Изи ял пеш сылне верыште верланен. Ик могырышто – кожла. Тыште рыжык по;го пеш шуко шочеш, ке;ежым снегымат погаш лиеш. А вес могырышто изи ер моторлыкшым ончыкта. Тышке комбо ден комбиге-влак т;ч коштыт. Лудиге ден лудымат ужаш лиеш, а ке;ежым йоча-влак й;штылыт.
Лизук школышто йоча-влакым туныкта. Тыштак кандашияш школ верланен. Педучилищым тунем пытарымек, уло кумыл дене ялышкак п;ртыль;. Йоча-влак шке ял гыч веле огыл, кум-ныл ме;ге тора гычат кажне кечын йолын коштыт. Классыште лу-латвич тунемше веле. Туныкташ й;сак огыл.
Лиза педучилище деч вара тракторист Каври Н;лперовлан марлан лекте. Ик ий гыч Матырна ;дыр, вара поче-поче Игорь, Веруш, Микуш ден Вачий шочыч.
– Вачий, куш йомынат? – аваже, п;рт гыч лектын, эргыжым кычалеш.
П;ртыш пурыш, п;лемыште Каври марийже мала. «Малыже ынде шукырак, й;длан адакат пашаш кайыман», –шоналтенак, уремыш лекте.
– Кушко азырен эргым йомын? Изинекак ачажын койышыжым покта. Кугу лиймекше, к; лиеш гын? – шке семынже шонен, эргыжым кычалаш кая.
Марийже трактор денак кудалыштеш. Колхозышто сай пашазылан шотлалтын, грамот денат палемдалтын. Вачий шочмеке, кенета й;аш тунеме. Пашажат пеш неле ыле. Колхоз пашаш эрак кынелын, пычкемыш марте трактор дене куралашат, комбайн дене шурным т;редашат к;леш. Й;шывуя мландыштат малашыже перныш. Лизуклан марийже деч пеш логале. Южгунамже кид денат шуын.
Вачий рвезе-;дыр коклаште пеш юарла.Чылаштымат в;дыш пураш ;ж;.
– Й;штылаш – чылан! Мый ончылно лиям! – кычкырал колтыш. Вачий й;штылаш пеш й;рата. Тудым поктен, моло йоча-влакат почешыже куржыч. А в;дш; таче могай чот яндар да леве! Кече пеш шыргыжеш.
–Вачий, куш йомынат? –кенета Олег йолташыже йомдарыш. –Вачий, Вачий! Кушто улат?
Тиде жапыште Лизук аваже в;д воктеке толын шуо.
– Кушто эргым? – йодо йолташыж деч.
Олег ойлаш тырша: «Вачий йомын, в;деш йомын!» Шорташ т;;але.
Йоча-влак сер воктене кычкырат: «Елизавета Петровна, полшыза, Вачий эргыда в;дышт;!» Лизук, кудашдеак, в;дыш т;ршта, эргыжым кычалаш т;;алеш. Кидшылан изи комылька логале. Тидыже вет Вачием! Шупшын-шупшын, к;шк; н;лтыш, тунамак серыш лукто. Тудо огешат тарване.
– Колен ала мо? – кычкырат йоча-влак. Лизук эргыжым унчыливуя сакалыш, логар гыч в;дым лукташ полшыш. Искусственный ш;лышымат пуыш.
– Ш;ла, Вачий ш;ла.
Лизук, эргыжын кидшым кучен, шорташ т;;але. Эмлымвер гыч машинам ;жыкташ йодо.
– Олег, йы;гырте, – туныктышо шортынак йодеш.
Олег телефон дене полышым ;ж;. Коло минут гыч вашкеполыш машина тольо. Вачий мландыштак кия, вийжат уке, шинчажымат почын ок керт.
– Чукаем, й;ратыме эргым, мый тыйым путырак й;ратем, –Лиза эргыж дек пызнен, ;ндалаш т;ча.
Вачий шинчажым почо. Ойленат ок керт, шинчав;дш; йога веле. Изиш лиймек, мутшо лекте: «Аваем, мый колаш шоненам. Мыйым иктат ок й;рате, а тый мыйым «й;ратем» манат».
Вашкеполыш машина дене Вачийым эмлымверыш на;гаят.
Лиза м;;гышт; кодо. Ялыште эре паша. Вольыкым ниг;лан ;шанаш.
– Каври, касат шуын, пашаш от кай мо? – вакшыште кийыше марийжым помыжалтараш тырша. –Й;дым пашам ыштышаш улат вет?
