Академик А. Р Лурия - У узбеков нет иллюзии

Анвар Шукуров
          Совет Иттифоки утган асрнинг киркинчи йилларигача Худосиз давлат сифатида Гарб олами томонидан тан олинмай келинди. Унинг конхур йулбошчилари Рус подшоси Николай Иккинчини бутун оиласи, норасида бешта кизи, хотини, касалманд углини отиб ташлаганини Европа давлатларидаги монархлар хазм килолмадилар. Европа монархлари узаро кариндошлик ришталари билан боглик булгани учун эмас, хар кандай соглом фикрловчи инсон хам бу шафкатсиз мусибатни кабул килолмайди. Рахбарлар  касрига Совет олимлари хам тан олинмасди.
          Ута иктидорлилари бундан мустасно, аммо, улар бармок билан санарли даражада, кам эди. Шулардан бири психолог аслан келиб чикиши яхудий булган А.Р.Лурия эди.
           Айнан дунёвий илм-маърифат макони булган Европа тан олинган олим 1931 йилда узбеклар билан учрашиб, уларнинг соглом фикрлашидан  хайратга тушганди.
          Уша йили Александр Романович Лурия бошчилигидаги бир гурух совет олимлари Узбекистон ва Киргизистонга илмий экспедицияга борадилар. Улар кишлоклардаги европа маданиятидан йирок ахолини курадилар. Ирим-сиримга муккасидан кетган, ута саводсизлик мухитида психологик тадкикотларни олиб бориш учун кенг имкониятлар тугилади. Бу билан Туркистонлик халк вакилларини колок, акл юритишни билмайдиган, ёввойи килиб курсатиш максади экспедициянинг кай бирининг максади хам булгандир балким. Чунки, унинг хайратланарли шошилинчномаси(телеграммаси)га жавоб кайтарган дустининг “сенинг миянг йук” деган жавобидан хам билсак булади.
              Бу экспримент нимаси биландир Гитлер фашистларининг асирга тушган 72 та Туркистонлик узбекларни камокда кийнаб, оч-нахор колдириб уларга янги пишган бир дона булка нонни ташлаб масхара килмокчи булганига ухшаш холат эди. Бунинг хеч ажабланарли жойи йук. Чунки, диктатор Гитлер куп нарсани уз устози диктатор Сталиндан урганганди. Мисол учун, иктидорга келгач биринчи булиб уз дустларини улдириш, концлагерларни жорий килиш ва хоказо.   
          Бутун дунё тан олган психолог, асли яхудий булган академик А.Лурия хозирги Узбекистон ва Киргизистондаги узбеклар яшайдиган кишлокда битта синов утказади. Саводсиз бир узбек дехконига  белкурак, арра, гула хамда болта тасвирланган расмларни курсатиб мана шу туртта буюмни бир-бирига богликлигига караб иккига булишни сурайди.
            Узбек дехкони гула (бир булак утин), арра, болтани бир ёкка куйиб, белкуракни айириб куяди.
            Нега бундай килдингиз? деган саволга дехкон жавоб беради:
- Арра, болта гулани кесиш ва ёриш учун керак. Белкуракнинг уларга алокаси йук. У томоркага керак дейди.
          Шунда А.Лурия: «менга бир танишим бу ерда арра, болта, белкурак бир жойда туриши керак, чунки улар асбоблар, гуланинг уларга алокаси йук»,-дейди.
          Узбек дехкони, унга шундай жавоб беради:
          –Менимча сиз айтган одам ахмок ёки унинг утини куп.
           Бундай тафаккурдан лол колган А.Лурия «Узбекларда иллюзия йук»-деган хулосага келади ва Москвадаги психолог дустига «У узбеков нет иллюзий.тчк» деган мазмунда Шошилинчнома юборади.
           Унинг бу эътирофи ХХ асрнинг энг канотли унта фикридан бири булиб турибди.
         А.Луриянинг бу канотли гапини узбекча, жайдари тилга угирсак – “Узбекларни лакиллатиб булмайди” дегани булади.
           Соддадил, купол, мактаб ва шахар курмаган узбекларни кукларга кутариб макташ яхудий миллат вакили булмиш А.Лурияга нега керак булди? Чунки, у хар кандай илм одами сифатида содда  эди. У оддий узбекларнинг соглом фикр юритишидан хайратда колганди.
            Унинг бундай хайратланарли эътирофидан кейин шошилинчномага кандай жавоб келганини хам айтаколай. Унинг дусти олим Л.Виготский: «У узбеков нет иллюзий, а у Александра Романовича нет мозгов» деб жавоб беради.
              Л.Виготскийнинг бу гапи “биз сени узбекларни макташ учун эмас, ёмон сифатлаш учун юборгандик”-деб тушунсак хам булади.