Изи Кугунур ял кугу огыл гынат ,пеш мотор. Ик могырым Има э;ер, вес могырым Изи Какшан э;ер сылнештарат. М;ндырнак огыл мотор ер верланен. Тиде ерыште кугужат-изижат колым кучаш й;ратат. Арсеният изи годсек э;ер воктене жапым эртарен, колызо лийын. Чашкерлаште кажне пуше;гым эскерен, емыжым поген, шуко эмлыме шудо-влакымат пален.
Шым классым пытарымек, Арсений чодыра рабфакыш пура. 1941 ийыште, икымше курсым пытарымек, Ачамланде сар т;;алеш. Самырык е;ым июнь мучаштак армийыш налыт.Тудо Белоруссий мландыште немыч-влак ваштареш кредалеш. Тиде жапыштак Михаил изажлан фотокартычкым колта: « Миша изамлан Арсений деч. Белосток ола, Белоруссий,1941 ий ». Июль тылзыштак тудым плен вучен. Коло т;жем йошкарармеец-влак дене пырля шталаг XI- C (311) концентрационный лагерьыш логалын.
Лагерь Бельзен ял да Берген ола велне, верланен улмаш, ;лыл Саксоний (Германий) мландыште, верланен улмаш Берген-Бельзен концлагерьым «колымаш фабрикыш» савыреныт. Й;ндым; шучката верыште крематорий лийын огыл. Шуко йошкарармеец-влак шужен, кылмен да черланен коленыт. Л;йкаленат пуштын огытыл – кочкаш-й;аш кажне кечын логалын огыл.
Пленыште шучко «омо» нерген Арсений йоча-влаклан тыге каласкален.
…Берген-Бельзен концлагерьыште пайке киндат, чу;гыла ушменат, шпинатат кажнылан логалын огыл. Могай баракыште шултыш киндым, лювырчык лапашым пуэныт, ом пале. Ик-кок кече жапыште шудо ден пуше;ге ш;мым шуркалышан авырыме верыште кочкын пытарышна, в;д олмеш лакыв;дым й;аш логалын. Тыге м;шкыр коштымо да пушкедме чер дене шукын коленыт.
Узник-влак лагерьыште пашамат ыштен огытыл, т;шкан перныл коштыныт, южышт шкетак. Чыланат паленыт – нуным колымаш вучен. Мый тыгай лагерьыш логальым. Вуйуш дене шоненам: кунам кочкышым пуаш т;;алыт, кушко малаш пыштат, каналташ неле корно деч вара лиеш мо?
Шымлу утла айдеме дене пырля мыйымат шогалтышт, баракыш виктарен колтышт. Баракыш пурымек, ик койкымат ыжым уж. Барак кугу п;лем гай веле чучо. К;варыште радам дене матрац-влак койыт , заключенный-влак кийылтыт, ик пуста верат уке. Матрацыште колшат кийылтыт, илышыжат воктенжак кия. Чыланат - ик верыштак. Куш гына возаш? Колышо кап-влакым уремыш нумал лукна. К;вар ;мбалне тий-влак шолыт веле, малаш возашат шучко. Южышт возыч, а мый шым тошт. Баракыште уборныят уке, чыла вере - лавыра да ;пш. В;дым й;ашат нигушто.
Уремыш лекмек, лагерь мучко визытын перныл коштна. Ончылнына шуркалыше воштыр гоч пу барак шинчашкына перныш. Воштыр гоч напряженийым колтен огытыл. Ик верыште рожым ужна. Пычкемыш лиймек, воктенысе лагерьыш ше;ын пурышна. Барак пуста ыле, к;ргышт; кок пачашан пу койкым ужна. Малаш вочна. Тыге икмыняр гана мален лектын улына.
