«РИХАРИН ДИХНАХЪДИ» ХЪИПЗА УЗУРА ЙИЗ ГЬАРАЙ
Аьрзар кайи, китабар адагъузкьан шуладар, к1ури!
Ав, му гьюкумди учв мюгькам ап1айиз, адагъувал кьит гъап1нийи.
Хъасин, учв ликт1ин гъабхьиган, гьамус мумкинвал тувна.
Думугандиз китаб гъибик1ири чан китаб чан кьиматнахъ адабгъуйи ва гьамусра гьаци ими. Дурар бюджетдиан чан китабдиз пул тувайиз ккилигурадар.
Жвуван пулихъ адагъу китабариинна, хъугъвалра шулдайи. Фицики, гьадму терефнаан вуйи аьгъюваларин кесп кайирин улариккан ккудубч1вуб дар, к1ури. Дицдар аьгъюваларин кесп кайир фицир духьну ккунду: филологияйин илмиин илч1ихнайир, бик1барикан хабар айир, му гьюкми кьимат туври гъуллугъниин дерккнайир.
Ухьуз, китабар адат1руган, гьадму жюрейин гъуллугъниин алир, Шамил Казиев вуйхьуз. Думу варидариз аьгъюр вуйи чан бик1бариинди, хъа думу му гьюкми дерккнайи, адат1урайи китабариз кьимат тувуз шлу кеспагьли вуйиваликан, гьац1аризра аьгъдайи. Дугъу ужуб китабдихъ чан сифте гаф хъипуйи, хъа чаз кьабул дарибдихъ хъипдайи. Мисалназ, дугъу швуб саб йиз китабар адат1низ, аммаки гьич саб китабдихъра гаф хъипундариз. Йиз китабар башаккадрудар вуйиб дугъаз аьгъяхьидийи ва ккебяхъну гъузуйи, гьаму Рашидлиз гиран ктатап1арза к1ури. Хъа Кюребеган китабдихъ гаф хъипнийи чан к1ваъ айиб вари дюз к1ури, башакк ккади чав дибрик1руган. Хъа магьа, Шагьвеледдин китабарихъра гаф хъипуйи, дюн’яйиъ адру адрар ап1уйи, мут1ан ужуб китаб айиб дар ва мицирси утканди ва успагьиди бик1ру кас хьуз мумкин дар к1ури. Лайикьлудар вуйиган, дугъан китабариз, чахъди лихурайи дуст кас вуйивализра дилигну, чан к1ваъ айиб жин дарап1ди к1уйи! Бейнава Шамил халуйи, «гьарарик», табасарандиъ, саб, «Жихрин гьарт1ан» адар к1уйи!
Гьамус дугъанишв’ин, табасарандиз адлу вуйи хизандиан сар риш дерккна, узук гъилигган чаз зегьриманра аьгъдрур! Узу дерк яв йишв’ин к1уйза Шамил халуйиз учв иццурайиб аьгъяди, дерккундайзу – Яв хилиъ ивуз шулин ихь китабарин хазна-хана, фук1ара аьгъдру, аммаки, жвуван адвалихът1ан хъергнадру тямягькрин! – к1уйи. Узура: хъа фуж дерккуз ккава, к1уйза? «Гьаму уву ктарди фуж вушра!» – к1уйи! Хъа Гюлбекийи чав деркк гъапиш гьап1дива? – гъапиза чаз! «Гъапуза, дийигъ к1ури, к1ул ккивундариз, биц1и плар кайи биц1и гъуллугъарихь дийигъуз узу увуз гьатму фуж духьнадара к1ури! Хъа, «фуж» к1ури уточнит гъап1иган – думгьа гьадму ичв гъунна бай, гъапи!»
«Зегьриманра аьгъдрур» гъапиган, «зегьриман» ктарди вари аьгъюр к1уру гаф ву. Магьа учву гьисаб ап1инай, Шамил халуйин арччулну хликкди гьатму бинайианмина лихурайириз аьгъдрубна-даруб гьич фук1а шулин? Ари гьаддиз, дуст касар, Шамили, фужк1а я гъуннаан адагъундар, я гъвандиккан ккадагъундар, ясана ужжихъан хътагъундар, хъа чан хъюхъниккан-ликриккан ккадагъну, думу гъуллугъниин дерккну. Ав, ав, лику – ваъ, ваъ, Лика риш, Фию Руза, к1урур!
