2015 ий, июнь . Санкт-Петербург олаш вашкем. Елена акамын телеграммым пуымекыже, вигак корныш тарванышым. Кугу олам ужмем шуын.Пеш кугу ийготан-98 ий!
Поезд гыч волымеке, Елена Алексеевна, кидшым р;зен,умбачынак мыйым палыш.
– Салам, Ираида! Корныда сайын эртыш?–шыргыжалын, мыйым ;ндале.
Мыйжат пеш куаненам,тудымат ;ндальым.
Метро гыч лекмеке, латвич минут йолын кайышна. Корнына Летний сад воктеч эртен. Шымак чыте, Еленалан садыш пураш темлышым. Тудат келшыш. Ш;мем к;лтка, шкеже чотак куаненам! Шинчамлан шуко тумо, шоло, ваштар, кож койыт.Ушышкем вигак книгаште лудмо шарналте жапыштыже тыште Пушкин, Крылов, Гончаров, Блок шуко жапым эртареныт. Т;; аллейыште «Пирамида» фонтан шинчалан перныш, пурла ден шола могырыштат т;рл; ош скульптур-влакым ужым. Покшелне Крыловын памятникше. Чара капан Венера Таврическая пешак келшыш. Тыштак акрет годсо мотор капкылан фигур-влак чонеш пиже.
Изирак путешествий деч вара метрош пурышна. Политехнический остановкыш волышна. Лекмек, шола могырышто изирак пазарым ужым. Кок чыган ;дырамаш «Давай погадаю» манын, воктекна толын лекте.Тыштак й;ш;-влакат койыт, иктыже эсогыл мландыште п;рдалеш .Фу,шапшак! Пазар тыштат мемнан гаяк, чыла налаш-ужалаш уло. Йырваш лавыра, мландыште яра ате-влак кийылтыт, ш;йш; пакчасаскат шуко коеш. ;рат веле! Р;дышт; могай чот мотор, чыла вере скверлам,уремым пеледыш сылнештара ,ола т;рышт; – чисти й;рдым; пуламыр.
Латвич минутрак ошкылмек, латкок пачашан п;ртыш пурышна.Лифт дене к;шк; к;зышна. Шке семынем шонем: теве Тамара кокам ужам,ятыр ийготан тиде айдемым нигунам ужын омыл. Кузе мыйым вашлиеш гын?
Омсам Тамара Федоровна шкеже почо. Кугурак капан, мрамор гай ош ш;ргывылышыже куптырген пытен. Чалемше ош ;пшым пидме рожан-рожан беретке петырен. Вургем шотеш кандалге т;сан йолпулвуй марте халат. Йолышто пучыр-почыр тапычке. Шкеже тоям тоялен, шыргыжын шога:
– Колынам тыйын нерген. Аркаш ачат дене тукым иза-ш;жар улына. Изием годым ужынам, пеш вожылшо рвезе ыле», – ныжылгын пелештыыш.
– Салам лийже, Тамара кокаем! Мый Морко мланде гыч тыланда кугу саламым конденам,–рашемдышым да шокшын ;ндальым.
Елена акай вашке ;стелым погыш. Мыят йокмам луктым – снеге ден модо вареньым, банкыште шинчалтыме по;гым. Эше Марий Эл кундемысе с;ретан картычке-влакым.
Мут гыч мут лекте. Тамара кокамым шке илышыж нерген каласкалаш йодым.Тудо вигак к;ныш.
– Ынде шо;го улам, тек курым серыш семын кодеш, –малдале.Вара каласкалаш т;;але. – Шочынам мый Марий кундемыште. Изинекак йолташем-влак дене эмлызыла модынна. Мый эре эмлызе лийынам.Шым классым тунем пытарымеке, Москош шумеш тунемаш каенам,тунамсе медтехникумыш. Першыл дипломым налмеке, Читинский областьыш логалынам.Тиде Манчжурий деч тораштак огыл. Пашам ышташ пеш й;с; лийын – верысе калык руш мутым огш пале,т;сышт китай могырымла койын.Кум ий ыштышым.Вара Грозный олаш Мария акаем дек логальым.Тушто хирург врачын полышкалышыже, медсстра,лийынам. Изиш вара медсанбатыш логальым, тушто кугурак медсестралан шогалтышт.
Сар деч ончыч медсанбатын начальникше лейтенант ыле. Л;мж; Алексей, Алексей Васильевич Петров. Чыланат тудым комбат(медико-санитарный батальон начальник) маныныт. Шкеже руш, Ленинград гыч, чатката капкылан. Тудым ужмеке, вигак п;рымашем манын шонен коштынам.
–Тамара кокай, тунам тыланда мыняр ий лийын? –йодым.
– Коло ныл ийыш тошкалше лийынам. Алексеят мыйым семынже шекланен коштын улмаш. Мыйже нарашта капкылан, чатката ыльым. Варажым лишкырак палыме лийынна, шкеж нерген каласкален. Ачаже революций деч ончычак колен улмаш, куд ияш тулыкеш кодын. Тунам тудо коло индеш ийым темыше ыле.