Каври нелынрак кынеле. Пашашке каяш ямдылалташ т;;але.
– Таче изи эргына колымаш деч кодо. Чонем ала-молан ер дек каяш ш;дыш. Кызыт эмлымверыш на;гайышт, – марийжылан пелештыш.
– Юмо полшен. Аваем тыге ойла ыле: «Ме Юмын кидыште улына, п;рымаш деч умбак от кае, – лыпландара ватыжым. – Ынде пашаш каем. Тый малаш воч, чыла сай лиеш».
Вес кечын Каври й;шывуя п;ртыш пурен шогале. Пешак чот сырыше.
– Лизук, оксам пу, аракам налнем. Вачийым й;двошт шонем, пеш ойгырем, – мутым лукто.
– Малаш воч, оксам ом пу, – с;рвала марийжым.
Каври ватыжым ;пш; гыч кучен, вуйжо гыч перыш.
– Полшыза! Полшыза!– уремыш й;к шоктыш.
Пошкудо-влак милицийым ;жыктышт. Протоколым возышт. Колхоз профком пунчалым лукто: Н;лперов Гаврил Семенович паша гыч кора;далтеш.
Ик арня гыч Вачий эрге эмлымвер гыч п;ртыль;. Ачаже вакшыште мален кия.
– Ачай, мый толынам, авай кушто? – ачажым помыжалтыш.
Ачаже шортын-шортын пелешта: «Тылат верч пеш ойгыренам. Паша деч посна, эргым, кодынам».
– Ачай, колым кучаш т;;алына, емыжым, куэ выньыкым ямдылена. Шыжым пашам муат. Й;метымат ала чарнет. Эре пеленем лиям, – лыпландара ачажым.
Шыже марте Вачий ден ачаже чодыраште коштыч. Шуко емыжым, куэ выньыкымат пазарыште ужалышт. Яра жап годым ер воктене ола;ге ден шере;гымат кучышт.Каврийын й;мыжым ке;еж мучко ик ганат ышт уж. Шыже вашеш колхоз правленийыш мияш ш;дышт, пашаче айдеме чыла вере к;леш. Вачий ачажын й;ратыме эргыже лие.
Латшым ий. Й;раташ ;жеш чон. Икымше й;ратымаш. Клубышто Вачий шкеж деч ик ийлан кугурак Майрукым вашлие. Дискотеке годым. Мотор капкылан, шинчаже канде кава гай, шыргыжмыже чонеш пиже. Ик тылзе келшымек, Майрук м;шкыран лие. М;шкыр кушкеш, вич тылзат шуо. Ынде мом ышташ, м;;гышт; кузерак мутым лукташ? Авам школышто пашам ышта. Могай намысше, а мыйже ;дырым марлан налаш шоненак омыл. Армийыш вашке каяш жап.
Майрук эре йы;ыса: «Шонаш тылат, Вачий. Мый школыш мием, аватлан каласем. Мыланна загсыш каяш к;леш.
– Майрук, мый вашке армийыш кайышаш улам. Армий деч вара ме илен кертына мо?
– Загсыш. Колат?
Вес кечынже шыпак заявленийым пуат.
М;;гышт; Вачий ача-аважлан мутым лукто: «Мыйын йоча лиеш. Возалташ шонен пыштышна. Налмем огешак шу».
– Мо лийын ынде, туге лийже, – аваже пелештыш. –Школышто ыштем. Майрукым налашет перна.Ватетлан полшаш т;;алына.
Вачий ден Майрук с;анлан ямдылалтыт. Майрук шергашым пеш чийынеже.
– Майрук, шергашыже молан к;леш? Мемнан оксана уке,– Вачий умылтараш т;чыш.
– Шергаш деч посна могай с;ан? Налашет перна! – руалын пуыш Майрук.
Ш;ртнь; шергашым налаш ачаж ден аваже полшышт. Изирак с;ан лие, шке родо-тукымым веле ;жыч.
Жап вашке эрта. Армийышкат каяш жап шуо. Майрук шке п;ртыштыжак илаш кодо.
Вачий Н;лперов Брянск ола воктенысе войсковой частьыш логале. Ватыже ч;чкыдын серышым воза. Кум тылзе гыч Сергей эргыже ош т;ням ужо. Вачий пеш куанен. Серышымат й;ратымаш нерген веле воза. Пел ий гыч Чернобыль атом станцийын нылымше реакторжо пудеште. Вертолет дене Брянск–Чернобыль маршрут дене эрже-касше чо;ештыл кошто.
