МАШГЬУРВАЛ
Гьар йигъан шулайи гьядисйириз фикир туврурихьан, дурар гьаз арайиз гъюраш ва дурарин метлеб фу вуш аьгъю ап1уз шулу. Гьацир духьну ккундарин инсан!?
Гьаддихъна дих ап1урадарин ухьу Уьрхюрури! Лигай ихь ккудубшу тарихназ.
Историяйин илми гьисаб ап1ураки: тарихназ кьялхъянмина улихьинди лигай к1ури. Чан айиганси дупну ккундуш, илмин зиин аьхювал ап1урайидари гьаци ап1инай к1ура, хъа илмихьан дурариз ваъ пуз шулдар, гьаз гъапиш гьамрариз пул туврайидар зиин алидар ву. Гьаддиз дурар, гьадрари гъапиб ап1уз буржлу шула. Хъа мурарихьан: учуз гьамци ап1инай дупначуз пуз шуладар, гъапиш, мурар ляхнариан ут1урккуру, гьаддиз, гуч1уру. Аьхириъ, шулайиб куч1ал шула. Фикир ап1уз даккнидар гьацдар куч1лариинди яшамиш шула, хъа фикир ап1рудар асккан-заан ап1ура. Зиин алидарин метлебра, инсанари чпин фагьмиинди фикир дарап1уб ву, гьаддиз дурарин, динар адагъна.
Кьялхъянмина улихьинди лигур пну гъягъюрайи гьядисйирин гъавриъ ахъуз шлуб дар. Ари гьадму гъавриъ ахъуз даршлуб аьгъяди, гъи илим гьациб жюрейиинди гъайибхай к1ури, дурарин улихь гьацдар меселйир дерккна.
Инсандин уьмур заан к1ул 120 йис вуйиган, гьадму чан вахтнаъ гъахьи гьядисйирин, дурар гьаз ва фу метлеб ади гъахьнуш, гъавриъ ахъуб читин ву. Гьациган инсандихъ архана насил хъа – гьадму гьядисйирин гъавриъ ахъуз шлу диллиг.
Учву фикир тувнуш, вари деврариъ, исандихъан чан тарих хътабт1уз аьхю чарйир зигура: гьам дявйириинди, гьам динариинди, гьам сарин зиин тмунури аьхювал ап1биинди.
Гьар тазади гъафи гьюкми, учв гъяйиз улихьна вуйиб т1анкь ап1ури шулу ва ап1урира а, я думу сикинра шлуб дар. Узу Верт1ил топонимикайин гьякьнаан ахтармиш’валар гъахурайиган, душван яшлуйири хъади гъурхунзу Ч1ихт1ил накьвариинна ва накьварихъ хъайи лиши шибарин дуркнайи гъванар улупури дурари гъапунзуз: лиг, накьвдихъ хъубснайи шиб гюллйири фици дубкнаш, гьаз вуш аьгъяйвуз? Ваъ, гъапунза. Хъа дурари: ислам дин хьади гъафи аьрабарин т1арашханйири: ичв гьамусдизкьан вуйи тарих учу т1анкь ап1урча, гъвандиин гъван гъибтурдарча, учвуз учу таза тарих дибик1ну тувдича, гъапнийи. Хъа му накьвар, жан бай, ихь абйириз лизи дин к1уруб ади гъабхьну, гьадрариндар ву. Лизи дин фу вуйи к1ури гьерхиган дурари, Аллагь-Исайин халкьдин рякъ-раж, гъапну. Дурари чпихъ лизи гъванар хъусуйи. Гъи магьа гьамус дурари ихьур вуйи Аллагь-Иса тарихдиан терг дап1ну, чпин сар, аварари Шамилси, халкьар т1араш дап1айин, гьаддиинди девлету гъахьи Мягьямад к1урур т1аъну, ва ухьухьди, туриинди гьадму ккун ап1уз гъитну, гьадгъан рякъ-раж хъап1ай к1ури гьюкмар дерккна.
Чапхунчйири вари лишнар т1анкь гъап1ишра, дюз адмийин гъянаъ айиб т1анкь ап1уз хьибдар. Ав, гьаддин к1уллан гизаф инсанар гъирмиш ап1уйи, гьамусра ап1ура (адру уьзрар т1аайин), хъа Заанури Чан халкьдиз тувнайи фагьум дурарихьан ут1убшвуз хьибдар, фицики, думу фагьум сар касдиз ваъ, хъа варидариз тувнайи савкьат ву.
Гьатмигъари «Мил» передачайиан Жвул’арин Кьасумдиз гъилигунза. Дидин гьякьнаан Гьюсейндиз мегьел чухсагъул пузра дупнадарза, хъа саб алахъиган к1арза.
