ГЪИЗИЛ
(Отрывок из романа Машар – Лица)
– Му тарихариъ гъабхьи гьядиса дар! ¬ к1урайи чан биц1идар хъади дадайиин улукьуз дуфнайи йиз аьхюнур риш Марайи, чпин дадайин гардандикк ккабхънайи гъизилин цепочка гъябкъюри.
– Хъа гьап1нухъа, чакк чан жилири ккаабхъуб ву сарун! – кадиси чан жилирихьинди дилигну, жаваб туву йиз биц1инур бализ духнайи, тазади узуз хтул бай дап1айи йиз швушвура.
– Ихь адашди гъизил гъадабгъуууб! Гьич хъугърадарза! – мюгьтал духьнайи йиз биц1инур риш Зиренара, чан веледарра хъади дуфнайири.
– Ихь адаш думукьан писур дарихьки! – к1урайи аьхюнур балин, йиз шубурсан хтул кюкйирстар шубарин баб вуйи мунур швушвура.
– Гьей, йиз веледар, йиз хтулар, увуз ичв аба аьгъюр дарчвуз! Думу зиълан гьаци рякъюра к1ури, дугъан к1ваъ айибдикан хабар айчвуз! – гъапи ургц1урпи йис гъябгъюрайи, му хизан гьюле гъабхури гьамусра лихури айи Муминат баб-дадайира.
– Я адаш, кидибта гъизиликан…
– Я аба, яв к1ваъ фу аяв…
…
– Гьамус йиз веледариз, гъизилин зиин шлу гъизиларикан ктибтидиза…
…
***
Академия наукдиъ, ихь ч1алниин ляхин гъабхурайи сар адлу аьлим, Ханмагомедов Бейдллагь Гаджикурбанович к1урур ади гъахьну советарин гьюкум ккудубк1ури, т1арашч’йирин ккебгърамигъди.
Думу демариъ деуз, убхъуз-ип1уз, гаф-ч1ал ап1уз, жара миллетарикан зарафатар ктагъуз, ккунир вуйи.
Табасаран ч1алнаъ думу меркклиин йицси вуйиш, к1арк1т1ихъ думу Петросян вуйи.
Гьациб жюрейихъинди думу дагъустан аьлимарин арайиъ Гагаринра вуйи.
Саб ражари авар аьлимдиз табасаран, Бейдуллагьдин улихь, зарафатнахъди асккан ап1уз ккун гъабхьну.
Дугъу, гьамус узу Бейдуллагьдин рижв кьант1а ап1арза к1урубси, гьамциб бюгьтан йивуру:
«Шлиз гьясби ккайи йишв ву ичв табасаран! Аваристандин, ад дюньяйин тинди хъайи Американистандиъра кмиди ат1абгна!»
Пагь! Уву мици к1арна!
Мугъу гьациб бягьсум илипуруки чан гъарашугъдиин!
Хъасин гъарашугъ Бейдуллагьдин гъаравул шулу. Яни, ихьдари к1уруганси, (гиранра дарап1ри думу касдин гъузну имбу багахьлуйири, эгер дурариз дидкан хабар ади вуйиш): кьяляхъишв либжврур!
Бейдуллагьди думуган гъапну:
«Ичв Шамилистандинна, Гамзатистандин ад ат1абгнайиган Америкайианмина дуфну сар аьлим табасарандиъ ерлемиш гъахьнухьиди!?»
«Гъизилин гафар!» – гъапи Кази Курбановичдира.
«Гъизилин, к1урадува, Кази, авар жвиван аьхю сункьиан кубачи жвиву, чазра хабар дарди адабгъу гъизилси, ву дарпиди!» – Хъипу даргйирин аьлим Исаев Магомедшапи Алихановичдира.
Му гафар гъеерхьу авар, уьрхну к1анариъ лицури гъахьну, гъипри ниъ Гаджиева кючейиъ айи илимдин дараматарин коридораригъ.
…
***
Америкайин вуйи аьлим, табасарандиъ йиц1усад йисан чан хизанра хъади яшамиш гъахьну. Дугъан душваъ, гьар гъулариъ ужудар дустар арайиз гъафну.
