ШАМИЛЁВСКИЕ ЧТЕНЬЕ
Ригъра а. Раккарихь деънайир вуза. Каргри.
Учвуз аьгъячвуз ихь табасаранарин гьял: хиларигъ фук1а гъядарди кдидисруб.
Хиларигъ фук1а гъядарди кдидисруб гъапиган, гьаци т1агърушназ, ясана кефназ гъядарди гъузрайиб дар, хъа хулаз саб фук1а мянфяаьт кайиб ап1идиза к1ури ап1урайиб ву.
Инсандин хиялар фтихъ хъаш, хиларра гьаддихъ шулу.
Айи вари дурхнар гьадагънайиз. Саб диллиг ап1руган гьядяхюз ужуб хиларигъ гъяди ккундарин. Дубхну кьуларигъян шубуб мурччвнан гьарах, гъадабгъну тинди дирчнайи дурхнаригъян саб гьял кимбубсиб, каргбахъди жвуваз ляхинра ибшри дупну скамейкайиин деунза.
Тмунуб терефнаан, тмигъариз, магазиндиъ дурхнин кьимат шубудваржна сумч1ур манат вуйи, хъа гьамус хьудваржна хьц1ур манат дубхьна. Му, хайлин хайир даринхъа жвуван хизандиз. Гьаз узу узхьан шлубдихъ жарадарин жибдизди хьудварж манат ккат1абхьуру?!
Читинди ву валлагь гьарах алдахуз сппилан. Бегьлийир алшра т1убар уч1вру ап1уру.
Нурарира, узусир, ч1ваккур, кюкюси адаршвура ва йиз эллешмиш’валира, сипп дярхри шлуган, гьеле хилариз аьзият шулашра, гьевес кап1ра.
Шли гъапнийи: «без труда не выташишь рыбку из пруда»!?
«Жафа даруб – хилариз рягьят» ихьдарира гъапнийи.
Му мисаларин мяна саб дарин к1урудариз к1ураза: гьам ражари узу ахънайи гьялнаъ айидариз – саб ву. Гьаддиз, мисалар сат1иди гъахнира вуйза. Хъа узу зиихъ гъапиганси, сабпи мисалин мянайи мянфяаьтлувал улупура, хъа кьюбпи мисали – к1ван архаинвал.
Гьамус лигай гьаму кьюб мисалиан фу шулаш: к1ваъ хиялар уч1вра; хиялари чпихъди хиларра хъч1юхюра. Гьаци вуйиган, табасаранарин мисал ухди арайиз гъафиб ву, ва му халкь, урсариндик гъилигган, лап кюгьнейинуб вуйиб улупура. Урсарин мисалну хиларин зегьметнакан к1ура – му, ухьу зиихъ гъапиганси, ихь ап1урайи хияларин ляхин ву.
Гьаддиз, табасаранарин мисал, хилар ляхнихъ хъаърайи хияларикан ву, хъа урсарин мисал – хиялари ляхнихъ хъау хиларикан ву.
Хъа, му жилариин гъябгъюрайи уьмур, кьюбиб пай мисалар дарди хъап1уз шлуб дар. Магьа гьаддиз ихь дюньяйиъ гьар жюре миллетар а, чиб-чпи чвйирси яшамиш хьпан бадали, гьаз гъапиш, сариз гьудрубк1руб тмунури тувра.
Гьа гьарах, алдах дурхнилан, ап1ин сппар дярхри!
Ригъ, увура кабг гарц1ил, гъит убтуз жан!
Чайкйирра кьяркъраригъна дуфна, фу вуш а, дураринра дерди!
Дерди адарди Сувайнатдира ап1идар зенг узухьинди:
– …
–…
…
– Фу вуяв риш?
– Фу шул, ухьу Шамилин гъулаз душну ккунду! – Идипура шуру, кюкдин беневша рангсиб дих айири, чан гьарай.
– Ккундуш гъарахай!
