ТАБАСАРАНАРИКАН
(туву суалназ жаваб вуди)
Табасаран халкьдин кьадарнакан улхруган, думу гьаци рягьятди пуз шлу месела дар.
Табасарандин тарих юк1в хъипну ахтармиш ап1ру касар адар. Юк1в хъади айидарихьан, чпиз дакъатар адрувализ дилигну, хал-хизан гъибтну, думу меселайиин эллешмиш хьуз шулдар. Гьюкуматдин терефнаан, к1уруш, гьич саб гьюкмизра, халкьдин дугъри вуйи тарих лазим дар, фицики чиновникарин интересариз гьякь тарих къаршу шула.
Увуз аьгъюганси, историк Гасановдира тастикь ап1ур, гьам ражари ихь ругариин али табасаран халкь гьадмугандин табасаран халкь дар. Фици дидин гъавриъ духьну ккунду?
Гизаф ужуйи ахтармиш дап1на Египетдин тарих. Дид’ан рябкъюрайиси, гъи Египетдиъ яшамиш шулайи халкь, мисалназ Юсефдин (Иосифдин) вахтарин халкь дар. Мурар кьандирин эдомарна, амаликитянарна, филистимлянар, яни саб гафниинди аьрабар ву. Гьадмугандин 40-50 миллион халкьдикан, душваъ саб биц1и гъварчт1ан имдар, коптар, к1ури. Мошейи (Моисейи), египтянарин лук1валиъ ади айи жугьтар душв’ан адаъруган, дурарин кьадар фукьан вуш аьгъяди вухьуз – 0,6-1 миллион кас. Гьаму кьадар жугьдар арайиз гъафну, гаш вахтари египетдиз гъушу Яковдин йирхьц1урна йирхьур касдилантина. Ягъч1вур йисандин арайиъ, дурар къуру чюллериъ уьргъу имийи ва дурарин кьадар кьюб-шубуб ражари артухъ гъабхьнийи.
Гьамус фикир ап1ин, Новоходонсорин хликкан Кавказдизди гьергу жигьдарин кьадарра думукьан дайи (900-1000 кас). Дурари бин Каспи гьюлихъ гьамусдин Количи к1уруна, Самур к1уру нирарин арайиъ гъивнийи.
Гьаз му нирарин ара дурари ктабгъну? Икибашт1ан, дурар гъяйиз му жилариин жара халкьар алди гъахьну (Яфетдин наслар) ва дурарин яшайиш, набегарна (аварарин Шамилиси), хюрчна, балугъ гъабхьну. Дурариз ругдик кайи т1яаьм аьгъяди гъабхьундар, яни дурарин убзуб-убггуб ади гъабхьундар. Гьаддиз халдеярин хилккан, чпин азадвал уьбхюри гьергну гъафи жугьтари, кьибла Кавказдин к1ару руг айидарстар жилар, урзури хъюгъру. Дурарин ужуб яшайиш гъябкъю местный аборигенарра дурарик ктикьуру ва гьаци дурари чпин царство арайиз хуру. Дурарин ругар гьюлхъан гъадабгъуб тап йифун чвумрарихьнакьан рукьури гъахьну. Думу гьаци вуйиб террасная земледелияйи тасдикь ап1ура. Думу вахтар 4-5 вв до нашей эры вуди гъабхьну.
Гьаддихъанмина думу табасаранское царство, аьрабари ккидипайизкьан артмиш-артмиш шули гъабхьну. Узу ахтармиш’валар гъахурайи вахтари, чпин абйириланмина гъузнайи гафариинди, саб гъул швуб-сабан ккидипну алишв’ин хъана арайиз гъюри гъабхьну к1уйи. Гьацдар культурный слояриз Тель (Тепе) к1ура. Израилиъ гьацдар Телар ухдихъанмина ахтармиш ап1ура, хъа ухьухь, ухьуз дебккнайи гьюкми, дицистар ахтармиш'валар гъахуз гъитрадар. Саб Хив ругариин Мердешан гъибихънучуз к1ури уч1вруди далдабу убччвури шулу, хъа гьякьикьатдиъ фу вуш, жиниди уьбхюра, яни дурарин, халкьдин арайиз адабгъру мялумат, саб ву, ва, жиниди дюбхну ккуниб, жараб ву.