Му ихтилат бик1урайир дугъан варит1ан ккуни дуст ву. Думу гьамусра, йискьубан сабан Пенсильванияйианмина чан дустариин улукьуз гъюри шулу.
Гьациб саб встреча, «Скачки» ресторандиъ гъубшнийи.
Му ражари мина уч духьнайидар гизафси дишагьлийир вуйи. Дурар кьюб десте айи. Амма дестйир чиб-чпиз танишдар дайи.
Аьламат мушваъ гьаддиъ аки: Аьлимдин хпир фунур вуш, халис табасаранкаси рякъюри, Писателин хпир фунур вуш, аьйни табасаранка вуди, аьгъю ап1уб думукьан рягьти ляхин дайи.
Магьа узухъ хъугъдарш, Писателин «Населённые пункты Табасарана» к1уру китабдин дилжарин айит1инди кап1найи шиклиз лигай.
Душвак шубур табасаран дишагьлийир ка.
Дурарикан сарнур Аьлимдин хпир ву.
Шулуш, магьа фунур вуш т1уб иливай.
Магьа гьадму китабдиан вуйи думу шикилра:
…
Су…-йиз дурарихъди гизаф таниш хьуз ккунди айи:
– Мушваъ узуз таниш дарудар кьюр дишагьли ачва. Учву фужар вуш аьгъязуз, хъа фуж шлинур вуш ухьу гьамина гъюрухъанмина фикрарик каза.
Су…-йиин вари гъяаьлхъю, ва дурар чпин жини сир ачмш дарап1банди гъахьи.
– Учвуз ккунибкьан аьлхъяй, сарун узуз аьгъю гъабхьунзуз: гьамунур Рашид-халуйин хпир ву… – Хъана аьхю гья-гья абхъу. – Хъа гьамунур Филип-имирин!
«Ар дар, ар дар!» – к1ури Су…-йиинна хъана аьлхъбан мушваъ айидари гьюжум гъап1у.
– Магьадааа! Магьадаа! – к1ури Фи…-ра алжагъу. – Дици дайва гьа, узу «Дагъустан дишагьлийин» редактор вуза к1ури дазабгну хъюхъ лицурайир! Магьа берей! Гьамрарикан дагъустан дишагьли фунур вуш аьгъю ап1уз даршулайир!
– Мурар кьюридра табасаран дишагьлийир ву! – Гъапи гьевессниинди Су…-йи.
– Рашид-халу, гьамрар уз’ин аьлхъюз гьаз гъитрава? Кюмекназ гъачеле яв дустраз.
– Гьаааа! Рашид-халу яв дуст вуйиз йипаааа! – пну думу дишагьлийирикан европейкайихъна гъушурсирин гъян’ан адабхъу.
Хъана вари гъяаьлхъю ва «Я риш, я риш!» к1ури гьаци гъапириъ ут1укьу.
– Ты предала себя этим! – гъапи Ши…-рийира.
…
– Багъишламиш ап1ин, Муминат-бажи, яв жилир, дугъан к1ваз дилигну, гьамусдизкьан йиз дустди кадагънайир вуйиз, хъа сарун уву узуз, яв дадавалин, яв чивалин, яв дишагьливалин юруш рябкъюрухъан, думу тина гъап1унза. Дугъан ерина йиз к1ваъ ахънайир сарун сар уву вуйиз. Йиз хиял дайиз ихь Писателихъ гьамцир хпир шул к1ури. Узу мугъан гьамус гъавриъ ахъунза, гьаз мугъаз уву ккунди вуш. Гъизил, гъизил вува ич, дишагьлийирин арайиъ! Гьаддиз я яв гардандикк, я яв ибарикк, я яв ппуликк, я яв т1убарихъ гъизилиз йишв дибихънадар!
– «Ппуликк» к1уйна, риш? – к1ури Фи… хъялхъюзра ттуч1ву.
…
Гьамус дишагьлийирин ва дураригъди сакьюдар чпин жиларин зарафатнан ара гьубк1ну ачмиш гъабхьи.
***
Хъа, ихь гъийин ихтлитин жилгъа жараб вуйихь.
Мураригъди деъну хьуб, мурарихъди – гаф-ч1ал, мурарихъди – ип1уб-убхъуб, ички – ваъ гьа, икибашт1ан, гизаф марагълуди ву.
