(Къокъ гьабуна).
- Г1абдула, бокьилаан дуца Шамилил заманалъул, гьесул х1укуматалъул, хасго г1адамазе тамих1 гьабиялъул х1акъалъулъ дуда лъалеб жо бицизе .
- Бугеб къаг1идаялъ тарих хъвазе х1инкъулел руго нилъер тарихчаг1и. Г1урусазда к1ут1улеб жо гьезул г1алимзабаз бицаралда рекъон гурони бицизе бокьулеб гьеч1о.
Шамил гьавуралдаса 200 сон т1убаялде абун к1удияб байрам бук1ана 1997 соналъ Дагъистаналда х1адурулеб. Имамасул ц1аралда бугеб фондалъул к1удияв Юсупги цо тарихчиги рач1ана дихъе ва гьарана дуда лъалеб, духъ бугеб исламалъул г1елмуялъул ва нек1сиял хъвай-хъваг1аязул кьуч1ч1алда Шамилил х1акъалъулъ доклад х1адуреян. Гьезул гьари къабул гьабун дица гьеб хъвана.
Пайда щиб, байрам гьабизе цо анкь г1адаб заман хут1идал рач1арал гьез дир х1алт1и къабул гьабич1о. Муравьев, Коптев, Воронцов, Гагарин г1адал г1урусазул г1алимзабазул х1алт1абаздеги балагьич1ого, гьелги рехсеч1ого хъвараб гьеб бегьиларин багьана ч1вана. Гьел рехсола нуж рук1айин, амма дир х1алт1и нилъерго г1алимзабаз нахъе тарал хъвай-хъваг1аязул ва цересел умумуз бицула батаралъул кьуч1алда гьабураб бугин абуна дица. 10 соналъ Шамилил Имаматалъул Г1алимзабазул Идараялъул к1удиявлъун вук1ана нижехъа Загъалав. Гьев нахъе ун хадув гьеб гъулухъалда, 1859 соналъ Шамил асир гьавизег1ан Г1абдурах1ман Сугъури вук1ана. Гьел г1алимзабаз хъван батаралда рекъон гурони дица жо бицуларо ва хъваларо.
Гьеб биччаларин абуна дида дир гьалбаз. Имамасул васият г1аги хисизабеян ч1ана.
Имамасул васият дица хисизабулеб жо бук1унарин, гьедин биччалеб батич1они цо раг1иги т1аса бахъизе гьеч1ин, дунгоги гьениве вач1изе гьеч1ин жаваб кьуна дица.
- 1844 соналъ, Къеди ккарал лъугьа-бахъиназул, Ункъракьалда гьел соназ бук1араб х1алалъул х1акъикъат кинаб бугеб?
- Жив имамлъун вугеб заманалъ нилъер мухъалде Шамил щвана лъабго нухалъ. Цо нухалъ Хъварши щварав гьесул амруялдалъун, гIурусазулгун бухьен бугел абун гIайибги гIунтIизабун нижехъ 3-4 чи чIван вуго. Гьеб иш жиндие бокьичIев, имамасул секретарлъун вукIарав Хъваршиса Загъалас абун буго: «Имам, нилъеца гьал гIадамал Рижарас хIукму гьабизе щай толарел?» - ан. Шамилица жаваб кьун буго: «Гьедин гьел тезе бегьуларо, щайгурелъул цогидазе гьез гьабулеб жо квешаб мисаллъун буго. ГIурусазулгун бухьен бугелги как баларелги чагIи нилъеца чIвазе ккола, жидер гIузро-гIилла гьечIого нилъее кумек гьабуларел чагIиги чIвазе ккола. Гьедин къвакIараб гIадлу гьечIони гъазават бергьунаро», - ян. Гьединабго гIайибги гIунтIизабун гIадамал чIван руго Хуштада, Гьигьалъ, Сасикь ва Къедиги. Лъалеб жо буго Сасикь-Къеди рукIарал нуцабазул чагIазе ШаригIаталъул г1адло къваригIун букIинчIолъи. Гьел чIваялъе цо гIиллаги гьеб букIун батула. Гьезул бечелъи яги гьезухъа тIалъи бахъине къваригIун гьабураб жоги гьеб букIинчIо. Кинниги, цо-цо наибзабаз жидер тIалъи бугеб бакIазда гьеб масъалаялъулъ ритIухълъи гьечIолъи биччаялъул, жидее рокьуларел чагIи цо-цо багьанаги батун тIагIинариялъул гIемерал мисалалги руго. Гьелъин Шамилица Имаматалъул ахирисеб анцIго соналъ гьеб ишалде данде гIезегIан к1удияб хIалтIи гьабураб, 1850 соналдаса нахъе чи чIваялъул хIукму жиндир наибзабазухъа нахъе босун букIараб. Къеди-Сасикь кIикъого ва жеги цIикIунги чи цохIо нуцабазул чагIи абун чIванин бицунеб хабарги уяб жо гуро. Ханзабазул ругониги, гъазаваталъе боцIудалъуниги цоги жидеда бажарараб жоялдалъуниги кумек гьабулел гIадамал чIвазени кир чIвалел, гьелъул гIаксалда цогидаздаса кIодо гьариялъул мисалалги доб заманалъ гIемер рукIана. Дир хIисабалда, Къедисел чIваялъе бугеб цогидаб гIилла гIурусазулгун бухьен букIинги ва гъазаваталъе кумек гьабунгутIиги батизе буго. Гьезул гIагарлъиялъул чагIи гочинариги цохIо жидеда божилъи гьечIолъиялдалъун гьабун батула. Гъазаваталъул байбихьуда мацI-кIалги гIемер букIун буго нилъер росабалъ.