– Хай шулдар уву хътарди! – Ебхьуразуз сарсаринра гьарай, унт1ап1якь-унт1агьякь кюкдин элвен сес айи ФиРозайинра. Мурар кьюрид саб смартфондиъ фици уршнаш аьгъдарзуз, хъа узу кьаби жви, дахъ айи шаку кьаблин дих айир, мюгьтал духьназа тилифундин му аьламатниинра.
– Узу гьаз вуячв?
– Гьаз шул, йишв-йигъ узу Шамил Казиевдин дуст вуза к1ури либцурайва аьхир, увузра гьадгъан аднахьна за хьуз ккунди. Хъа гьамус увкан гъябгъруб алабхъиган гъюнаригъ к1ул гъюбччвну гъирагъ миван! Гъидива учухъди!
– Я жан шубар, кьаби кас бизар мап1анай, жигьиларигъди узу хас дар…
– Хас дарин? Ухьу думу жигьиларза к1урударин кьаскьас хътабт1идихьа, гуч1 мап1ан, сабпи апрели, ккебгънайи аьдатниинди, Ккумиъ, школайиъ, нубатнан «Шамилёвские чтенье», душну, ачмиш дап1ну ккунду.
– Ичв бала йиз ибирихъан хътабт1идар. Заанурин гафназ дилигну, увкан мажбур ап1рурихъди уву кьюбди манзилна гъарах, дупнайиган, узуз сарун учвухъди дурушуш фу чара гъубзра хъа, беневша сесна, элвен гьарай! Учву гъапи вахтназ гьязурди гъуздиза. Гъягъидихьа сарун, ичв манзил узура ккабап1уза…
– Лиг гьа, тмуганси, яв ув’ин али йирси-ч1уруб илмиди мягъян, абхъну галстук гъач!
– Жараб адрури сарун узу фу алабхьуза?
– Варидариси увура, сад-кьюд йигъазди, пракатдиан адагъну алахь!
Вааааай-гьараааааай гъуландар! Сарун фу вушра шул, шубарикан му хабара гъеебхьур али ккурттарианра адахъдуза! Фу шула му дюньяйиин, я эллер! Фниз ип1уз ужубра пракатдиан тувуйиш хуб ужу шуйи, дип1ну, хъа йигъан гъап1уб чпин кьяляхъ гъабхруганси!
Узу рукьлан гьарах алдахруси, мицдар хабрари, узу уч1ру гъап1у дурхнихьди йиз юк1в гьядяхюра! Хъа гъачай, хпарра пракатдиан, ясана кредитдиз гъадагъури ап1ухьа, ишлетмиш дап1ну даккун гъахьиган, чпин кьяляхъ тувруси! Жан масан Рабби, йиз гьарай Уву ебхьава! Инсанари, узу улихьди, чпиз ич1ар йирккура! Имдар Увухьинди илт1ик1ру улмат! Вари, чпин заанвалихъна диндихъ хъа!
…
***
…
Гъитди ккундаринхъа, жвуван урч1арихъ каргри деъну!
…
…
– Гьамус гаф тувдихьа…– Табасаран райондин аьхюр а аьхювал ап1ури школайин икриъ уч духьнайидарин улихь, гагь-гагьнак идипури чан мяхъюн дих, рабхуз ккунди манишвариан дуфнайи хьадукран жакьвси.
…
– Фу пидихъа учвуз Аьзизуфди? Дугъу чан к1уруб дупна китабарик!
– Дарпубра имишул… гьа назар мап1ан… – Мягьямяд мяхъюн дих узкан ккебехъбанди дар.
– Назар дарап1дира хай шулдар, хъа пидичва, чаз кьасухъди удуч1вну улхура, к1ури.
– Му, ихь райондин аьхюрин талаб ву, яв гьюрмат… – сесер гъаши жергеди деънайи Кум’арин яшлуйирин арайиан, псинч1аринси, амсишнариз ккилигури телериин дуснайи.