Ву пну, ухьу ихь гъизиликан вуйи гьядиса, сабдизра дилигди давам ап1идихьа.
Писателиз хпир ухди гъахнийи, чав гьеле Ростовдиъ урхурамидит1ан.
Дугъу дидкан чан «Мукьмари ккунирихьан хурайиз хабрар» к1уру поэмайиъ уччвуди кидибтна:
Армияйиъ айиган хъзигурийза мудатназ,
Ухшар риш агбан бадали кIвак кайи шикилназ.
Ваъ, студентвалин пай даккунди гьялакди дарза.
Йиздин багахь хьадрували шамси ургураза!
Ав, гъидихъунзуз кIваъ айирсир риш ярхла гъулаъ.
Риш дар гьа, йиз дамариъ дарман убзру Бюлбюл ву.
Бюлбюл дар гьа, чандин гъянаъ айи иман Рюгь ву.
Рюгь дар гьа, йиз Фагьум, узухъди шлу йиз Сирин ву.
Шубудпи йис гъябгъюра, гъябгъюрадар рабгура.
Йиз сирин хулаъ дипну имийиз - узухъди чIиргура.
Хъана гьамкьан йисар гъягъиди, узухъди чIиргиди,
Йиз аман дугъахъ мягьрум дубхьну йисирси гъубзди.
Узхьан уьл ипIуз шулин? -ав, хъа гашди гъузруза.
Узуз терефар рякъюрин? -ав, хъа бюркъю вуза.
Фагьумдиз ебхьдарин? -фукIара ебхьурадариз,
Гьюжатнан мюгьюббат лижартIан ккунирин сариз!
Узуз лотерейиан удубчIву бахт вукIана?!
Кефсуз уьмур давди хъабццуз швушвди гъафнукIана?!
ГьапIуз ккава узкан, эй, йиз шикил, Агъайин риш?!
Гьяйифсуз йиз юкIв яв уьмрихъ гьюдюхюнна даршиш?!
Гъубшну хьуд йис дурарин чиб-чпихьан ярхлади, мюгьюббатнан гьиссар гужалт1ан-гужал ап1ури.
Думу вахтари Писатели чан эсерар 96 к1аж гъяйи общий тетраддиккна дик1уйи.
Дугъахъ я думукьан ужуб хат1ра хътайи.
Гьацдар вахтар шулу: хили гъидик1у эсерар издательствйири, писателарин советари кьабул дарап1ди ккебгъру.
Хилин хат1 урхуз читинди алабхъуйи.
Марццийи дибрик1рударин фу-фунуб гьярф вуш аьгъю ап1уз, учв автор хьтарди, удубкьури шулдайи.
Яни думу вахтари к1уруганси: «чан каракулйир хъадаъна, дибик1найибдин к1ул адабгъуз шуладар…».
Касибди вуйи. Бик1ру машинка гъадабгъуз удубкьурдайи.
Думу вахтар гъубшу аьсрин миржц1урпи йисарин гьац1кьял вуйи.
Думу вахтари ча дупнайи швушваз гъизилин т1улбан ап1уйи.
Думу вахтари думу т1улбан, кьюр кас, байна риш, чиб-чпиз ккунивалиан сат1и хьувалин лишан вуйи.
Гьаци, ап1ури гъахьну дягьзаманйирианмина ихь абйирин-абйирин-абйирира.
Думу гьаци вуйиб увуз наънан аьгъявуз, к1ураш, к1уразачвуз: ихь абйирин гирами Торайиъ дидкан дибик1на.
Гьамус учу Тора наънан абгуча, гъапиш, Тора, Кюгьне Йикьрар ччвур алди Библияйиз дахил шула. Гъадабгъну урхай Библия, душваъ ихь абйирин тарих кайи-кайиси, вуйи-вуйиси ат1абгна.
Жилирин гьял гъябкъю хпирин к1ваз, ижмиди тясир ап1уру.