Мимидар табасаранское царство ади агъзур йискьан гъабхьну. Гьеле гъийин гьисабариинди гьисаб ап1ури гъашишра, мисалназ, к1архьа аскан к1ул 500 ккадахьу гъулар халкьдин ушвниин алмиш, дурар агъзурин йисан швнубан ккергъну ккадахьдар вушул? Гьамрар анжагъ гьац1 Хив райондин табарин ругарии ва гьац1 Хючна райондин табарин ругариин алди гъахьидарт1ан гьисабназ гъадагънайидар дар. Аран табасаран гьич зат гьисабнаъ т1ап1нукьана адархьа. Хъа ухьу вари царство вуйибси гьисаб ап1ури гъашиш – фукьан шул!? Среднеарифметическое величина к1уруб айиб ву. Гьаддин гьисабариинди, табасаранское царствойиъ айи халкьдин кьадар улупнайи 2-3 миллионт1ан зина шула. 2-3 миллион табасаранар гъапиган, гьадму вахтари гьадму вилаятдиъ яшамиш шулайи жара халкьарра кади к1урайиб ву. Тму терефнаан, мушваъ варит1ан важиблуб цифрйир дар, хъа кьадарна гьядиса ву (величина и событие). Къуру цифрйир тувуб – му гьюкмин ккуни пише ву, амма инсандиз дидкан айи т1яаьм адар.
Магьа, гъи ухьуз аьгъяхьуз гьадму табасаранское царствойиан фукьандар лезги, ц1ахур, рутуль, дарги, лак халкьар удуч1вна.
Му халкьари, чпин, хусуси гъюкуматарра ади гъахьидарич, к1урайиган, дурарин гьамци гъавриъ духьну ккунду: дурар табасаран раздрабит гъап1у вахтнахъанмина, где-то полтара тысячи лет назад арайиз гъафидар ву. Думу гьаци вуйиб тастикь ап1ура дурарин дуланажагъ ахтармиш ап1руган арайиз удуч1вурайи культурный особенностариинди, саб фила вуш, дурар табасаранское царствойиз дахил шулайиб вуди.
Тмунуб терефнаан, гьар халкьди ап1урайи ч1алниинди аьгъю шула, фицики табасаран ч1алназ хас вуйи сдвиги (смысловые единицы), тму ч1аларира ишлетмиш ап1ура.
Гьаддиз, Исамудин, историк Гасановдин табасарандикан вуйи мялуматар, раздробленное табасаранское царствойикант1ан дар, аьрабари чпин хликк ккап1бахъанмина вуйи.
Ирандиъ а к1урайи табасаранар, шахселемар, курдарин саб жюре сихлар… гъи дурариз табасаранар пуз хай гъюрдар, фицики, «табасаран», гъи, саб ч1алниинди вуйидариз к1ура, хъа думу вахтари «табасаранар», Заанурин веледар вуйивализ, Заанурин гафнахъди культура хъап1ри гъахьи, жугьтарихьан отпочковывать гъахьи гъварчназ к1ури гъахьну. Думугандин понятиярна гъийин, саб вуди гъахьундар. Яв хиял вухьидияв, египетдиан удубч1ву халкь вари жугьдар ву к1ури, ваъ, дурарикан юкьубпи-хьубпи пай жара миллетар вуди гъахьну, амма варидариз жугьдар к1ури гъахьну. Гьаз?
Гьаз гъапиш Заанурин табшуругъар чпи тамам ап1ури гъахьиган. Паччагь Шломойин (Соломондин) кьяляхъ фици Северное Израильское царство ва южное Иудейское царство арайиз гъафнуш, ари гьациб саб царство Кавказдиъра гьюлин гъирагъдихъ арайиз гъафну, «табасаранское» к1ури. Хъа «Табасаран» фу к1уру гаф вуш, китабдиан сарун учвуз аьгъячвуз. Му гьядисйириз сабан археологический материал адар, хъа дурар саб фила вуш арайиз удуч1види.