Ик ий гыч телеграмме тольо: «Тендан ачада Гаврил Семенович Н;лперов колен». Вачийым кум кечылан чеверласаш колтышт. Шым тылзаш Сергей эргыжымат ужо, ватыж денат вашлие.
Пел ий гыч й;ршеш м;;г; п;ртыль;. Майрук Вачийым вучен ыш шукто. Вес качымарий дене вашлияш т;;але. М;шкыра;е.
– Ала-мом ышташ? Сергей эргымат мыйынла огеш чуч. Ик гана веле ужынам. А мыйынак эргым! Но чонешем ок пиж, – шонкален, Майрук дене вашлияш кайыш. Вашлиймаш лие. Майрук вашталтын, коямат поген, м;шкырат изижак огыл. Вачийын кумылжат уке, шинча йырже шинчав;дат погынен.
– Майрук, молан мыйым вучен шыч шукто? – мутым лукто.
– Вачук, мый весым й;ратен шынденам. Сергей эргычымат шке йочаж семын ончаш ямде, – манаш т;ча Майрук.
– Ойырлена, йочам шкак ончаш налза. Мый тудым садак й;ратен ом керт ынде. Тыге келшет гын, мый почешет кошташ ом т;;ал, – кугу ш;лышым налын, пелештыш Вачий.
Ик тылзе гыч ойырлымаш кагазым нальыч. Сергей эргыжат вес ешыште илаш т;;але. Алиментымат т;лаш ышт йод, ачажат весе лие.
Ялыште Вачийлан каньысыр. Йоча годсо илыме п;ртат ш;кшемын. П;ртышт; йокрок, шогымыжат ок шу.
«Ялеш коднем ыле. Майруклан верчын омак код. Ялыште кугурак Игорь изам веле колхоз пашашке коштеш. Матырна акамат олаш чымыш, марлан олашкак кайыш. Веруш ш;жарем олаштак тунемеш, парикмахер лийнеже. Микуш изам ынде райр;дышт; ила, ватыжат тушечынак», – шонкаленак мален колтыш.
– Эргым, кынел, мом ышташ шонет? Вачий, можыч Микуш дек уналыкеш кает? – ава шке эргыжым чаманен пелештыш.
– Авай, шонкалем. Ойлыметым ушышкем пыштем, – манын, угыч омыш пурыш.
Лизук аваже школыштак туныкта, ушышто Вачук эргыжак: «Шке денем кодынем ыле, Игорь изаж дене келшен огытак керт. Эре Майрукшат ушыштыжо. Ойгырен аракам й;аш т;;алын кертеш», – шонкален, классыш пурыш.
Кок кече гыч Вачий Н;лперов Микуш изаж дек райр;дыш кудале.
Райр;д; изи ола гаяк. Кок школ уло, кинотеатрыштат кином ончаш веле ит ;ркане. К; п;рт-влакат н;лталалтыныт. Кевытат шуко.
– Кузе-гынат тышкак илаш кодаш гын, пеш сай лиеш ыле, – шонен, автобус гыч Вачий лекте. Микуш шыргыжалын шога, шольыжым пеш вуча.
– Вучет улмаш, й;ратыме изаем. Райр;дет изи ола гай веле коеш, –манын, кок кидше дене Микушым чот ;ндале.
– Урем дене йолын каена, мотор верш;р дене палыме лият. Тыште илаш лиеш. Келша гын, кодашак тырше, – шольыжлан пелештыш.
Асфальт чыла вере укеат, р;д; верым изи ер с;растара. Микуш тыгай мотор верыште ила улмаш. Ер воктенак памаш йога, в;дш; могай чот яндар. Йырымваш куэ да вес пуше;ге-влак укшыштым ладыра лышташ дене йывыртен п;гыртат.
– Памаш в;дым подылмем шуэш. Микуш, мый ик ыр оксам кудалтынем ыле. Авана тыге ойлыш: «Коднет гын, памаш в;дым й;мек, шонымет нерген ойлен, оксам памаш в;дыш кудалте, шонымет шукталтеш», – умбакыже изажлан умылтара.
– Авам колышташ к;леш. Тыгак ыште, – шыргыжеш изаже.
Памаш воктен Микушын Эля ватыже, кок ;дыр йочаже вашлийыч. Веселан кутырен, п;рт воктек миен шуыч. П;ртк;рг; пеш ару, пырдыжыште Баснецовын «Кум патыр» с;ретше кеча, ;стембалым перемеч, мелна с;растарат. Й;д марте кок изак-шоляк кочкын-кутырен шинчышт.