– Дици вуш, эгена учву узуз гаф тувраш гьюрматлу дустар, гъи ухьу, Шамил халу к1ваин алаури ихь хъап1райи уьмриз лигидихьа, фицики учв, ихь шаир, гъийин му уьмриин гъах духьнайи ва гъах духьну имиди, касиб, уьмрианра гъушну. Вушра дугъан, му уьмрихьна вуйи лигуб, чан китабариъ ачухъди ат1абгна. Саб лигай учву дугъан «Терновый венец» к1уру китабдиз. Аьгъяйчвуз дугъан думу ччвур гьап1руб ва фу мяна ади иливнайиб вуш? Узу дидкан му мяракайиъ ачухъди пидарза, гьаз гъапиш му уьмрин гъавриъ адрудариз ккамиди гъубзди, хъа шлиз к1ваант1ан аьгъю ап1уз ккундуш, дугъаз дидкан аьгъю хьибди ва Шамил Казиевдин адвалиъ учв ахъди. «Хъа увуз Шамил-халу фици танишур вувуз», – к1ури гизафдари гьерхри шулу, ва гъи магьа варидариз ебхьруси дидкан саб биц1иди ктибтидизачвуз. Учуз, Ляхлаариз, Хант1 хярар айиб вучуз. Душвайишвар Шамил халукьарин хизандин хул’ан саб уччвуйи рякъюру. Улихь вахтари, телевизор к1уруб адайи. Хъа узу дид’ин рази дарза. Шлизк1а адаршра, хъа Ккумариз думу, дюн’я ккебгърухъанмина айиб ву, фици гъапиш, ляхлаар хярар уршвури Ханит1инди архьубси Ккум’ар, сериализ лигури телевизорихь деъруси, чпин къаншариъ, Русабдин тинди машариъ, ляхнариъ ич1игнайи гъуннаариин тамаши ап1ури шулйи. Ляхлаари Ханит1ишв ттившвган, Къухурикар хъа чпин хярариз удуч1вури шуйи. Думуган блютуз-зум-скайпра ади гъабхьну. Хъа мак1анай улихьдирин адмийир уьмрин кьяляхъ хъайидар ву к1ури. Узура аза ич вари ляхлаарси, учуз гъурубкьу ич пай хяр Ханит1 машариъ уьру ап1ури жил убшвури, хил алдабгъну жандилан, ап1ури пуффф-пуффф, улдубзури мархьси гъамк1. Ук1ягъ жакьлин мукь гъя. Фунуб жакьлин вуйк1ан к1ури ис алахъну лигурайириз, тму машнакан узуз сари ч1игъар ап1ура:
– Ч1яаь ишри уву гъап1у пфар, гат1аб гьадму дейрас!
– Хъа узу ич хяр убшвура к1ури яв фу вуяв! – к1ури узура йиз кьадар дугъаз хът1урччвураза.
– Хъа фу шул, яв пфарихьан йиз к1улиъ фук1ара убч1врадариз!
– Хъа уву фуж вува, наан айир вува, узкан кюмек ккунди ашулвуз гьа! – му ражари гъюдли жаваб тувза, сациб энгел духьну ктаршвури.
– Минди лиг, узу ич хула улдаригъ гъяза, саб шиир бик1арза к1ури. Увуз лигури, увухъинди фикир гъябгъюри, шуладарзухьан, зегьриман, бик1уз! – Гьатму гьаваллу гьатцир гьап1рур вуйк1ан к1ури к1вахъни гъахьунзу, ягъадашдин кас. Мугъан мицдар гафари хларихъан маргъ гъивганси гъабхьияс. Хъа узура мугъаз, ц1иб хъял кубч1вури, ужуб ттубччвунза:
– Хъа яв узухьинди дилигди бик1! Гьелебелесен тгъан шиирди ич маларин фун абц1ра! Гьава хьайир!
– Гьава увухь хьавухь гьа, гиди гаву пфар-бай!
– Шлиз к1урава уву гьаци! – жандиз беле йиц удубч1вниз. – Йиз бацарикк ккахъиш ч1инич1 ап1урзаву гьаа!
***
Лигай, саб биц1иди кубччвруси гъапиш, инсан фтиз илт1ик1ури шулуш.
– Кубччвган фунубди вушра кьац1 йивдарин?! – гъапи уч духьнайидарин арайиан сари.