Елена акам мутланыме коклаш пурыш: «Умбакыже,авай,эрла каласкалет.Тылат каналташ к;леш». Кокам ;дыржын мутшо дене келшыш.
Елена дене коктын латкок шагат й;дым Нева э;ер серыш Петербургым ончаш кайышна. Э;ер гоч шуко к;вар-влакым ужна. Пален нальым – чылаже коло ик к;вар уло, кумдан палымыже – Литейный, Троицкий, Дворцовый. Кок шагат эр велеш к;вар кок могырыш эркын ойырлаш т;;але. К; э;ертышым сылнештарыше чылдаран решотка да чойн арке ;мыр мучкылан с;ретлалт кодыч.
Вес кечын эр кочкыш деч вара Тамара Федоровна фотоальбомжо гыч картычке-влакым лукто. Ик картычкым ойырыш, мыйым ;ж;: «Ираида, воктекем шич. Алексей пелашемым ончыктем». С;ан годсо картычкым кидышкем пыштыш. Умбакыже мутланымыжым колыштам.
– Вараже дивизийым Балтик серыш колтышт: изирак Уручье олаш, тудо Минск ола деч тораштак огыл. 1941 ий, апрельыште Алешам шинчымашым н;лтым; курсыш , Ленинградыш колтеныт. Мыламат ик арня канышым пуышт. Тиде жапыштак мужыра;на.Тыматле пайрем Ленинградыште лие. Арня каныш вашке эртен кайыш. Пелашем чеверласыме годым пелештыш: «Т;нямбалне пудыранчык палдырна. Сар т;;алын кертеш. Тыйым фронтыш колтат гын, мылам тыгай телеграммым пу: «Кужу командировкыш каем».
Дивизийыш п;ртыльым. Службо верыштем кажне кечынак тунемме тревогым увертареныт. 1941ий,22 июнь. Омсам кенета приклад дене кырат.
–Тревого? –йодым.
«Тревого! Балконыш вашкерак лекса!»- вашмутым кольым. Балконыш лектым. Минск ола ;мбалне – тулсавыш. Самолёт-влак м;гырен чо;ештылыт. П;лемнам ончальым, келге ш;лык дене с;ан картычкым шупшальым. Тыге смынем илыме верна да пелашем дене чеверласышым. Ынде Алешам нигунамат ом уж дыр, шоналтышым. Вашкен медсанбат штабыш ошкыльым.Тушто ойлем: «Мылам почтыш миен толаш к;леш». Вигак колтышт. Ленинградыш «Кужу командировкыш каем» манын, телеграммым колтышым.
Дивизийна кожла коклаште шоген. Мыланем наганым, противогазым, каскым пуышт. Ик арнярак дивизийна тошто верыштак ыле. Малашат п;рт;с ло;гаште верештын. Пеленак шинель, кем, противогаз. Шокшо ке;еж ыле. Эре кем дене коштмылан йолем к;пнен, йолташ-влак кудашаш полшеныт.
Кугорно дене Минск ола гыч беженец-влак ошкылыныт. ;дырамаш-влак шала вуян, уш кайыше чуриян, йымал тувыр-йолаш денак. Воктенышт – шортшо йоча-влак . Шо;гые;-влак малаш вочмо кальсонным гына чиеныт. Эмлымвер гыч черлыже, операций деч вара бинтым пидманже – чыланат л;йкалыме,пудештылме деч утлаш ала-кушко вашкеныт.
Приказ шоктыш: «Чакнаш!» Машинаш гына шичнем ыле, почешем ш;лешт-ш;лешт ик офицерын м;шкыран ватыже кычкыра: «Тамара -Тамара, вашкерак курж, тый декет пелашет толын !» Мый, машина гыч т;рштен, марием вашлияш куржнем ыле, тунамак шоналтышым: «Командирлан увертараш к;леш». Тиде жапыштак чо;гаташте Алексей пелашем ужым – лунчыргышо, чот нойышо. Вараже пален нальым: Алексей л;йкалыме деч кумло ме;ге чоло йолын куржын. Мый курык ;мбак куржаш т;чем, вием ала-куш йомын. Марием ;ндалаш гына т;;але, каске тудын нерлужым перен колтыш. Пелештыш:«Чеверласаш тольым. Мыйым Белорус округ штабыш колтеныт».
– Мый тый денет, –маньым.
Алеша вашештыш: «Тыге огеш лий, дезертирлан шотлен кертыт». Тунамак дивизий командир дек йодаш кайыш: «Ватем пеленна налын кертам?» Коштмыж годым мый куэм ;ндалын , чот шортынам. Салтак вургеман йолташ ;дыр-влак ;рыныт: «Могай окмак! Пелашет толын, а тый шортат». Мый шинчав;д вошт ик мутымат пелештен кертын омыл.
Содыки мыйым Алексей Васильевич дене колтеныт. Йолташем-влак противогазым, каскым кудашаш полшышт…
– Касат шуын ала-мо? Канымем шуэш. Лена ;дырем, кас кочкышым ыштена,– малдале шо;го ;дырамаш.
