуни чедиахъу.

Дек1ардирути  союзуначилси учибяхъ предложение.

Дек1ардирути союзуни сари: яра (яра---яра), я (я---я).

А) Яра х1у набчи вак1и, яра ну х1ечи лявкьяс.

Б) Я урк1и шадх1ебиуб, я чарх рях1ятх1ебиуб.

Ишди союзуначилти учидяхъ предложениебани гьандушибти анц1букьуназибад ца анц1букь ах1енси кабикили биэс х1ебирни иргъахъу. 

Дек1ардирути  союзунала х1янчи бузахъули, гьачам, цацах1ели, дигалли ибти дугьбира дашар.

Цацах1ели берх1и гьаббик1улри, цацах1ели дирихь чебашулри.

87. Чедедниличилти учидяхъ предложениеби дирар чумал журала.

1. Сказуемое баянбирути чедедиб   предложениеби.

Дарган мезлизир баянничи х1яжатдиркути сказуемоеби сари: аргъес, багьес, бурес, гьанбикес, вик1ес, пикрибарес, пикриик1ес ва ц.
Чили балуси, шантани бархьбатурси шила хумардеш иличира чех1ебак1ибал! (Г1. А-Б.)

Сказуемое баянбируси чедедиб   предложение бек1 предложениелизи билгьули бирар – ал, (-л) ибти союзунани. Сказуемое баяндирути чедедиб   предложениеби диэс дирар  нукьсантира нукьсанни ах1ентира.

Нуни нешлизибад аргъира, Зубайру шагьарлизивад чарухъи сай или. (Нукьсанси ах1енси чебедиб предложение)
Нуни нешлизибад аргъира, Зубайру шагьарлизивад чарухъниличила.  (Нукьсанси чебедиб предложение. Ишабси сказуемое глагол-существительноели аргъахъили саби.)

88. Ишарала дев баянбируси чебедиб   предложение.
 
Ишарала местоимение илгъуна ва ишарала наречиеби илх1ели, илцадх1и, илцад, илкьяйда, или, илаб, илабад ибти дугьби баяндирули, чедедиб   предложениеби дашар.

Чи вахъх1и калалра, илини дахъал дала.

Г1ежа чинад башалра, гежбара илад башар.
 
Х1уша мурт дак1ирал, нушара илх1ели дак1ира.

Мажид чичи сайрил вякьунси, нушара иличи сарри дякьунти.

Бек1 предложениелизибси ишарала дев предложениела чиди-дигара членни биубли башар. Чебедиб предложение биалли, иличи х1ерх1еили, ишарала дев  баянбирули,  башар.
 
89. Определениела чебедиб предложениеличилси учибяхъ предложение.

Определениела чебедиб предложениели существительноелис яра илала мер буцибси девлис определениедеш диру ва сунени сегъуна? ибси суайс жаваб луга. Масала. Нуша дух1надухъунра зумаси вац1ализи, сабира мигла галгубазибад цах1набикибси.

Сабира, сайра, сарира ибти союзла дугьби жинслизир ва луг1илизир бек1 предложениелизирти дугьбачил далдиркур. Масала. Рашидхъала Вагьаб, сайра шагьарлизив гьалавра узули калунси, гьанна заводлизив цехла начальник сай.

Дила рузи, сарира  тукейзи рякьунси, разили чарриуб.

Белч1ишара ца далай, сабира зайбухъеси, бусути чебаргъесли.
 
90. Сабабла чебедиб предложение.

Сабабла чебедиб предложениели кабиркуси анц1букьла сабаб иргъахъу ва сунени сен? се багьандан? ибти суалтала цалис жаваб луга.

Адамти иличи дебали тамашабирутири, сенах1енну ил гьести г1ямрула адам колхозла гьаркья х1янчизар сарри.

Сабабла чебедиб предложениели бек1 предложениелизи билгьули бирар сенк1ун, сенах1енну, сенадли, -ну, или ибти союзуначил. Масала. Ишбарх1и нушала х1янчи бетх1еур, сенк1ун т1ашбизагарли забли урзулри.  Х1уни гибил газа тяй нушала бебк1илину, г1елавях1ли чарвяхъи, ва Г1ямарла Батирай.
Эгер сабабла чебедиб предложение нукьсанси биалли, ил бек1 предложениелизи сегъуналра союз агарли, союзла девли биубли бак1ибси деепричастиели билгьа.

Дурх1ни т1амалибиркьули, дила бек1 изули саби.


91. Мурадла чебедиб предложение.

Мурадла чебедиб предложениели бек1 предложениела баркьуди се мурадли ва се кьасличил дурабурк1улил чебиахъу ва сунени се мурадли? се кьасли? се багьандан? ибти суалтала цалис жаваб луга.

Мурадла чебедиб предложение бек1 предложениелизи имц1аливан или ибси союзли билгьа.
Бигути хъалибарглис бек1ахъ сархисра или, хъуливад дуравхъунра, ва Г1ямарла Батирай.

Хяса х1едашахъес или, нуни улкьай кьяп1барра.
 
Эгер мурадла чебедиб предложение нукьсанси биалли, илала сказуемое белгиагар формали иргъахъу ва  бек1 предложениелизи багьандан ибси послелогли билгьа. 

Г1умар ита ветаэс багьандан, бег1лара камли к1ел сяг1ят г1яг1нилири.

92. Шарт1ла чебедиб предложение

Шарт1ла чебедиб предложениели бек1 предложениелизиб гьанбушибси баркьуди сегъунти шурт1разиб кабикес бирулил яра ках1ебикес бирулил чебиахъу ва сунени се биалли? се биалри? ибти суалтала цалис жаваб луга.
Масала. Х1у вак1ибси виадри, ит анц1букь бетх1еэсра асубири.