Вес кечын кастене Микуш изаже Вачийым киношко ;ж;. Кинотеатр р;дыштак верланен, умбачын черкыла веле коеш. Ожно тиде верыште черкак лийын, уло калык кумалаш коштын. Совет жапыште черкым кинотеатрыш савыреныт. Калык пешак шуко: кугу ийготанат, тунемше-влакат. Микуш билетым налаш кассыш кайыш, Вачий уремыште кодо. ;дыр-влакым тергаш т;;але. Кок мотор ;дыр тудымак онча. Вачийлан ик ;дырж; келшыш.
«Ала мыйынак пиалем лиеш», – шонкален, ;дыр-влак деке лишкырак мийыш.
– Те тыштак иледа мо? Палыме лийнем ыле. Мыйын л;мем – Вачий, Вачий Н;лперов.
– Тендам райр;дышт; ужын огынал, – ;дыр-влак коктынат пелештышт.
– Мыйже уналыкеш толынам, армий гыч веле п;ртылынам. Изам кызыт билетым налаш кайыш. Кином шукертсек ончен омыл. А тендан л;мда кузе?
– Кычыри ден Лидуш, – вашештыш Лидуш.
Микуш, билетым налын, ;дыр-влак дек ушныш.
– Ынде кинош каена. Индий гыч «Рам и Шиям» кином конденыт, –шольыжлан пелештыш Микуш.
Чыланат кинош пурышт. Латвизымше радамыш Кычыри ден Лидушат логальыч. Верышт веле умбалнырак.
–;дыр-влак, ме шке вернам вашталтена, тендан воктекак шинчына, келшеда мо? – угыч пелештыш Микуш.
– Келшена!
Вачий Лидуш воктек шинче. Палыме лийыч. Ик арня келшымеке, Лидуш ача-аваж деке ;ж;.
Лидуш ныл п;леман пачерыште ила. Ачаже, Иван Васильевич, школышто марий йылмым туныкта. Аваже, Раисия Максимовна, книгагудышто пашам ышта. Ешыште Лидуш деч посна эше кок кугурак ;дырышт уло. Таня ден Аля олаште еш дене илат, а Лидушыжо – межнеч.
Шуматкече. Каныш. Кечывал деч вара Вачий ден Лида вашлийыч. Тудо пеледыш аршаш дене й;ратыме ;дыржым вашлие. Вигак палыме лияш кайышт. Коридорыштак ача-ава когыньыштым вашлийыч.
– Салам лийже! – пелештыш Вачий.
– Иван Васильевич, школышто пашам ыштем, – мане ачаже.
– Вачий Н;лперов, ял гыч улам. Микуш изамат тыштак еш дене ила.
– А мыйже Раисия Максимовна, – уло кумыл дене аваже пелештыш.
Раисия Максимовна ;стелымат поген. «Вученыт улмаш», – шке семынже шоналтен, ;стелт;рыш Вачий шинче. Воктеке Лидушат вера;е. Кас марте мутланен-кочкын шинчышт. Тудлан поро кумылан ача-аваже келшышт. Тиде кечынак Вачий Микуш изаже дек ыш п;ртыл. Лидуш ден Вачий пырля илаш т;;альыч.
Вачий шоферлан пашаш пурыш, ик арня веле ыштен шуктыш. Черланыш. Й;ра-влак лекташ т;;альыч, эмгудыштат кок арня кийыш. Чернобыльышто лиймыже шкеж нерген шижтарыш.
Лидуш, медучилищым пытарымек, эмлымверыште медш;жарлан ышта. Врач пеш лийнеже ыле, ынде куш кает? Вачий марийже ч;чкыдын черлана, пашамат шот дене огеш ыште.
Шошо велеш изирак с;аным ыштышт. Вачий могырым Лизук аваже ден пырля Матырна ден Веруш акаже-влак веле тольыч. Кум ий гыч Ольош эрге шочо. Черлырак лие, эмлымверыште шуко жапым эртараш логале.
Чернобыльышто лиймыжлан Вачийлан кажне ийын санаторийыш путевкым пуат. Кане веле. Санаторийыште канаш сай гынат, йокрок. Кастене дискотекыш кошташ т;;але.
– Тый денет пеш палыме лийнем, – мотор ;дырамаш вальсыш ;ж;.
– Шкетланем пеш йокрок, палыме лийына, Вачий, – манын, пырля п;рдаш т;;альыч.
– Мый Сбербанкыште пашам ыштем. Пошкудо райр;дышт; илем, Альфия улам.