Ляхин фтиъ аш аьгъяйчвуз, гьадму передачайиз гъилигиган фикриз гьамцдар хиялар гъафниз: гьаз, табасаранарин тарих, аьрабари гъабч1иб, дубк1ну гьамусра ими дупну. Передачайиъ гизафдари гъапнийи, Кьасум табасарандиъ, чан халкьдин мукьам-мяъли уч гъап1ур сарпир ву к1ури. Мидира узухьди гьамци пуз гъитра. Табасарандиъ сар Кьасумт1ан гъахьундайк1ана сарпир. Гьеле улар арццай (к1ури шулу т1аайра, хъа му гьамциб ву: т1аай к1уру гаф, айит1инди арццуб ву. Хъа арццай к1уру гаф ч1атинди арццай к1уруб ву. Ухьу улар ч1атанишв аьбкъюз, рябкъюз арццрахьа. Айит1ишв рябкъюз улар т1ауб хай гъюрдар, уьлч1юкьнайи улариз жвуван фагьмин айит1ишв, арццнайи яв уларизт1ан уччвуйи рябкъюрайиз. Гьаци вуйиган, ухьу фунуб вуш мягьялин тереф дибисну гьюрматназ грамматикайин гьякьнаан мицдар гъалат1ар деетну ккундар. Гьарсаб гаф мянайиз дилигну ишлетмиш дап1ну ккунду, хъа табасаран даруриз дидкан аьгъдар. Аьгъдрур гъавриъ т1аъну ккунду. Бик1уруш гьамцдар дюшюшнан гафариканра аьхю грамматический очерк бик1уб алабхъура, белки к1убнидар гъюдуч1вур, газат-журнализ гьамцидарихъинди бик1рударра.) лигай ихь культурайиз, литературайиз, наан рякъидичвуз САРПИДАР?
Гаф ккимишра, гъулариз дуфайин шарикарихъна синтетикйирихъ табасаранарин чпин абйириланмина гъузнайи гъаб-гъажах уьч1юбхну гъубхну. Дидиз улихьна аьрабари вари табасаран т1араш дап1ну, тарихи гьарсаб кьиматлу му-ту чпихьди гъубхну.
Гьаци, аьлимар вуча к1ури аьрабарин маллйир лицури вари табасаранарин бик1бар гьар хулариан адагъури, китайин ц1ийир ургури, гъизилна арс чпихьди гъабхури, чпин дин рабгъуз ишлетмиш ап1ури гъахьну.
Гьаци дурарихъан жара миллетарин аьлимар дицури гъахьну халкьдин мелзнануб вари уч ап1ури, хъасин чпин халкьдин ликрихъ хъибт1ри.
Гьамци улдубднайи табасаран гьамусра гьаци улдубдурайиб дярябкъру касарин улар арццуз чарйир дап1ну ккундарин, я эллер!
Набши, САРПИДАРИН список:
сарпирди табасарандиз грамматика Гъабхир;
сарпирди табасарандин дудубгнайи тарих таза Алап1ур;
сарпирди табасарандиз советарин (жямяаьтлугъ) гьюкум Гъабхир;
сарпирди табасарандин багъ-бахча таза Алап1ур;
сарпирди табасарандин халачйирин бина таза Алап1ур;
сарпирди табасарандин ругдин, гъвандин, гак1влин, рукьан, диллигарин бина таза Алап1дар;
…
сарпирди табасарандин словарь, букварь, китаб… Гъибик1дар;
сарпирди табасарандиъ ашукь, шаир, писатель, историк… Гъахьидар;
сарпирди табасарандиъ радиопраграммйир Гъухур; сарпи Диктор;
сарпирди табасарандиъ видеоархив Ккебгъур; сарпи Ведущий;
сарпирди табасарандиъ гъуларикан мялуматар уч Гъап1ур;
сарпирди гъуларихъ хъайи ч1урар-йишварин ччвурар уч Гъап1ур;
сарпирди табасарандиз Пушкиндин эсерар Илт1ик1ур; сарпирди Библия Илт1ибк1ур;
сарпирди табасарандин ялхънариз таза уьмур Гъабхир;
сарпирди табасарандин яшлуйирин аьхюр Гъахьир – гьашвккансина агъзрариинди САРПИДАРИН ччвурар ва дурари гъап1у ляхнарикан Табасарандин хусуси ТАРИХИ КИТАБ ади ккундарин! Ва – уьмрин гьарсаб цирклин чан КИТАБ! Ужуб вушра, харжиб вушра – гъабхьи гьядиса дугъриди бик1ури!
Яни, чав ап1урайи ляхниз дилигну, Мегьти ишри, Гюльнара ишри, Гюлягьмад ишри, Сефижат ишри, Сувайнат ишри, Эльмира ишри, вари ктухурадарза, гьарсар кас САРПИРвализ лайикь ву. Ари гьадму сарпирвал фу вуш гьадму дарк1ана яраб ухьу аьгъю дап1ну ккунибра?
Ади гъабхьну улихь вахтари Табасаран Паччагьлугъдиз чан Тарихи Китаб, хъа иблисарин дин гъабхидари, сирияйиъ исламистари улихь вахтарин памятникар т1урк1руганси, думу пуч гъап1ну. Гьадму пуч гъап1уб вари таза алап1уз гьамусра вахт дарин, я чве?!