«Ужжихъан хътагъундар» к1урубдин учву гъавриъ шуладарча к1ураш, сар Сувайнат к1урурикан вуйиз гьа, чакк ккадабхъу Ужжхъарин ччивар ккайиган.
Шамил Казиевра «зегьриман» фу вуш аьгъюр дайи. Хъа гъийин му гьюкми «зегьриман» увуз аьгъдарш чпин гъварчнягъна кьабул ап1идарву.
Шамил халуйик кайистар иблис т1улар, китабарин гъуллугъчи духьнайи му ихь шураз аьгъюганси дар. «Ужуб бис, харжиб мибисан» чаз дупнайиси, гъилигу гьялариан, Фирузайира к1ваант1ан тамам ап1ура. Ахмукъи! Мугъу, дарин, Шамилигъян гъайри, гьич саб китабдизра сифтейин гаф бук1урадар. Шаирин вахтариси дарди, гьамус китабар артухъ адагъура ва, бик1уз аьгъдрударинра девран дубхьна.
Гьатмигъари саб китаб уларикк ккабхъниз – я да-дай! Узу, ахмакьси аза, узуз маил ап1ри к1ури, Шамилиси дарди, му тазади, дугъанишв’ин дерккнайи Фирузайин адар ап1ури, «жан риш» к1ури, каркар ктатури, вуйишт1ан му чан гьацир игагуди! Фу лигурва, гьаму наантина адру, урхуб-бик1уб улариз дярябкъю, галариъ бит1арин урхъар ригъурайи, гьич саризра таниш дару, Рубас нири гализкьан гьюбхну гъубху Гюгьрюгъян вуйи Кюребеговайин китаб адабт1на. Йиз хиял гъабхьниз Кюребегова гъапиган, вари дюн’яйиз магьшур вуйи Мурсалов Кюребеган риш вушул к1ури. Дардихьну, агьли агьлар! Дардихьну! Сувайнат, к1уруридихьну, вуйишт1ан! Арда, ччвур ал к1ури инсандиин, инсанарин ц1арнаъ аъруб вуйин? Гьаму, узуси, идитнади ккунду дицир!
Гьамус, саб лигайчва, фйир дидик1наш, му Сувайнат Кюребегова к1уру шуру, чан китабдиъ. Мугъан му сабпиб вушра, ясана ургц1урна ургубпиб вушра аьгъю ап1уз шлубси дар. «Рихарин дих» к1ура гьа, китабдизра, бахтаврин! Му, Шамил Казиевдин арччулнуб хликкди–ликриккди, табасаран бик1рударикан вариб аьгъю ва аьгъю гъап1у Фируза-бажийи, му Сувайнатдин «…дихнакан» сифте гаф вуди гьаз фук1а-мук1а дибик1надар, я чве? Гьамдинра хъял кмиди амиди, табасаран сягьнайиинна, писателар, поэтар ву к1ури фужарушра адаъруган, гъухригъишв, дит1рибшу кьикьишв гъип1ганси шулиз. Наан айир ву му Сувайнат, китаб адабт1уз, Италияйиъ сабпи йишвкьана гъадабгъуз дархьур!
Уву рихариъди дихар-гьарйир ап1ури гъушну к1ури, товариш риш Кюребегова, яв дурар ерхьрур фужк1ара адарив! Яв дурар ерхьбан бадали, Пугачёваси, хъяъну сар жигьил алигархдин хярт1ахъ, Кремлийин улихь пробуксовкйир ап1уради ккундийи, ктабхьури али палатдикан зарси пул!
Дарш уву «наан ачва, дустар ва дуст дарудар? Ч1яаьн ибшри сари сар тувуб масу!» к1ури ч1игъар гъап1ишра-дарап1ишра, явси ликриъ заз адрабсди, дурар думу Адабгърурихьна идт1ик1идар!
«Магьа хъана гъафну ц1ийи хьадукар» – к1ури, пуз ккунди ахьидивуз, ц1ийи дигиш’валар адар к1ури!
Фикир мап1ан, гьар йисан гъюра к1ури хьадукар, думу ц1ийиб дар!
«Амма ц1ийиб имдар йиз уьмриъ» – ц1ийиб яв уьмриъ, ай имики!
Узу яв гьарайнан гъавриъ аза: гьаз ц1ийибдихъан хъич1ихнадарчва к1урайиб вуйиб – гьаммишан ит1ибгъну ул пулиан (йирсибдиан)!