- Шамил асир гьавиялъул х1акъалъулъ щиб дуца абилеб? Цоцада релъич1еб г1емераб хабар буго гьелда сверухъги.
- Гьелъулги халатаб тарих буго. Х1акъикъаталдаги Шамил асирлъун ана Барятинскиясулгун 70 соналъе къот1иги хъван.
Гьеб къот1и-къаялда жанир рук1ана гьадиналги т1алабал:
Нилъер чаг1и бодулъе ах1ич1ого тей;
Имаматалда бук1араб къаг1идаялъ наиблъиги нукерлъиги тей;
Нилъер жанисел ишазулъ г1урусазул г1ахьаллъи гьеч1ого бук1ин;
мадрасал, мажгитал рук1ахъе тей;
магъало лъеч1ого тей.
Гьел т1алабазда Барятинский т1убанго разилъана ва гъулбасги лъун гьикъана щай нусго соналъе хъвач1еб абун. «Нусго сон инелде мунги, дунги, нилъеда сверухъ ругелги ч1аго рук1ине гьеч1о, динги бук1ине гьеч1о, нужер пачалихъги бук1ине гьеч1о», - ян бук1ана имамасул жаваб.
«Чакмаялъул г1агинибги лъун ц1уне, дуе гьеб къвариг1изе буго», - ян абун бач1ана Барятинскияс.
Цебеккунго гьединаб къот1и гьабун бук1аниги, Барятинский вугеб бак1алде вач1индал г1урусаз имам ккуна ва рахсаз вухьа-къана. Гьедин рахсалги т1ад ран вачана Россиялдеги.
Гьеб хабаралъе нуг1ги вуго дир.
Бавтугъаялде нижер хъизан бач1араб 1950 соназ дун вук1ана 15 г1аги сон барав чи. Гьаний гьеб заманалъ йик1ана ва 1963 соналъ хвана жиндир г1умруялъул 120 сон бугин абулей херай г1адан. Гьелъ бицунаан, имам ккурал соназ жий йик1анин г1олохъанч1ужу. Гьев вачун вач1изе вугин хабар раг1идал Шамил вихьизе илъаян абун г1емерал г1адамал рак1арун рук1анин Бавтугъаялда цебеса бук1араб шагьранухда. Г1емерал аскарияз сверун ккураб гьакидаги рек1изавун, т1ад рахсалги ран вук1анин имам вачун унев.
Петербургалде императорасухъе щведал гьес Шамилида гьикъун буго кинин мун нижехъе кквезе щварав абун. Щамилица жаваб кьун буго, 25 чигун Ах1ул гох1дасаги анин дун, 400 чигун Гъуни маг1ардасаги ине бокьухъин рес бук1анин, амма жив гукканин. Дагъистаналда босараб бергьенлъиялъул даража к1одо гьаби мурадалда, Барятинскияс императорасда бицун бук1ун буго Шамилги гьесул муридзабиги ц1акъ бах1арчилъиялда данде рагъун кверде рач1уларого рук1анин, амма жидеца цо къваридаб бак1алда сверунги ккун т1ад буртабиги рехун ккунин. Гьеб жо жинда бицидал Шамилица императорасухъ кьола Барятинскияс гъулбасараб доб къот1и-къаялъул кагъат. Рагъулъ босараб бергьенлъиялъухъ т1адег1ан гьавизе кколев вук1арав Барятинский гьеб гьерес сабаблъун Сибиралде вит1ула, гьелъул г1аксалда, Шамил т1адег1ан гьавула ва гьесие Кавказ тун бат1ияб бак1алда г1умру гьабизе изну кьола.
БАВТУГЪАЙ, 2014 сон.