САРУН
(Баллада-эссе)
…
– Магьа, биц1идар, сарун учву биц1идарди мидарчва, жигьилар пидизачвуз, школара чанишвахь гъибтрачва, учву гьар сар сабишвахьинди алдахъидичва, фуж – урхуз, фуж – лихуз, наана гъушишра, ичв хизанариъ гъузишра, узу учвуз к1уру гафар ичв унт1ак дик1ай…
…
– Унт1ан гьаз, мялим?
– Узу йиз к1уруб ккудубк1айиз хъебехъ, Хялаков, гьялак махьан! Унт1ак – жарадаризра аьгъю хьуз! Сяътин ерина ичв хилихъ ч1улик дик1ай! Гьаци гъабшиган…
…
– Хъа хилихъ, гьаз мялим?
– Узу сарун ичв мялимди мидарза, Кдрисров, хилихъ – вахт улиъ уьбхруси, хъап1найи ч1улик йиз гафарра учвуз дяркъну, учву нягьякьвалари хът1ют1юкьюз, бала-хат1айихьан уьрхюз!
…
– Му мициб ц1ийи аьдат наънан гъибихъунвузззз…
– Сарун узу мялим даруган, фуж пидик1ан к1ури урхну мугъузан, Урхунов, йипай узуз мялимими! Му мициб…
…
– «Мялимими» – гьаз?
– Сарун узура, гъи ихь гафар вари «сарундихъан» шулайихь, учвуси узура, Итихуров, ц1иб ит1ихури ап1ин, ихь гъула жви вуза, ва йиз ччвурнахъ «ими» хъап1ну, узуз дих ап1ури хьидичва. Йиз ччвур фициб вуш учвуз аьгъячвуз, хъа дидихъ гьюрмат улупурайи гаф – «ими» хъап1иш, фу шул!
…
– Дицикьан дарцциди шуладарки, Мялимими? Увуз гьацира ихь гъуландари «Мярдягьяйими» к1урадарин?
– Кялхъюб гъит, Рихшанчиев!
…
– Мялимими, кялхърадарза.
– Дарна? Даруган «аь» гьярфназ гьадмукьан илзигури дарпиш хай шулдайин?
…
– Хъа сарун жараси, Мялимими, шулдар аьхир?
– Шулу, шулу, Цирцаркурчов! Уву ц1ибди ц1ирц1ар ккурччври ап1ин! «Аь» гъюдалди пуз шулу, ударения алдарди, хъа ихь Рихшанчиевди шуббиб «аь»-яриинра шу-шубубан ударенйир диври к1ура. Сабпи насигьят, бик1ай ичв унт1ак: «Ичв жжулук т1улар гъитай»!
…
– Мициб насигьятназ уччвуйи фикир тувруш, Мялимими, уву, дугъриданра, дюз вува, дерин мянайинубу.
– Яв дустарихьдира, Кулибхруров, либхуз гъит дурарин к1ул!
…
– Хъа ич к1ул либхурадарин, Мялимими?
– Дици шли гъапнийи?
…
– Уву.
– Узу?
…
– Узу фу гъапнийи?
– Яв дустаринра к1ул либхуз гъит к1ури. Кулибхруровдиин к1ул алди уч’ин алдарин дарш, Мялим!?
…
– Узу гъапибси дюзди текрар ап1инай гьеле!
– Дюзди текрар дарап1ишра, лап ужуйи учу яв гъапибдин гъавриъ ахъунча. Уву Кулибхруров учут1ан зина дерккрава. Эгер ич к1улар лихурадарш, увхьан, мялим, гьамкьан йисариъ, лихури ап1уз даршиб, Кулибхруровди фици лихри ап1иди?
…
– Маалархьанай уз’ин! Лигай узу фици гъапнийиш: «Яв дустарихьдира, Кулибхруров, либхуз гъит дурарин к1ул!» Гьаци дайин?
– Вуйи!
…
– Гьамус гъачай му узу гъапи предложенияйин разбор ап1идихьа.
– Грамматический?
…
– Ваъ – смысловой! Ачухъди зиин али ва жиниди гьит1ибк1найи мяна арабгидихьа. Рази вунучва?
– Вуча.
…
– Ихь мушваъ ачухъди айи мяна фунуб ву?
– Учу дидкан гъапнийча.
…
– Гъачай, ниразивалар гъирагъдиъ дирчну ихь предложенияйихьна гъюхьа.
– К1ул ккадабгъурайиси рябкъюрачуз, мялимими, уву?
…
– Дарза, баяр, учвуз кизибгнайивалихьна ухьу кьяляхъ хътакидихьа, хъа сабан учвуз учебникрик ктру саб дарс кивуз ккундазуз.