– Пырля жапым эртараш келшет? – адакат мутым лукто Вачий.
Тыге кажне кечын пырля жапым эртарышт. Эр кочкыш деч вара кечывал марте эмлалтыт. Кечывал деч вара бассейныш й;штылаш, спорт корныш пырляк коштыт. Кастене – дискотекыш. Вате-марияк лийыч. Кум арня пеш писын эртыш. Вачий адресымат Альфиялан пуыш.
Ынде кок тылзе Вачий м;;гышт;. Пашам шоферланак ышта. Ешыште Ольош кушкеш. Санаторийысе ватыже нерген огешат шоно. Кенета Альфия Вачий дек уналыкеш тольо.
Уремыште вашлийыч. Альфия Вачийым шыргыжын вашлие. ;ндалашат шоныш, коштмо марийже пеш ш;лыкан.
– Мый тый дечет йочам вучем, – мане. –;дыр йоча лиеш.
– Колышт, Альфия, мыйын ватем уло, эргым кок ийымат темен огыл. Азам ит ыште, – кугу й;к дене ойлыш.
– Тугеже ватет дене вашлиям, палыже, к; тыгай Вачий, –шыдешкыш Альфия. Альфия тиде кечынак Лидушым вашлие. Санаторийысе романым каласкален пуыш.
– Мый Вачийым й;ратем, тылат ом пу. Йочатым шке ончен се;ет. Мый тудым проститлем. Керек -мом ыштыже, керек- мыняр ;дырамашыже лийже, колымешке мыйынак кодеш, – руалын пуыш Лидуш, Альфиям ш;рг; гыч перен пуыш.
– Кызытак милицийыш каем да кагазым возем.
Тиде кечынак Лидуш дек участковый тольо. Альфият тыштак, мо лиймыжым каласкален пуыш. Вачий п;лемыш лекте.
– Лидушем, тый дечет ойырлаш омак шоно. Мый тыйымак й;ратем, – Лидушын лыпландара.
– Тылат верчын е;гаватетлан мый дечем логале. Штрафым т;л; ынде участковыйлан. Мом тый ыштенат, Вачий! – шорташ т;;але ватыже.
Альфия нимо деч посна шке м;;гыж; кудале. Куд тылзе гыч Роза ;дырж; шочо. Вачий Сергей кугурак эргыжымат мондыш. Ынде Роза ;дырат огеш к;л.
Тиде жапыштак шучко увер шочмо вер гыч тольо: Елизавета Петровна ш;м чер дене кенета колен. Шочмо ялыште кугу изаже Игорь веле кодын. Й;мыжлан к;ра паша гычат луктыныт. Окса деч посна кузе ила? Бомж семын олаште кошташ т;;але, шкенжым айдеме семын кучаш ышат шоно. Ик кечын Вачий шольыж дек унала мийыш. Вачий ;рын: чот шо;гемын, чияшыжат уке, йолыштыжат кем веле. А й;шт; теле! Уремыште кылмен кертеш. Эмлымвер гыч вашкеполышым ;ж;. Группым пуымек, вигак инвалид п;ртыш колтышт. Ялыште пуста ш;кш; п;рт кодо.
Вачий адакат шоферлан ыштынеже, тазалык эшеат чот локтылалтын. Ындыже группышкак кайынеже. Толашен-толашен, врач-влак деке коштын, кокымшо группым пуышт. Тиде жапыштак Лидуш адакат йочам вуча.
– Вачий, молан мыланем м;;г; пашалан от полшо? – й;сын пелештыш Лидуш. – М;шкырем коршта ала-мо. Эмлымверыш каяш логалеш.
Вачий машинам ;жыктыш. Тиде кечынак ватыже эрге йочам ыштыш. Кугу нелытан шочо. Каврий л;мым пуышт.
– Илаш окса к;леш. Ынде кок йоча, Ольош ден Каврий, – шке семынже шонкален, Микуш изажлан телефон дене йы;гыртыш. Микуш чодыра ороллан ышта.
– Микуш, мылам пашам муын кертат? М;;гышт; ватем дене шинчена, кок йоча ынде, – с;рвален йодеш.