Кочкыш – кочкыш огыл. Баракыш кок-кум бочко чу;гыла дене лемым кондат ыле. Шукышт ончылно лияш тыршеныт, ше;гелне шогышылан кочкыш ситен огыл. Чырык чу;гыла лемым оптеныт.Тыге кече еда. Кажне кечын заключенный-влак лунчыргеныт. Баракыште малаш вочмек, шукышт кынелын огытыл. Эрдене колышо капыштым луктеденыт, тиде верышкак вес айдеме возын. Кажне кечын т;жем утла е; колен. В;д й;аш лийын огыл. Ик баракыште в;д пучышто кран ыле. Кран гыч в;д ч;чалтын. Ме йышт гына кран деке миен, в;дым умшаш шупшын улына.
Лагерь территорийыште кочмывер лийын, шуралтыме воштыр дене авырыме ыле. Кочмывер воктене мландыште кормалык ушмен ден ночко салтакушмен киеныт. Й;дым икмыняр е; дене воштырым п;чкедымек, пакчак;рг; дене к;сеным темышна. П;ртылмек, пычкемышыште ночко салтак ушменым кочкынам.Тыге жаплан вийым погенам.
Ик-кок кече гыч адакат вием пытыш. Вий укелан к;ра колымаш нерген веле шонен киенам.
Кенета артиллерий л;йкалымаш шоктыш. «Танк-влак тарванылыт» манын, шонем. Фриц-влак лагерьым коден каяш т;;альыч. Иктат ок л;йкале, ош флагым сакышт. Кенета кольым: «Танк-влак, танк-влак!» Барак гыч нушкын лекмек, кочмыверыш тарванышна.Тулотышко паре;гым к;аш пыштышна. Куанлан мучаш лийын огыл. Шупшалалташ, ваш-ваш ;ндалалташ, шорташ т;;алынна.1945 ий 15 апрельыште концлагерьым 11 Британий дивизий утарен. Изиш лиймек, пален нальым, тиф чер ынже шарле манын, чыла барак-влакым й;лалтеныт. Тиде 1945 ий 21 май кечын лийын. Колышо узник-влак л;меш салют волгалтын.
Берген-Бельзеным утарыме деч ончыч 200 т;жем утла лагерьыште шинчыше-влаклан фенол уколым ыштеныт.Тыгай эксперимент деч вара иктат илыше кодын огыл. Лагерьым утарыме деч вара эшеат 13 т;жем утла медицине полыш деч посна узник-влак коленыт...
Арсений шочмо верыш куд ий эртымек веле п;ртылын, кок ий Ачамланде сар пытыме деч вара.1947 ийыште институтыш, кокымшо курсыш, тунемаш пурен. Тыштак Серафима дене вашлиеш. Тудо сай тунемше, мурашат, почеламут-влакым возкалаш й;ратен.,Арсений институтысо профсоюз организацийын чулым участникше лийын,почеламут-влакым возен,студент драмкружокышто модын, мурашат кертын. Студент с;ан лийын. 1951 ийыште чодыра озанлык инженер дипломым налмек, Ленинград олаш шеледымашыш логалын. Кугу ола олмеш Казахстан степьыш, чодырам аралыме станцийыш верым вашталта. Ватыжат, декабристке семын, й;ратыме марийже почеш касвел Казахстан область, Бурли поселкыш кая.Тыштак Галя ден Таня ;дырышт шочыт.
Арсенийым Йошкар-Ола деч вара Горькийыш кусарат, паша вер – Волго-Вятский Совнархоз, СНХ-ште референт вуйлатыше. Перестройке деч вара Шем те;ыз сер воктене, Сочи олаш, лакемеш.
Ачамланде ветеран Арсений, Берген-Бельзен шучко пленыште рвезе жапше эртен гынат, илыш дечын л;дын огыл. Тудо шке элжымат ужален огыл, шужышо коштын гынат, крематорий т;ньыкым ужын гынат, кажне гана «уке» манын, фашист т;шка деч кора;ын. «Ару чонем,тыгак аклем мый илыш пиалемым», – йоча-влаклан ойлаш й;ратен.
Шучко сар ;мырешлан пе;гыде кумылым, ш;лыш вийым коден. Кажныштлан мланде марте вуйнам савена.Тек т;нямбалне эреак тыныс озалана, чевер кече онча.