– Хай шул, тетрадар адагъуча?
…
– Узу гъапнийза фтик бик1уруш.
– Зарафатич, мялимими!
…
– Ичв зарафат даруб аьгъязуз, хъа зарафатси кьабул ап1идизаячв. Учву гьялакди айибдинра, сарун йиз гафар учвуз меэлди дарубдинра гъаври аза. Ккундуш алдагъуз шулучвхьан…
…
– Хъа сяътин ерина хлихъ хъаъру гафар хьтарди?
– Учвухъди, узура узуз узу ученикди гьигъразуз. Фтихъ хъайи ухьу, жигьилар?
…
– Тавтихъ!*
– Зарафатов!!!
…
– Узу дайза, мялим! Рихшанчиев вуйи!
– Учву дарин, школайиан деетуб гьяйифийи! Учву хътарди узу т1агъришну йик1уру, гьамуст1антина робот-ученикарихъди лихури гъабшиш! Зарафат-арафатов, ихь тема фу вуйи?
…
– Жинибна ачухъуб!
– Садись пять! Ухьуз рябкъюрайиси, узу гъапи предложенияйин ачухъ мяна:
1. «Яв дустарихьдира…»;
2. «…дурарин к1ул…».
Ачухъ мянайин му кьюб пунктнуан рябкъюрайиси, узу Кулибхруровдиз яв дустарихьди к1ул либхуз гъит гъапунза. Дарин гьаци?
– Ибшри сарун.
…
– Хъебехъай мушвхъантина, мидланра савайи, мушваъ саб «дустарихьди» к1уру гаф ч1яаьн вушра, узу, гьеле, грамматикайиинди лазим гъюрадаршра, «дурарин» к1уру гаф артухъ вуди гъяп1нийза. Шулдайин узхьан думу гаф гъядарди: «Яв дустарихьдира, Кулибхруров, либхуз гъит к1ул!» пуз?
– Шуйи.
…
– Рябкъюрайчвуз, учву фукьан грамматный ученикарди ихь школайиан удуч1вураш.
– Гьаз уву ич тяриф ап1ураш, гъавриъ ача, мялимими, кжакурава гьа уву!?
…
– Лийикьлу хьувализ тяриф к1ури шулдар. Дидиз гьунар пуз хай шулу. Гьаддиз, гъапиб, тяриф дайиз. Дугъриданра, учвуз ихь мялимари ужуди дарсар кивунчвуз!
…
– Гьамус ич гьунар уву мялимарикинди киибт1ра! Предложенияйин разборра уву фтин бадали ап1ураш аьгъячуз.
– Аьгъдарди хьайиз, аьгъяди ужу ву! Магьа, узу гъаписи, грамматнияр вучва.
…
– Уву дицирихъинди мик1ит1ибк1ан, мялимими…
– Ккит1ибк1урадарза, хъебехъай сарун узу к1урайибдихъ, учву бадали вуза! Уьмриъ, гьар лик алдабгъушвахь разборккйир ап1уб алабхъидичвуз. Гьаз узу «дурарин» гаф артухъди гъяп1ну? Гьаз гъапиш, узу жарадаринра гъайгъушнаъ айиб улупурайиган. Эгер узу учвуз к1урайиш, гьаз узу Кулибхруровдикан ичв к1ул либхуз т1алаб ап1ура, узу учвухьди либхуз гъидритди? Ухьу гъапиганси, ичв к1улар лихрударичв, ва учвуз гиранра хьуз хъюбгъюнчвуз думу ичв гьунар узу мялимариканди кибт1райиган – му саб. Кьюб к1уруб, учву йиз улихь хьади, узу учвухъди прямой речниинди гьаз гъулхундайи? Кьюбпи лицо гьаз ишлетмиш гъап1нийи? Шубуб гъапиб, гьамусдихъантина, Кулибхруровдин дустар вуди учву гъузрайчва?
…
– Ав гъузруча.
– Эгер дустарди гъузруш, учву фикир ап1урайиси, дугъан, к1ул дилибхру дустар гьаз ву? Ясана, учву дугъан дустар вуш, к1ул дилибхрудар вуча к1ури к1ул’ин гьаз бисурачва? Мицдар ихь вари суалар, предложенияйиъ жиниди айи мяна ву. Сифте гъаписи, учву гьарсар саб йишвахьинди алдахъидичва, хал-хизан, тухум-тереф арайиз хибдичва, гьадмуган лигидизачвуз учву фицдар дустарди гъузруш!
…
– Дици вуш, мялимими, сар Кулибхруровдиз гьаци гьаз гъапнийва? Вари учуз гьаз гъапундайва: «Жан жигьилар, учвухъ хъиршру ичв дустарихьдира дурарин к1ул либхуз гъитай», к1ури?