Микуш чодырам руымашке ;ж;. Паша пеш неле. «Дружба» пила дене кож ден п;нч;-влакым п;чкаш, вараже, ик верыш поген, кугу машина дене на;гаяш к;леш. Тыге ик ужашыжым чодыра конторлан, весыжым шолып изаж дене пайлаш т;;альыч. Ик кечын Вачий шинчажым эмгатыш. Шинчаж гыч в;р йога веле: кож укш керылт шинчын. Микуш вашкерак машинам ;жыктыш, олашке шумеш шкеак на;гайыш. Олаште операцийым ыштышт. Ик тылзе эмлымверыште кийымек, шинчаже изиш ужаш т;;але. Адакат чодыра пашаш пиже. Пырням п;чкеден, о;ам ыштен, пошкудо кундемлаш Микуш дене пырля ужалаш шонен пыштышт.
Пел ий жапыште Вачий у машинам нале. Машинам веле налын шуктыш, чодыра конторыш л;мдым; серыш пурыш: Микуш Н;лперов ден Вачий шольыжо чодырам шолыштыт. Прокуратур гыч тергаш тольыч. Микуш Н;лперовым следствий изоляторыш поген на;гайышт. Вачий гына ыш логал. Паша деч посна кодо.
Суд лие. Микуш изаже чыла титакым шке ;мбакыже нале.Чодырам шолыштмыжлан кум ийлан логале.. Вачий Микушым пеш чаманыш. Мом ыштет, тудын п;рымашыже тыгай.
Илаш й;сырак лие. Окса ешыш пеш шагал пура. Кажне кечын ушышто окса нерген веле шонымаш п;рдеш.
Лидушын ачаже кенета черланыш. Вачий шке машинаж дене эмлымверыш на;гайыш. Кажне кечын ушыштыжо окса веле.
–Лидуш, ача-ават ныл п;леман пачерыште илат. А мемнан ик п;лемнат уке. Мыланна пачер к;леш, – мутым лукто Вачий.
– Мыйже шкетак омыл-ыс, эше кок акам,Таня ден Аля, улыт. Палет дыр, олаште илат, – ватыжлан мутшо ыш келше.
– Иван Васильевич ден Раисия Максимовнам к;ндараш к;леш! Пачерым п;леклаш йодын ончо. Межнеч ;дырж; улат, – адакат с;рвала Лидушым.
Иван Васильевич кок арня эмлымверыште эртарыш. Шочмо пачерыш п;ртыль;. Лидуш ачаж дек лишеме: «Ачай, тый ынде шо;го улат, мыланна пачерым п;лекле. Ме тыйым сайын ончаш т;;алына. Авай дене ынде мемнан деч посна огыда керт».
– Лидушем, мыйын кум ;дырем уло. Чылалан икт;р пачерым пайлаш к;леш. Сайрак шоналте, – торжан пелештыш ача.
Раисия Максимовна, марийже воктек миен шогалмек, мутым лукто: «Изи ;дырем, тыге шот огеш лек. Кум ;дырымат чот чаманем».
Лидуш марийже дек вес п;лемыш кайыш. Вачий адакат шке мурыжымак мура.
Вес кечынже Вачий кевыт гыч ош аракам кондыш. Иван Васильевич ден Раисия Максимовнам ;стелт;рыш ;ж;. Чылалан чаркаш аракам темыш, тослен й;ыч. Вачий адакат пачер нерген мутым лукто. Ача ден ава шулен кайышт, к;нышт.
Вес кечынак м;;гыш нотариусым ;жыктыш. Нотариуслан ончылгочак оксам пуыш. Ныл п;леман пачер Н;лперова Лидалан кайыш.
– Кагаз ынде кидыште! Чыла пачер мыйын! – кугешнен, воштыл–воштыл Вачийлан кагазым ончыктыш.
– Ынде акат-влак пален налыт гын, умылыдымаш т;;алеш! Ме коктын чоя рывыж гаяк улына, Лидушем! – воктекыже миен, ;ндале.
– Ынде вашкерак пачерым ужалаш к;леш, – вашештыш Лидуш.
Иван Васильевичын кажне кечын вийже шагалемеш. Вакшыште веле кия. Вачий уколым ышташ т;;але.
Кугурак Таня ;дырж;, ачажын черланымыжым колмек, м;;г; ужаш тольо. Таня чот ;рмалгыш.
–Ачай, мыйымат от пале мо? Мыйже тыйын кугу ;дырет улам, –вакш воктек миен шогале. Ача вуйжымат н;лтен огеш керт, шинчажымат ок поч.
Раисия Максимовна Таня ;дыржылан умылтара: «Танюшем, Вачий уколым кажне кечын шолып ышта, мыйже ом пале, могай укол, шинчамат ынде огеш уж, лудынам ом керт. Ончал, комодышто укол-влак кият». Таня комодым почеш, тушто кагаз п;тыркаште вич укол кия.