Чыланат кухньыш погынышна.Тамара кокам малаш возо, а мый Елена дене й;д марте илыш нерген кутырен шинчышна.
Эрлашын эр кочкыш деч вара Тамара Федоровна, диваныш шичмек, умбакыже колышташ темлыш:
– П;лемыш пурымек, пелашем чот ярнымыж дене вигак вургемжымат кудашдеак. мален колтен. Мый эр марте тудым оролен шинченам.Чот тургыжланымем дене шинчамат кумен кертын омыл.
Эрвелеш Белорус военный округын штабшым пырля кычалынна. Тошкалтыш воктене шкетан дивизий штабын офицержым пелашем вашлие. Пален нална: Минск ола гыч толмек, тудым кученыт. У парольым пален огыл улмаш,тидлан верч кыреныт. Командиржын фамилийжым ойлымек веле ;шаненыт. Ваш ;ндалалтыч. Штабын офицерже пелештыш:
«Лешка, штабым ит кычал. Шокшынек дивизийын командирже дене кутыро, мемнан медсанбатышкак кодаш йод. Дивизий эше каен шуктен огыл».
Тыге мемнам угыч дивизийыш налыныт. Алексей медсанбат начальникланак кодын…
Тамара кокам умбакыже ойла:
– Сар нерген шарнымаш шучко, поснак т;;алтыш кечылаже кочо ыле. Чакныме, Минск воктене тале обороным кученна. Йырваш тушман мемнам эскерен, ир янлык гай бомбитлен, немыч десант-влакым мемнан дек кудалтен, авыраш т;ченыт.Чакненна й;дым, машинан фаржым ч;кташ л;дынна. Садланак т;м-т;м пычкемыште шинчаш логалын. Чодыраште шылын,личный составым арален кодаш тыршенна.
Яллам коден кайыме годым белорус кресаньык-влак шарнымашеш кодыныт. Нуно чакныше войскалан, корныш лектын, к;рш;к ш;рым, ;мбалым кружкаш темен, й;ктеныт.Чевер т;сан т;рлым; тувырым чийыше ;дырамашын й;кшым тымартеат шарнем: «Доченька, не гребуй, выпей! У тебя тяжелая работа. Храни тебя бог!» Юмыжак полшен дыр илыше кодаш.
Тамара Федоровнан шинчав;дш; ташленак лекте.
– Тушман окружений гыч лекмек, Могилев кугорнышто Березино э;ерым эртенна, -умбакыже каласкала. - Тушман-влак л;йкаленыт гынат, пырням пидын, вес могырыш вонченна. Днепр э;ерымат шарнет пеш й;сын вончаш верештын. Шкеже й;ра,кузе-гынат вончет, а сусыргышо-влакшым кузе вончыктараш? Салтак-влак, мардежвакшым рончен, салкым чо;еныт. Тыге медсанбатна э;ер вес могырыш лектын. Вончымо деч ончыч да варажат шукын коленыт. Вашла эре полшалтын,туддеч посна тушманым огына се;е ыле. Икана немыч авиаций чот бомбитлен. Машинан водительже мыйым кабиныж гыч поктен лукто. «Кызытак т;ршт;!»–мане.Т;рштен гына шуктышым – машина нереш бомбо пудеште. Машина шаланыш, водительын пурла вачышкыже осколко логале. Тунам мыйым тудо арален коден.
Патырлык, чытымаш, поро кумылым н;лтыш; ш;лыш мыланна полшен. Л;йкалыме деч вара икте-весынам тергенна: кия гын,савыркален онченна. В;раным ужын, вигак икымше полышым пуэнна. Икте-весын кумылжым н;лталаш тыршыме. Ираида,теве, сар годсо картычкым ончал, ш;лыкан салтакым от уж, чылан волгыдо чуриян улыт.
Чынак икмыняр картычкым ончалмек, весела чурийым ужым.
Чот нелын ш;лалтен, Тамара Федоровна ешерыш :«Алексей дене медсанбатыште эре пырляк лийынна. 1943 ийыште коктынат Москош п;ртылынна, тушеч Ленинградыш колтеныт. Мый госпитальыштак тыршенам, пелашем военно-медицинский академийыште туныктен. 1959 ийыште Алексей Васильевичем илыш дене чеверласыш. Вот тыгай ыле мемнан юзо й;ратымашна. Курымеш шарналтен илем», – кошартымек, Лена ;дыржым комод гыч орден ден медаль-влакым лукташ йодо.
Елена акам мылам изирак лаштыкым кучыктыш. Шем чернила дене возымо к;чык почеламутым лудын лектым:
Мы шли вдвоем
В долине слез и горя.
Плясала смерть,
Смешались пыль и кровь,
Но было мне легко.
С кошмаром смерти споря,
Светила бесконечная любовь.
…Тиддеч вара вич ий эртыш.Тамара Федоровна Петрова 2020 ий 11 мартыште илыш дене чеверласен.Марий кундемыште шочшо марий ;дырамаш ш;д; кум ийым илен. Кугу Се;ымашлан 75 ий теме кече марте изишак илен шуктен огыл.