Гасановдин история фактариинди биналамиш шулайиб ву. Фактар к1уру к1ури, дурар дюз фактар вушра ухьу ахтармиш ап1урадархьа. Просто, «учёнияри гьамци к1ура» к1уру гафарихъ хъугъри инсанар вердиш дап1ну. Хъа му йиз ахтармиш’валариз, сабан фактариинди доказат дап1надрудариз, му гьюкмин наукайи, гипотезйир к1ура.
Хъа узу гьисаб ап1ураза, логикайин бинайиинди арайиз дуфнайи фактаризра рякъ ачмишди дубхьну ккунду к1ури. Ч1ал, культурайин фаркьвалар, инсандин фикир, дуланажагъдин улупбар, хиларигъян гъап1у ругар, мелзналан-мелзниинна гъягъюрайи айтйирна, мисаларна, фразеологизмйир – мурар историяйин хъа аьхю фактарна, документарна, сылькйир даринхъа?!
Документальный бик1бар му йиз гипотезайин дихъуб мумкин дар, эгер саб наан вуш, халкьди, чпин тарихдикан вуйи мялуматар жиниди гъюрхюндарш, к1архьа, мисалназ, Кумранские письменаси, бетйириъ ивну дюрхъяриъ гьит1ик1найи, фицики гьар гъафи гьюкми, ккудубшу гьюкмин тарих т1анкь ап1ури гъабхьну. Кьандириз ихь халкьдин ушвниин алмийи, фици Надир паччагьди вари китабар кипайин ц1ийир ургуйиш, узу бик1идиза к1ури, учвуз ц1ийи тарих. К1арзачвуз, ислам диндихъди дяргъруб, табасарандиан вари т1анкь гъап1ну. Верт1ларин аьхю адмийири ктибтуйи, чпин гъулаз гъафи аьрабдинагьлийири, дийихнайидарин накьаварихъ хъайи гъванарик ккайи христианарин накьишарра кмиди ктуршвуз алауйи к1ури, гуч1ар туври.
Саб гьацибдин шагьидкар узура гъахьунза. Ич гъула маллайи, тувну арагъи сар убгъруриз, ккадабхъу Яргълаарин гъулаъ айи, хачар кайи урч1арин гурзлар душну ург к1ури. Му, Ватикан к1улиъ ади диндин гьюкми вари Дагъустандиъ гъабхурайи планомерный ляхин вуйивалин гъавриъ адрахъузкьан читин месела дар. Чпиз, инсанариз гьаци дубхьну даккундира вушул, хъа лигай иблиси халкь, чпиз дидкан хабарра дарди, фтихъна хъаъраш – дармадагъиндихъна! Дин фукьан гужалди вуш, ягьна, гъир’ятна, намус гьадмукьан зяифди шул, лихрударт1ан дилихрудар арбаб шул, куч1лиинди девлетлуйиринна касибар артухът1ан артухъ шул! Хъа Заанурин я гафнаъ, я гьюкмиъ, дици шуб, я хьуз мумкин вуйиб, адар! Гьаци вуйиган, дин шлинуб вуш, ачухъди рябкъюра.
Ухьхьан, ихь гъийин девриан хъюгъну кьяляхъ гъягъюз шулухьхьан, хъа гъийин девриан ергну душну, гьюкмин наукайи дерккнайи шаблонариинди пятый век до нашей эры аьгъю ап1уз шлуб дар.
Китабдиъ айиси, гъийин табасаранаризра, сохранённый остаток пуз хай шулу, фицики, тухмарина, диалектари, дурар гьар миллетарикан дубхьнайи саб халкь вуйиб тасдикь ап1ура. Заанури чан веледарин тум Кавказдиъ гьаму халкьдиланмина дюбхна. Гьеле дурариканра, варидариз табасаранар гъапну к1ури, вари табасаранарра дар. Николай второйин вахтарин (1915 й.) гьисабариинди гьадму остатокдин кьадар йиц1ишубуд агъзур каст1ан имдарра к1ури улупна.