–Авай, мый кызытак милицийыш каен ончем. Укол-влакымат пеленем налам. Заявленийым возен кодем, – аважлан умылтараш т;ча.
– ;дырем, нигушкат каяш огеш к;л, – Таням с;рвала.
– Авай, тиде - наркотикан укол-влак. Садлан ачай мыйымат ынде огеш пале. Уколым колаш ыштат, авай! Укол-влакым кызытак пудырто да кудалте. Иктат ынже уж, – Таня аважым туныкта.
Раисия Максимовна укол-влакым уремыш ш;кшак атыш кудалта.
Кок арня гыч Иван Васильевич вуйжым н;лталеш, кынелашат т;ча. У ий марте т;рланен шукта. У ий – кажне ешын эн сай да весела пайремже. Уло еш дене погынен, тазалык ден пиалым йодыт. Таня ден Алят уло еш дене саламлаш толын шуыч. Лидуш ден Вачий, йочам поген, Микуш изаж дек кайышт. Ынде Лидушын акаже-влакымат ужмыжо огеш шу. Ача-ава йывыртеныт.
– Ачай, ныл п;леман пачерет ынде тендан огыл. Лидуш мыланна кагаз нерген ойлыш. Н;лперов Вачий ден Лидуш пачерлан оза улыт, – вашмутым лукто Аля.
– Кузе мыйын огыл? Нигушкат шке кидем пыштен омылыс. Воштылыда мо? – ;рмалген Иван Васильевич.
– Ачай, чынымак Аля ойла, тендан пачерда Н;лперов ешлан каен. Судыш пуаш к;леш. Нуно тыге огыт п;ртылт;, – ачажым чаманен, мутыш Танят пурыш.
Иван Васильевич ден Раисия Максимовна коктынат шорташ т;;альыч.
– П;ртылташ полшыза, ача-авада ынде уремыште илаш т;;алыт мо? – кычкырен, йошкарген пытыше ача адакат шортын колтыш.
– Кагазым ямдылаш, а вара судыш пуаш полшена, – Таня ден Аля коктынат пелештышт.
Кок ;дыр кагаз-влакым судлан погаш т;;альыч…
У ий деч вара Вачий адакат вес ;дырамаш дене шолып вашлиеш. Индеш тылзе гыч Аглая ;дыр шочо. Е;гаватыжлан мончам ыштыш, шолып окса денат полшаш т;;але. Тидым Лидуш пален нале. Саде ;дырамаш дек миен, тумасаш да кредалаш т;;але: кужу ;пшым кучен, чот мынчырыш.
– Могай азап, кум йочат ынде ача деч посна кушкеш! Сережа эргыч икымше ватет дене кодо, санаторийысе коштмо ватет Розам ончен-кушта, ынде Аглая ;дырет шочо! Вачий, тыланет намыс огыл мо? Тыйын вич йочат уло! – м;;гышт; марийжым шудалеш.
– Мый тыйымак й;ратем, ит покто мыйым. Проститле мыйым, Лидушем! – адакат с;рвала.
Лидуш адакат ;шана.
Шошым кенета Иван Васильевич йолжым пудырта. Эмлымверыш адакат логалеш, кок тылзе йолжым эмлат. Шо;го е;ын пудыргышо йолжо паремаш огешат шоно.
Таня ден Аля судыш кагазым поген шуктат. Лу кече гыч икымше гана погынымаш лийшаш. Тыгай уверым серыш дене колтышт. Ик арня гыч шучко увер толеш: Иван Васильевич колен.
Суд ача деч посна лие. Ойгырен-ойгырен, Раисия Максимовна нимомат ышташ ;рын. Суд пунчалым лукто: ныл п;леман пачер Лидия Ивановна Н;лперовлан кодеш.
Раисия Максимовна ныл п;леман пачерыш шкетак кодеш. Лидуш ик п;лемым веле аважлан пуа, молыштым сравоч дене т;кылен налеш. Ойгырен-ойгырен, вуйжо эшеат чот коршташ т;;алеш.
– Ынде ик п;лемыш веле пурен кертат. Моло п;лемым сравоч дене петыраш т;;алына. Вачий тыге ышташ ш;ден. Мый тудын мутшым эре колыштам, – аважлан пе;гыдын пелештыш межнеч ;дырж;.
Раисия Максимовналан тыгай илыш тольо: уремышкат лекташ огеш лий, п;лем-влакымат петырыме. Кухньыштат к;г;н кеча.