К1уру гафариз фикир тувай, передачайиъ Кьасумди фу к1ураш чан к1ваин алап1бариъ: 8:55-хъан 10:30-диз вуйи дакьикьйириъ. Дугъу к1ураки, Манашир Абрамович Якубовдикан. Гьадму касдин теклифниинди гьадму ляхнихъ хъюгъюнза к1ура. Хъа шлиз аьгъя думу кас, Манашир фуж вуш, ва дугъаз Табасаран гьаз гьадмукьан багьади ва масанди вуйиш!?
Гьацдар аьгъзрариинди мисалар арайиз хуз шулу. Ляхин фтиъ аш аьгъяйчвуз, Якьуб абин хтул Манашириз аьгъяйи саб фила вуш Табасаран чпин абйирин бинайишв вуйиб ва гьадму абйирин культура гьамусра табасарандиъ гъубзну имбубдикан. Ичв уьмриъ зат алабхъунчвуз, аьрабариндарикан гьич сар касдира табасарандин абйирин тарихнахьна илт1ик1ай, думу культура, ичв ччивар фу вуш аьгъю ап1инай к1урудар?
Гьюрматлу, табасаран халкьдиз нумуна улупурайи заан аьгъюваларин сагьибар, узу зиихъ гъапиганси, аьгъязуз учву шлин вуш «мукьмихъди ялхъвар ап1урайиб», ичв йишв’ин алйиш узура гьаци ап1рийи, хъа дарап1руган, гъи магьа ичв арайиъ узкан изгой дап1на гьадму ичв зиин али иблиси, гъачай, учву ичв халкьдихьна дидин улариан милиганай, хъа Заанури ухьуъ гьарсариъ ивнайи фагьмиинди лигай! Мусурмнарин китабдик дибик1на, аллагь иблист1ан иблис ву к1ури, учвхьан гьадму ичв к1ул’ин али иблис неинки алдатмиш ап1уз шулдарнучвхьан? Диди учвуз пул туврашра, гьякьвалин терефнахьан мугьудуч1ванай! Гьякьлуди ап1рурихьан думу гьилибгура ва гук1унди, дидиз ахникк нивк1 адар!
Узуз пуз ккундайиб гьадму вуйизки, хъана текрар ап1ураза, кьялхъян улихьинди лигну пну историяйин гъавриъ ахъуз шлуб дар. Улхьан кьяляхъинди лигну ккунду. Фу вуш абгруган дишла тепейиинна жаргъурва аьхир!
Фикир ап1уруш, гъюз имбубдин кьяляхъ хъайидар вухьа. Гьаму кьялхъян лигури, гъюз имбуб пуз шлихьан шул? Гьаци гъи ихь, ухьу айи ягълишналан лигури, ккудубшу уьмрин гъавриъ адрахъди фици гъузуз чарйир зигурачва? Табасарандиъ аьхиримжи йисари гъахьи гьядисйири чпи улупураки уву гьап1ну ккундуш ва Шлин тереф бисуруш!
Гьядисйир, саб фук1а дарди, гьаци, гьак1ай бадали шлу мутмйир дар. Дурар гьарган фтилан вуш асиллуди ва аьлакьалуди шулайидар ву. Аьраб табасарандиин гьаз алархьиди? Кьасумдихьан чан фикирниинди табасарандин гьенг ахтармиш ап1уз хьибдийинхъа? Дициб фикриз хъзигру саб фу-вуш дубхьну ккундайин? Гьаз гъубзну имийихъа Верт1лариъ чпин абйирикан динди кч1икьу зив-зиварикан гьарай (бягьс)? Гьадму гьядиса к1ваъ уьбхбиинди, гъи магьа вари табасаран халкьдиз дурари дих ап1урадарин: абйиринуб магат1абхьанай, ихь ччиварихьна кьяляхъ хъадакай к1ури.
Учвуз аьгъячвуз ччивар ккадру гьаркан фу шулуш. Аьрабар, табасаранди хътабгъурайи рюгьнан хут1 хътабт1ури варжариинди йисариъ эллешмиш духьнашра, хут1нан баяри дурарихьди гъитри адар. Бабна бай саб ап1урайиб хут1 вуйиси, табасаран чан ччиварик кпикьурайиб Заанурин Гаф ву. Хъа иблиси думу Гьякьвал узхьан жин дап1ну, чануб: фарзарна, кяфирар ктаурайибнуб узухьинди гьубччвра к1ури, узхьан дициб иблисвал аьгь ап1уз шулин? Йиз гьякьикьи бабануб хут1 хъадабт1ну, иблисиз узу аьраблин хут1нахъ хъит1уз ккунди а – арда думу шлуб вуйин?!
Ари вари узкан футнаси к1урайибна бик1урайиб гьаддиз чарйир ву! Хъа учвуз, гьяк йивнайи накьвар уччвуйи рякъюрачвуз! Аьгъю йибхьай, убт1урайи мишмишин айит1 дил (гил) а, хъа дидиъ айи ганцлиъ (кинц1лиъ) – гьарин вари бина, думу ктубч1види ва хъана артухъ бегьер хивди!
Табасаранди, чпин абйириси, гьякьвалин бегьер хруб аьгъяди, гьаци к1урайир вуза, узуз багьа инсаран!
-----------------