– Сарун йиз учвухъди гьябгъри* амдар, жигьилар! Сарун узу ичв мялимдира амдарза. Вуйиш, хъудубт1ну дусай, пуз шуйзухьан! Мушваъ гьит1ибк1уб фу ву: учву узу гъапибдин дюзди гъавриъ ахъунчва. Хъа гьадму йиз гафарикан учвуз гиран гъабхьиган, узу жара багьанйир агури хъюгъюнза. Икибашт1ан, узу дюз дайи, эгер узкан гиран гъабхьнуш хил алдабгъай!
… *
– Я, Мя-лииим!!! Ич уларигъна зириз гъядап1дува! Учу увуз икрам ап1уз буржлу вуча!
…
***
…
– Ичв инсанвали, баяр, йиз инсафсузвалин язухъ гъизигну ва йиз к1ваз рягьят гъабшириз…
– Увуз, Мялим, мялимими пуз учу гьич вердиш шлубси дар. Хъа ич юк1варикан увуз хабар гъабхьнийинна, Мялим! Алдагъуз ният гъабхьнийич, хъа гьамус сарун артухъ увухъ хъпехъуз ккун гъабхьунчуз. Хъана фу-вуш кидибта, Мялим!
– Может, сабсана предложенияйин разбор ап1ухьа? – Зарафатовди зарафатсуз гъапи гафариин вари гъяаьлхъю.
…
– Кдитрудар а, хъа…
– Школайин программа сарун ккудубк1нихь аьхир…
…
–Вахт амиди ухьуз, Урхунов сикинди гъидритдайи суалназ жаваб тувхьахъа?
…
Хялаков:
– Аф!
Итихуров:
– Аааав!
Урхунов:
– Аъъъъав!
Рихшанчиев:
– Хъа ав!
Цирцаркурчов:
– Ав, ав, аввв!
Кдрисров:
– Ваъ-ваъ-аввввв!
Зарафатов:
– Аьв-аьв! Аьв!
Кулибхруров:
– Ав, ав, Мялим!
…
– Лигай, ухьу хил алдабгъували фици сат1и гъап1нуш ва гьарсари чан жюрейиинди чиб-чпихьна вуйи ккунивал улупураш.
– Хъа фициб вуйи, Мялим, узу сикинди гъидритрайи суал?
…
– Урхунув урхна, Мялим! Учв фти сикинди гъитрадарш аьгъдар…
…
– Гъачай, Урхунувдин «Му мициб ц1ийи аьдат наънан гъибихъунвуз» – суалра разбор ап1ухьай?
– Итихурув, «существительный» фу вуш аьгъдруриз, гьамус «разбор» аьгъю дубхьнайиси авуз…
…
– Курччвувалар гъитдихьа, баяр! Урхуновди чан суалниинди, уву, ц1ийи аьдатар адагъурайир, гьап1рур вува, к1ури тягьна йивузди гъапиб дайи, гьеле чав «му мициб…», «…наънан гъибихъунвуз» гафариинди гужал ап1урайишра. Мугъан хиял, узу ц1ийиб адабгъура к1ури гъабхьуншул, вушра мугъаз чаз аьгъдруб аьгъю ап1уз ккундайиб сарун ачухъди аьгъю шула.
– Сарун, дюз вува, Мялим!
…
– Гьамус лигай, ихь арайиъ фицибсана аьламатнан ляхин шулаш: учву, сяътин ерина хилихъ хъаъру гафарра йип гъапнийчва, магьа к1уразачвуз: «хил алдабгъ» – ч1улик гьамци дибик1ну хъап1ай! «Сарун дюз вува, Мялим!» к1уру гафариинди Урхуновдира чаллан хил алдабгъуб ккун гъап1ну. Мициб дюшюшнаъ «хил алдабгъ» пубахьнакьан гьач1ач1арккишра хай шулу, гьаддиз «сарун»дилан ккебгъну касди.
…
– Ваъ, к1уразачвуз, му узу ккебгънайи ц1ийи аьдат дар. Ихь ата-бабйириланмина ухьухьна дурубкьнайи аьдат ву. Динари ихь табасаран халкь чпин гьялкьяйиъ т1ап1иган, примерно ихь деврин йирхьудважпи йисарихъанмина, адмийирихьди дици дибик1найи ч1ул я унт1’ин иливуз, я хилихъ хъап1уз гъитри гъахьундар. Инсан даккнивалари адмийирихьди хилихъ фу вушра ибшри к1ури гъахьну, анжагъ «хил алдабгъ» гафар даришри. К1улкан ктибт1ру ч1улра гьаци. Сифте вахтари, гьаци, фук1а ктарди ч1улар хъаъри, хъасин арсарна, гъизиларна, сяътарин суйназ илт1ик1ну. Гьамус гьарсари чан унт1на хил гьар жюре уюнжагъари балгура ихь абйирин абурлу аьдтар к1ваълан гьаъну. Гьаци вуди гъабхьибдикан гьамусдиндариз гьич хабаркьана адар. Дурари думу аьдати формаси кьабул дап1на.
