Вай Сибрех дигинчуьра цIа даьхкина масех шо даьлча, тхан де вешин кIанта зуда ялийнера. Шен ненахой болчу йоссинера цо иза цу буссехь. Хьалха заманахь, хIинца санна зуда ялош волчуна цIа а ца ялош, цуьна цхьана агIор гергара болчу нахе, я доттаг1 волчу доссош Iедал дара нускал. Цигахь цхьа кIира а доккхийти, тIаккха кIант Iаш волчу керта схьаялайора. Ловзар деш а, ца деш а. Сан хIетахь иттех бен шо дацара. Амма, тахана санна дага догIа суна, тхан нанас дехарца, тхан де доттагIчуьна кIанта цхьана суьйрана тхан керта цхьа доккха, хедийна лергаш а долуш, жIаьла далийна. ЖIаьлеш дага а доьгIна, вала воллуш волчу сунна, цунах боккха кхаъ хиллера. Суна юьхьенца жIаьла тхайна делла ма моьттара. ДIаладоьгIча, иза хиллера цхьана кIирана-иттех денна тхан котамийн бун ха дан далийна. Дукха котамаш ма яра тхан нена. Царех чIогIа самукъадолуш, уьш лела а йора цо.
Цу хенахь тхо долчу агIор Iохкуш йолчу ярташкахь ламаст дара, зуда ялийнчеран а, церан чоьхьара гергачу нехан а котамашна къола деш. «Куьг бехкечуьна» йиша-вешин а, шича-маьхчин а лачIкъина котам-москал яхьар къилахь лоруш-м мухале дацара. Мелхо а, ширачу заманахь Теркал дехьара говрийн рема шаьш ялийча санна, дозалла деш лелара и къола динарш. Ма дарра дийцича, кхин башха зора* хила оьшуш х1ума-м дацара бунчуьра котам яхьар. Цхьа кIира, ши кIира даьллачулла тIаьхьа, котам-москал ехьнарш шаьш шайна айкх а бовлура. Шаьш динарг хьул ца дора цара, къайла а ца доккхар. Амма и котам-москал йолчо шайна дина зиен меттахIоттаде ца олара, дагахь х1уъа делахь а. Ткъа наха: «Шайн зIакардаьхнийн дола дан, Iалаш дан дезаш хиллера», - олий, бегаше а доккхий д1адерзадора.
Къола деш верг ша цхьаъ ца хуьлура. Ши-кхоъ, я кхо-виъ цхьана кхетара цу гIуллакхана. Шайна кера еана котам-москал цара урс а хьокхий, дукха хьолахь йишига я несе, я ца хуьлча тIе даьлча, нене дIалора кечъяйта, цуьнца яа гала хIума а йойтуш. ТIаккха и къола динарш а, цера накъостий а цаьрга схьагуллалора пхьор даа. Яа хIума схьайаллалц, шай юьртара хьенехан-минехан къола деш хилларг-лелларг дуьйцуш, цхьацца забар еш, луьш-олуш Iара уьш. ТIаккха, къакъ олий и яа х1ума дIа а тухий, дIасайовлара берзалой.
Цхьа кIира даьлча, котамаш Iалаш ян тхоьга далийна жIаьла, суна мелла халахеташ хиллехь а, дIадигира шай долчо. Делан къинхетамца, къуй жIаьлех озабелла хиллехь а, мухха делахь а, тхан котамашна кхи зиен ца хуьлуш дIадирзира тхан шичин зуда ялор.
Цулла тIаьхьа ворхI-бархI шо хан-зама елира. Шен низамца дIаоьхара дахар тхан жимачу юьртахь. Со а воккха хилира. Сайн нийсархошций тхайла хьалха хиллачу кегийча неха чкъуро леллинарг лела а деш, лело а гIерташ, схьавогIура со а. Юьртахь дика-вуо хилча, айса лаца деза дакъа а лоцуш, массара а санна.
Иштта гурахь цхьана дийнахь (кIиранде хилла хир ду-кх иза) сан ши накъост веара со волчу. Корта ластийна со чуьра ара а ваьккхина, цхьанна а ца хезачохь, оцу шинах цхьаммо элира соьга:
- Тховса вай эвлара Хьасанера Хьамзат зуда ялош вуй хаий хьуна?
- Ялаяхь, шен довхха Iа доккхур ду-кх Хьамзата, шек дIа а воцуш, - забаре дерзийра ас цо аьлларг. ТIаккха хаттарца тIетуьйхира: «Мичара, хьена мила ю ялош ерг, хьаьнга йоссош ю?»
Цу шимма схьадийцарехь, нускал лулара юьртара далош дара. Хьамзатан, эвла йистехь Iаш волчу, нена вешин керта доссор долуш а дара нускал. Иштта меттиг яьлча тхуна хаза хетара. Нускал доссинчу кертахь, хIора буса олий, синкъерам бора. ТIаккха тхуна самукъа даккха меттиг хуьлара. Кегий дола дера, хьалхарчу могIарехь-м ца нислора тхо, дукха хьолахь. И дерриге дийцина тхо доьвлча, цу шиннах хьалха ваьлчо элира:
- Тхойшинна цхьа хIума дага деана, хьо декъа вогIий?
- ХIун ду иза? Вайна пайда бера болуш хIума дуй? – велакъежира со.