– Ихь дерди-бала фтиъ аш аьгъячвуз, тинди хъайириз фу пуз ккунди аш, гъавриъ адрахъди, дишла, жвув, гьяйванат жюрейиз илт1ик1уб. Узура, табариъ ифи убхьурайи бугъа, сац1ибсана вуйиш, рябкъюр-рябкъюри, бугъайиз илт1ик1урира айзу, узуз гьава хьайир уву вува гъапиган. Гьаз жвувахь гьава хьайк1ан к1ури фикир ап1урадархьа, хъа – алжагъурахьа! Белки, гьаци гъапири, уву ккунивалиан, уву дигиш ишри дупну, гъапиб вушул! Гьамциб ният ади, уву ккуни адмийиинна алжагърур учв гьава хьайир даринхъа? Гьаз алжагъуру-хъа дицириинна?! Тму терефнаан, жарар асккан ап1ури, хъял кап1уз к1урира шул «гьава гьайир». Арда гьациб ният ади к1урур аькьвлин камир дарди шулин? Хъа аькьвлин камирихъди гьаз к1ул ттиврухъа ухьу. Рябкъюрайиганси, шли, фици гъапишра, гьич сарииннара алжагъуб саринра дюз дар. Хъа узу, ахмакь, аза алжагъури Кум’ан узухъди улхурайириин. Жердюкьди миза аьхир, к1улин маар ришвруси маарик ктрубк1ур.
***
– Уву ч1инич1 яв гележег ап1ин! – гъапизуз тлихъан улдаригъян. Мици к1арна, гъюргъзу. Мугъан му гафну йиз маар иришвуз гъиту. Дейрсикк ккабхърайи мугаъ т1юрхъяр кайи юкьуб ц1ару мурта айи. Багахьнаси дуфну гъубшву чру ук1’ин деъну, гъадабгъну карказ муг, кт1урккури мизмзарра, фикрарин вилаятдиъ ахъунзу. Йиз мици мушвахь фукьан вахт гъубшнин аьгъю гъабхьундарзуз, аммаки, йиз хъвалахъ, балхъ дап1ну саб мутму дабхъу. Сабпну гьилиркъзу, минди-тинди лигурза, гъваларихъра фужк1а хътар, Кум’арин машнакинди лигурза, сар кас, илбицури ч1вигьинт хиллан, чпин хулазди гъяра. Дишла хиял гъафниз, му гьатму ч1вигьинтчийин ляхин вуйиб. Бат1рин гъугъмиксиб гъядабчну лигуза, вуйишт1ан му, ижмиди илибт1найи, кагъзигъян гъибиржнайи к1ик1ал ву. Кагъзик фу вуш дибик1на, урхурза ва мюгьтал гъахьунзу. Дугъридан, му гъугъмик узуз завариан ипуб ву. Душвак дибик1найи:
«Мизмиз кеп1ну к1ури йивурава карк.
Уьмур хътип1урайи аждагьайиз ап1урава мак!
…
Зиълан гъилигган рякъюраву инсанси…
…
Бабкан гьаз духьнаш уву
гьаз вуяв-хъа дап1ну аьгъю?!
…
Уьмриъ пфарра хьиди…
…гьава кубк1урра пиди…
…
Дилигди гьич сабдизра
лиг гьаз духьнаш бабкан уву!
Шамиль Казиев».
Магьа гьамци, дустар, Шамил халуйихъди таниш гъахьунзу ва дугъаз зурба чухсагъул к1ураза иблиси уз’ин алап1у гьялкьяйиан узу азадвализ адаъбаз.
Чархьуз ккайи муртйир айи муг дугъу узухьди, ихтиятди душну рукаригъинди дивуз гъиту ва магьа гьаддикан, ичв улихь узуз йип дупну, учв аьхю гъулаз гъушну. Узура шад вуза дугъан метлеб, гъи мушваз уч духьнайидариинди, арайиз удубч1вбаз. Чухсагъул, гъапиб вари аннамиш ап1урайи, ухьузра.
–––––––––––––––