Гьаци вуйиган, дуст кас, миллетдиин али ччвурну, дурарин ап1урайи ч1ал саб вуйиб улупурадар, хъа, Заанурихьна вуйи саб жямяаьтлугъвал, янашмиш’вал улупура. Ухьу «халкь» к1уруганра, саб ч1ал ап1рудар гьисабназ гъадагъну к1урайиб дар, хъа фикрар, хиялар, ниятар варидин сабстар, саб уьлчмейикк ккахьрудар вуйиган, к1урайиб ву. Мисалназ, «табасаран халкь» гъапну к1ури, чпи табасаран ч1ал ап1урашра, фила т1афларна, т1арашчйирна, куч1ляхяр халкьдик кахьра?
Табасарандиъ маллайиз, кентхуда, аьраб зина ву, сар касиб, чан зегьметниинди чан хал-хизан арайиз адабгъурайи табасаран нежбер каст1ан. Гьякь к1урур, нягьякь ап1урайи заманаъ, ицци гъахьир дар! «Общественное мнение» к1уру алатдиинди ул’ан идитура, няна алап1ура ва «халкьдин» душман ктаура. Мицибди замана гьаргандиз гъубзбан умуд кайидарин кьувват гизаф ву.
Тарих аьгъю ап1руган ухьу вердиш дап1на датьяриинди – фила фу гъабхьнуш. Месела мициб жюрейихъанди навязать ап1уб бинайианмина дишуб дар. Саб гъапиб, гьар заманайиз чан гьисабар (календарар) а, кьюб гъапиб, инсандин фикир хъабхъну гъябгъюрайи гьядисайихъан хътипура, ва логикайин цепочка ч1юбгъюра. Думу гьаци гьюкми намеренно дап1найиб ву, инсандиз учв наънан наанди гъягъюраш аьгъю дархьуз.
Гьациб суал арайиз гъюра: гьаз гъийиз табасарандиъ ади гъахьи жугьдар имбуну тму халкьдикди ктикьундар? Дидизра чан далил адарди дар. Фицики, римлянари Ерусалимдин дарамат дабгъиган, гьадмуган, дурарин зулмиккан гьергру жугьдар наанди гъягъиди к1ури хиял вуячв? Икибашт1ан, чпи кьабул ап1рударихьинди. Ари гьациб йишва ади гъабхьну дураризра – саб фила вуш, вавилон ва медо-персидское имперйириан гьергну гъафи, чпин ата-бабйири Кавказдиъ тикмиш гъап1у Табасаранское царство. Дидхъанмина Османское империяйиккан гьергну гъафи жугьдар – мурар, сарун чпин обособленно яшамиш хьуз хъюгъну, гьаз гъапиш, думугандин кьувватлу табасаран вилаят, туркарина, аьрабарина, персари зат мидарди дагъитмиш дап1ну, чпин язычествойин гьюкмар т1аънийи – гьаддиз дурар, рукь ругдик кпибикьруганси, чпин Заанурихьан ярхла духьну, дурарин динарик дурар ктикьундар. Гъи ухьуз заан табасарандиъ рякъюрайи ккидирчнайи жугьдарин гъулар-йишвар, кьанди мина аьзабар-истисмариккан гьергну гъафидарин вуйиб ачухъди рябкъюрахьуз. Пуз шулу, табасарандин роль историяйиъ зат дархьибсиб гъабхьну. Диди, чахьна жара йишвариан гьергну гъафи Заанурин гафнахъди яшамиш шлу халкьар багъридарси кьабул ап1ури гъахьну. Гьаци ап1уру к1ури, гьаддиз думу вилаят душмнари ккидипнура вуйи, гъийин девриъси, мировое правительствайиз мут1и даршлу вари гьюкуматар ккидирчруганси. Гъилигу гьялариан, тарих думукьан ярхла дубшнадар, гьадмугандин невсну, гьадмуганси гъира кмиди, чан ляхин давам ап1ура.