Фици «гьюдюхиди кьаби мюрхю чан палтар», думу гьар увуз, гьатму устлихъ хъайи чиновник дар гьа, рюгьсузвалин гъурху му дюн’яйик кашра-ктаршра вижна ктру! Дюн’я дубкну ашра танишдару рихари, я думу рихар фйир вуш аьгъю ап1уз ккунир адар, я вариб дубкну чпин ликкарикк дабхънашра, дярябкъю мисал дап1айин, алдабгъну ч1амппул гъяра!
Гьаци вуйиган, икибашт1ан, «яв к1вак гъалаб кипрайиб саб мутмукьан имдар», имбубра, «дюн’я абц1найи ерсуз духьнайи дихари» ап1урайиган терг!
«Уьлкейикан гъап1унчва, амрар-лук1ар», неинки, пидиза, ватандикан, хъа гьацира, гьарсарикан!
Йиз рюгьнакан йиз бедендин лук1 кадаъна! Му фици аьгь ап1урачва, я инсанар!? Рюгьну, намусну, гъир’ятну аьхювал ап1урайиб ву бедендин, нагагь, хил гьач1абккури гъабшиш чануб дарубдихьна, хилхъан йивруси жвуван фагьмиан рюгьну! Фици «хьибди мани яв ватандиъ, палтар гьюдюдюхру мюрхяхъди» дамахнаъ чпи уч1внайиган!?
Увуз аьгъяйвуз дурарин «мюгьюббат» фициб асттар ккайиб вуш, гьеле «варж жут улариъ абц1найиб» вушра? Гьациб мюгьюббат айи гьадму «вари улар ув’ин алшра увкан бахтавар» даршлуб увуз ухдихъанмина аьгъяйвуз, аммаки, чпи гьадрар бадали, уву ув’инна дурарин гъагъ гъадабгъну гъярайиваликан, дурариз сач гъеебц1у йифкарсира вижна ктар, уву «бюлюлси тикйир» гъашишра!
Магъадабгъан дурарин «аьхю гуннагь» ув’инна! Уву, гъурбан гъап1у «Ччил» дарва!
Яваш, ибшри, гъибди думу йигъ дурарин к1ул’инна «изан гъап1у хут1илси, гюзлемиш ап1урайи лавландин вахтси!»
«Ужуйи ву аьхю кулкарин кьяляхъ фикир ап1уз, уьмур ккат1абц1найи рякъ вуйиганси! Гъит куч1ал ап1ри узуз «пч1у шубари» (динари, к1урайиб ву), гъит улупри вафасувал дустари, гъит гапурт1ан уч1руб ибшри аьрхюн мелз – варибдихъди шули аза яшамиш, варибдихьна духьну аза гъи вердиш».
«Хиял ади архьуз уьмрин хабариъ, арццунза йиз к1ваъ айи хунча раккнар!» Хъа гъи мурари узуз мушв’ин улупурайиб фу ву?!
«Дариз метлеб хьуб имбударт1ан ягъал!» Мициб мешребсувалихьан «хьуз ккундузуз ц1иб ярхла». «Гьаз гьарган йиз к1вахъ йивура» агьна люкьян! «Вуйк1ан узу му жилиин гъураба!?»
Гъурабадира мап1анай узу кьабул! Бул вузуз ичв агьузар! Магьийиз магьи пуз даккунди, гъарпзиз хумурзаг ву дупайин имбунурихьдира дидиз икрам ап1уз гъитрудар фукьандиз аьгь ап1уза му жилиин? Ачухъ ибшри зав ва дидин сес ебхьри варидиз!
Магьа, дустар, ихь таза редактори фицдар китабар саб ч1ал-ч1укь дарди адат1ураш! Шамилихъан дудубгънаш к1урза мугъура, ук1аригъ я ук1 дару, укаригъ я ук дару, шлин-вушра китабар адат1ури хъюгъюз!
Жан сагъ ап1ри ихь Багъирин, табасарандиз «уркларикан» «шедеврйир» дик1урайи! Ари китабар адат1уруш, ари пешкешар, званйир тувриш, гьацдар заан дережайин, дерин мяна айи китабар дик1ру «жигьилариз» тувруб ву гьа, адат1руб ву гьа, аьгъдру гагйир!
Удубч1вну к1ури му «Рихарин дих», мубаракра дирип1арза чан, Сувайнат ханумдин! Фици к1ура, Раджабов, табасарандин леке, дарихмишсузчивалин тепе, узу!?