Цацах1ели шарт1ла чебедиб предложение бек1 предложениелизи билгьули, эгер, нагагь, нагагьладан, рахли ибти союзунира дашули дирар.
Масала. Эгер  ил сек1ал х1уни х1ебурибси виадри, нуни х1ебагьурли калесра асубири. Нагагьладан Хидирли нуни бурибси х1ебаралли, сунечи бак1еси сунени бала.

Г1яг1нити шурт1ри диубли хьалли, бек1 предложениелизиб гьанбушибси баркьуди следствиела наклонениели иргъахъулира бирар.

Х1уни набзи багьахъурси виадри, белики, нура вак1иши.

93. Уббурк1уси чебедиб предложение
 
Уббурк1уси чебедиб предложениелизиб бурули бирар бек1 предложениелизиб кабиркуси баркьудилис саби шарт1ли биэс г1яг1никъира, х1ебиубли кавлуси анц1букьличила.
 
Х1уни сецад къайгъи барадра, ил сек1ал барес х1ела имкан агара.
 
Уббурк1уси чебедиб предложение бек1 предложениелизи билгьули бирар уббурк1уси наклонениела формали ва биалра ибси союзли.

Ну вак1асра, ит х1якьян.
Дях1или ургьули биалра, буг1ярли ах1ен.

Эгер уббурк1уси чебедиб предложение нукьсанси биалли, ил билгьули бирар хьалли ибси союзличил .

Август базла ахир сабли хьалли, авлахъуни шинишли лералри.

94. Х1ясилла чебедиб предложение

Х1ясилла чебедиб предложениели бек1 предложениелизиб кабикибси баркьудила асар, результат чебиахъу. Х1ясилла чебедиб предложение бек1 предложениелизи х1ятта,  илбагьандан ибти союзуначил билгьа.

Ил илцадра урухиубли сай, х1ятта илаб авц1али гъармука лебсиван.

Хадижала булбул чат1алагъуна т1ама саби, илбагьандан лебил халкь иличи жагали лех1билзан.

Загьидат мурталра мурили гъайрик1ар, илбагьандан илини тиладибарибси чилилра х1ебарес х1ейрар.


95. Заманала чебедиб предложение

Заманала чебедиб предложениели бек1 предложениелизиб гьанбуршуси баркьуди мурт кабиркулил чебиахъу ва сунени мурт? сецадх1и? муртличи бикайчи? ибти суалтала цалис жаваб луга. Дарган мезлизиб заманала чебедиб предложение мурталра нукьсанси бирар ва саби бек1 предложениелизи -х1ели, -мад, -ла, -х1ейс, -айчи ибти суффиксуначил детаурти деепричастиебачил дилгьа. Масала. Къараул къушлизи ух1навхъунх1ели, партизантани рельсабала уди даргудути минаби кайхьиб. Дурсри тамандиубмад, дурх1ни хъули дуц1бухъун. Уршби хъули чарбухъайчи, неш паргъатх1ериуб.

Заманала чебедиб предложение бетарули саби деепричастиеличил ва инфинитивличил дак1ибти г1ергъи ва гьалав ибти послелогунала кумекличил. Масала. Лебилра арбякьи г1ергъи, илдани чула ихтилат даимбариб. Адамти авлахъла х1янчиличибад чарбулхъуси замана, шила дубла х1унт1ена рангла машина т1ашбизур.

96. Мерла чебедиб предложение

Мерла чебедиб предложениели бек1 предложениелизиб гьанбуршуси баркьуди чинаб  кабиркулил чебиахъу ва сунени  чина? чинаб? чинад? ибти суалтала цалис жаваб луга.

Дарган мезлизиб  мерла чебедиб предложение мурталра нукьсанси бирар ва саби бек1 предложениелизи -на, -наб, -набад, -х1и, -х1иб. –х1ибад ибти суффиксуначил детаурти деепричастиебачил дилгьа.

Берх1и диъна, вааби, заб кадилзна, кайзаби. Х1улбала х1ер биънаб, цалра галга аги.  Шагьру левих1ив, Г1исара вируси сай.

Иш г1ях1ял, нушала дурх1нани г1ярмиялизиб куллукъбируйх1ивад, вак1ибси сай.


97. Мешубируси чебедиб предложение

Мешубируси чебедиб предложениели  бек1 предложениелизиб гьанбуршуси баркьуди сегъуна-биалра царх1ил баркьудиличи мешубарили биъни чебиахъу. 

Дарган мезлизиб  мешубируси чебедиб предложение мурталра нукьсанси бирар ва саби бек1 предложениелизи –ван ибси кесекли билгьа.

Абзур х1ерк1 кабухъунх1еливан, турбалабадд халал ц1акьличил ц1ала лами абухъи саби.    Х1у нушачи вак1ибх1еливан, гьанна нушачиб ванали ах1ен.    Берх1и абухъунх1еливан, илала дях1 шаладиуб.

98. Чебедниличилси учибяхъ предложениела разбор бирнила тях1яр.

1. Бек1 предложениера чебедиб  предложениера дек1ардарес.

2. Чебедиб  предложениела жура ва ил бек1 предложениелизи секьяйда бигьил бурес.

3. К1инайс бек1 предложениелара чебедиб  предложениелара царка предложениебалаван, разбор дарес.

Бек1 предложениеавмузан скобкабачил, чебедиб  предложение журуга скобкабачил чебиахъу.

Г1. Кьурбанова, Сагаси Къаякентла
урга даражала школала
дарган мезла ва литературала учительница.