- Вайна дийца хIума а хир ду, цкъа делахь, шозлагIа делахь, вайна яа инзаре чомахь котам а хир ю-кх! Цулла совнаха, вай дика хьовзахь, котам-гала а, тIемала чорпа а хир ю.
- ТIаккха дера еза вай катоьхна палан хIоттаян, - гIадвахана хьалхахь лаьцна ши куьг вовшах хьаькхира ас, накъосташна цу балхана со дукха чIогIа реза вуй хоуьйтуш. Со кхийтира цу шимма т1ебеана некъах.
ДIаволалушшехь, кхузахь цхьа хIума ала догIа. Оха цхьамма а тхаьш ара даккха кечдина гIуллакх къилахь ца лорура. Нахана а иштта хетар ду аьлла тешна а дара тхо, тхаьш да юьхьарлаьцнарг дина девлча, хилларг хилла даьлча.
- Палан ян а яц кхин… Хьамзатан цIеранаш зуда йоссочаьрга дIагIура бу. Уьш тховса котамаш дага йогIучохь а хир бац, - элира сан накъосташа. - Меллаша уьш цIера бовлуш лар а бина, еззачулла котам схьалоцур ю-кх вай!
- Бакъахьа хир ду. ТIаккха цулла тIаьхьа хIун до вай?- хаьттира аса.
- Котам цхьанхьа дIа а лачкъина, вай нускал доссинчаьрга синкъераме гIур ду, ткъа кхана сарахь тхан несе котам-гала кечъйойтур ю, - элира сан накъостех цхьамма.
Айса а к1еззиг дакъа лаца лууш волчу ас тIетуьйхира:
- Тхан йиша ю Хьамзатна гена йоцуш Iаш, котам иза йолчохь дIалачкъор ю вай.
- Вуно бегIийла хир ду.
Иштта барт а бина, хIоккха хенахь, х1оккха меттехь вовшах кхетар ду вай, аьлла дIавахара сан ши накъост.
Буьйсана итт дола хан яра, тхо билгалйинчу меттехь, вовшахкхетча. Нускал схьа а далийна, Хьамзатан нена ваша волчу лакхахь доссинера замойша. Дахана Хьамзатан кетIа дIахIиттира тхо. ЦIеношчуьра стогарш дIадайна дара, рагIу кIелахь доцурш. Со цIийна маьIIе ха да а хIоттийна, аннех йина йолу кертана тIехула а ваьлла, бодашкахь къайлавелира сан ши накъост, панарик а лиэтош. КIарул-Iаьржа яра урам новкъахь. Итт минот а ялале юхабаьхкира бахнарш, тIома кIелахь тап аьлла, Iаш йолу цхьа нIаьний, ши котам а яхьаш. Со тхан йиша йолчу вахара захало дийца. Котамаш хьена ю хиъча-м тхо лохкура долуш дара, цхьа шеко а йоцуш. Цундела котамийн адарс къайладахьа дийзира сан. Сайн дагахь, маслаIатний, захалонний боьттина пуьтташ къилахь хир бац-кх, - аьлла. Халла котамаш схьа ца оьцуш дуьхьал яьлла йиша берта а ялийна, вукхашинга схьакхойкхуш мохь туьйхира аса.
- Сайчарна юккъе котам бунчу ас хIорш дIахецахь, кхана кхарех хIун хир ду а ца хаьа, - аьлла цIийна подвалчу йоьхкира тхан йишас нIаьний, ши котаммий.
- ХIара нIаьна шина котаме сацагатдайта йеана хир ю аша, - аьлла тIе а туьйхира цо.
Тхо-м, тхайгара цхьа доккха хIума даьлла а хеташ, нускал доссинчаьрга синкъераме хьаладахара.
ШолгIачу дийнахь, са дайнчулла тIаьхьа, тхан котамаш кечйа меттиг билгала а яьккхина, тха йиша йолчу даьхкира тхо.
- Ма дика ду шу хIорш дIайахьа даьхкина, - аьлла, йоккхаеш ша подвалчу йелира иза, тхох стаг ца волуьйтуш.
Соьца вола цхьана накъоста элира:
- Йиша, и цхьа котам, я нIаьна, еззарг, хьайна йитахь. Хьуна а дог1а дакъа… Тхуна шиъ а тоьаш ю-кх.
Цхьацца кховдош нIаьна а, ши котам а тхоьга схьа а кховдина:
- ХIан-хIан, хьарам хIума оьшуш яц со… ДIагIо шу хIинца… Кхара баржийна хIара гIурт дIасабоккхур бу аса, - аьлла подвалчура схьа йист хилира сан йиша.
Цо аьлларг гIеххьачулла новкъа а деана уьйта девлира тхо. Амма кевне а кхачале, тIаьхьа бетташ мохь бара тхуна:
- Собарделаш! ДIа ма гIолаш!
- ХIун хили хIинца? Дохко-м ца яьлла хьо котам схьа ца эцна? - цецвелира со, саца а велла.
- Ца яьллера хьаха со дохко-м. ХIа, дIахьуо хIара а, де даьхни де мера кIеллахь товш ду, - куьг схьакховдийра йишас.
- Ахь хIун дуьйцу те, дийца, хIун ю хIара ян мукъане а, - аьлла схьадиллина сай куьг йишин куьйгана дуьхьал д1акховдира ас.
Шурула-кIайн доккха котаман хIоа охьадижира сан куьйга…
зора* - отважный