– Лидушем, кухньыжым молан петыренат? Кочмем шуэш, –Лидушым с;рвала.
– Кухньышто газ плита шога, пожарым ыштен кертат. Вуэт коршта, ынде ушет уке! –умылтарыш аважлан.
Раисия Максимовна ик п;лемыште кечыгут жапым эртара. Окна ончыко пошкудо-влак лектыныт, юарлен олымбалне мутланен шинчат. Раисия Максимовна окна дек миен шогалешат, окнам кидше дене перкала.
– Полшыза мылам! – пошкудо-влакым ;жеш.
Пошкудо ;дырамаш-влак участковыйым ;жыч. Пачерыш пурен огыт керт: кугу к;г;н кеча. Лидушын пашашкыже йы;гыртышт, участковый милицийыш ;жыктыш. Тыштат Лидушланак ;шанышт: справке-влакым веле ончыктыш. Нимат ыштен огыт керт: аважын мутшылан огыт ;шане.
Тыге Раисия Максимовна эрже-касше ик п;лемыштак пел ий эртарыш. Таня аваж деке ола гыч толын кайыш, шочмо-кушмо м;;гыш ыштат пурто. Окна гоч веле аважым ужо. Аваже, ;дыржым ужмек, шорташ т;;але: «Таня, полшо мылам тышеч лекташ. Уремыш пеш лекнем. Мыйым Лидуш ден Вачий уремыш огыт лук. Уло пенсием налыт. Мыйын пенсием. Ынде колаш веле кодеш мыланем», – с;рвала Таня ;дыржым.
– Окнам пудыртем гын, мыйымат шындат. Пачер ынде нунын. Полшен ом керт, – шортын -шортын вашешта Таня.
Тыге ик шагат коктынат шортын шогеныт…
Лидуш ден Вачий шыже велеш пачерым ужален кертыч. Олаште ик п;леман пачерым нальыч. Аваштымат олаш кондышт: илыме верже кухньо лие.
Таня ден Аля аваштым пеш ужнешт. Ик гана мият пачерыш – огыт пурто. Вес гана мият – адакат омса т;кылым;. Ныл тылзе лиймек, кенета Танялан телефон дене Лидуш йы;гырта: «Авам ужын кертат. Вашке кола ынде». Таня тудо кечынак аваж дек вашкыш. Вачий омсам почо. Таня аважым паленат огеш керт. Лулегыже веле кодын, авалат огеш кой.
– Авай, тыяк улат дыр? Тыйым паленат ом керт. Шуко гана ужнем ыле, Н;лперов-влакет огыт пурто, – шортын пелешта ;дырж;.
– Мыяк улам, ;дырем, кочмем эре шуэш, мыйым огыт пукшо, – тудат шортеш.
– Мыйже тылат олмам, бананым, печеньым, пряникым пурлашет конденам, –мане. Чыла йокмам ;стелт;рыш луктын пыштыш.
Раисия Максимовна кидшым костенеч дек шуяш т;;але. Лидуш кенета аважын кидшым перен пуыш: «Тудо кызыт веле кочкын. Тудлан нимомат кочкаш огеш лий. Тудын в;рыштыж; – сакыр. Тудлан ш;ль; пучымышым веле кочкаш лиеш». Аваже адакат кидшым шуялта. Ындыже Вачий кидшым пера. Шо;го кува м;гырен шорташ т;;алеш.
– Ынде вашкерак гына мылам колаш. Изием годымат пасушто, йыдалым чиен, шошым кылме паре;гым поген коштынам. Шуженак шочынам, ынде шуженак колаш логалеш, – м;гыренак кодо Танян аваже.
Вес кечын Лидуш Аля акажымат ;ж;. Алят Лидушын койшыжым ужо. Аваже адакат шужышак кодо… Кондымо поян й;рвар опкын Н;лпер Вачиймытлан кодо.
Таня ден Аля акаже-влак Лидушын пашашкыжат мийышт, профсоюз месткомышкат йодмашымым возышт. Нимат ыш полшо. Лидуш тыштат справкым ончыктыш. Аван нимогай праважат уке. Ик тылзе гыч Раисия Максимовна эмлымверыш логале. Кок арня эмлаш т;чышт, арам веле. Марийже дек курымешлан кайыш.
Опкын Н;лпер Вачий ден Лидуш тачат куанен илат. Таня ден Аля дене кылым кучашат огыт шоно. Ынде поян лийыныт. Вачийым колыштын, Лидуш ватыжат ача-аважым шотлыдеак кодо.