– Магьа гьамусдиз дидкан гьич хабаркьан адайчуз, Мялим!
– Наънан хабар хьибдичвуз хъа, интернетдиъ гьаддикан дибик1найишвар ашра, учву ичв абйирин тарих бинайианмина фициб гъабхьнийк1ан к1ури, дарабгруган! Ич вахтари гъиси рягьятди дайи, ихь халкьдикан дидик1найи китабар агури урхуйча, абйирин ихтилатарихъ хъпехъуйча, гъахьи гьядисйирихь теври, ич хусуси анализар ап1уйча…
…
– Мялим, гьаму яв ччвурнаканра гъапнийиш ккундийчуз…
…
«Мярдягьяй! Жигьилар, гъит, сарун алдагъри! Директори чан кабинетдизди дих ап1уравуз!» – Минди школайи завуч Шамил мялим гъафи.
…
– Учву, фикир мап1анай йиз ччвур хявиб ву к1ури. Ихь абйирин му ччвур, гизаф гъапиган гизаф гирамиб ву. Дидкан варишвариъ дибик1на. Учвуз ккун гъабшиш, дабгну урхидича. Сарун ухьуз алдагъуз вахт ву к1уру лишнар дуфнахьухьна, хъа сабан, ичв к1ваъ айи метлебар ичв абйир-бабарин юк1вар шад ап1ру ужувларихъинди илт1ик1риячв! Чухсагъул. Чавай, гьардин хил жа-жаради бисидизиячв!
––––––––––––––
* Тавтихъ – гъуннаари, саб месела гьял дарап1ди жарабдихъ хъч1аккруган, «халкь – гьарайнахъ, Тават – тавтахъ» к1ури шулу. Мидкан табасаранарин мисалра дубхьна. Му гьадму к1уру гаф вуки: вари сабдихъ хъач1арккнамиди, ап1рури чан ап1ура.
* Гьябгъри – хиял мап1анай узу му гаф бик1руган гъалат1 духьна к1ури. Ваъ – мяна жигьатнаан «гьябгърина, гъюбгъри» жа-жара гафар ву. Гьябгъюб – учвухъди сабси зигуз шулдар к1уру мянайинуб ву, хъа Гьюбгъюб – учвухъди ттархьну хьуз шулдар к1урайиб ву. Мурар саб мяна айидарси гьугъужвуру, хъа гьякьикьатди уьмриъ гьар жюреди ишлетмиш ап1ура. Мисалназ, «яс ивухъри гьялкъюндарис»; «яс ивухъри гьюлкъюндарис»; Ляхла нугъатниинди дидик1найи сабпи преложенияйин мяна: узхьан увухъди зигуз хьибдарзухьан; кьюбпи предложенияйин мяна: йиз увухъди ляхнар дюз шулдариз, к1урайидар ву.
* … – эгер учву му йиз гьамшваъ ва жара йишариъ ишлетмиш ап1урайи ишарйирин гъавриъ ахърадарш, гьамци гъаври ахъай: точкйир ишметмиш ап1ураза, автори дупну ккуни гафарин ерина.
Китабар урхрудари авторин гафар гъидирчайин монологарна диалогар урхури шулу. Яни, китаб урхрур учв, чазра аьгъдарди авториз илт1ик1ура. Хъа авториз чав фу дибик1наш агъюган, дугъу дурар гъидирчура. Урхрудариз аьгъя авторин гафарик артухъ мяна ктруб ва диалогариз мяшат ап1руб. Автори чан гафар дидрик1ишра, эсерин игитари туврайи суаларииндина жавабариинди авториз фу пуз ккунди айиш аьгъю шулу. Гьаддиз, ужуди бик1рудари, мицдар дюшюшариъ, авторин гафар тек-бирра ишлетмиш ап1ури амдар. Гьелегиг литературайиъ мициб къайда ахтармиш дап1надар ва дидиз терминра адар. Эсер мици бик1бан къайда акмеизмайизна элипсисдиз ухшаруб ву. «Завариан сес» к1уру роман вари гьациб къайдайиинди дибик1найиб вуйиз. Дидиъ неинки авторин, хъа эсерин игитарин гафарра кмиди гьамцдар ишарйириз илт1ик1ну дерккна.