Ва хъадап1ну чан т1убахъ хъайи т1улбан, думу набалугъ швушву чан жилирихьна гьач1абккуру:
– Ма, жилир, гъадаб увуз гьамдихъ машинка! Белки саб фук1а-мук1а арайиз гъюр. Гъит ихь чиб-чпиз ккунивалин лишан гьаммишан ихь юк1вариъ ади ибшри. Ккунивал, масанвал гъазанмиш ап1уз шлуб дар, хъа гъизил фила вушра гъазанмиш ап1уз шлу мутму ву! Ккунивал му дюньяйиъ айиб дар! Думу заълан Раббийи туврайиб ву! Хъа гъизил наанушра бихъуру!
…
Гьамциб жюрейиинди гъи Писатель духьнайирихъ сифте вуди бик1ру машинка хъибшу.
Думу вахтари аьхю мархьари гъуларин гъюляригъянсина зурба селер гъягъюз гъитуйи. Биши-ругна бат1ур вари марцц ап1уйи. Кючйириъ архар ахьуйи. Ва ахьу архариъ гъулан биц1идар лицури шуйи фук1а-мук1а бихъуруш к1ури.
Селин кьяляхъ архариъ дицувал фици гъабхьиб ву: саб ражари думу вахтари сариз душваъ гъатху рукь гъибихънийи. Лигуриш думу гъизил вуди гъабхьну.
Гьаддихъанмина, гъулариъ, белки гъизил бихъуйк1ан к1ури, мархьари ижику кючйириъ лицру аьдат абхънийи.
Гьар фу-вуш рукьан кьат1 гъибихъу биц1ир шадну ктут1уйи. Гьаци, гизафси гандриж дивнайи гъацарку кьумар, телин кьат1ар дихъуйи. Гьадму гъибихъу рукьан кьат1, нежбриз хьадукар гъюбсиб зурба шадвал вуйи. Ари гъациб шадвалиъ ахънийи гъизилихъ машинкайин эйси гъахьи касра.
Дугъан думу шадвал кагъзиин гьярфариинди ачухъ ап1уз шлуб дайи.
Вари жандин айт1анзина удубч1вурайи шадвал машнан хамраккнакьан гъюйи, хъа машнахьнакьан гъафиб, жигьили, машнахьантина деебтдайи.
Ва дугъаз, гьаци ап1биинди, шадвал дубхьнаш, тинди хьайирихьан аьгъю ап1уз шулдайи.
Гьянаъ гьациб гьисс айи касди гъап1ур?!
Чан кьаст гъап1уб к1улиз ададабгъди гъитурин!?
Хъа дугъу к1урайи: «жарадарихьан шлу писательвал узхьан гьаз хьибдар!»
Хъа хъюгъру дугъу чан гъидик1дар, хьадазди гъулаз гъафи псинч1и шямгъларикк, тики-тикиди дубхайин кьуриш, мурц1арикан мукь ап1руси, машинкайихъ, гьярф-гьярфназ илзигури, печатать ап1уз.
Саб хайлин вах гъябгъбалан кьяляхъ Писателин сабпи китаб удубч1вуру: «Ярхи йигъ» дупну ччвур алди. Хъасин гьаддилантина «Шубубпи насил» к1уру романра арайиз гъюру.
Хайлин шиъра поэмйир ихтилатар дик1уру.
Мушваъ мюгьтал ап1руб гьадму вуйики, Писателихьди, печатдиан адабгъайиз, чан гьадму роман, саюз писателарин табасаран секцияйин членари, утвердит дарап1ди, 350 маш юкьуб ражари машинкайихъ печатать ап1уз мажбур ап1уру.
Сабпи ражари гъап1убдиз: «…ичв, гъунна диалектдиинди дибик1ну хай гъюрдар…», гъапну
Кьюбпи ражари гъап1убдиз: «…интервал, поля соблюдать дап1надарва…» пну тягьна кипру.
Шубубпи ражари гъап1убдиз, интервал гъяди печатать гъап1ган, 400-дилан зина машар гъахьиган: «…объем гизаф аьхюб ву, сократит дап1ну ккунду…» гъапи.
Юкьюбпи ражари гъап1убдиз: «…главйиризна загаловкйириз жара дап1надарив…» тягьна гъиву.
…
Гьамус учву гьисаб ап1инай, фукьан вахт харж дап1ну ккунду сар касди, машинккайихъ юкьуб ражари юкьудварж маш дик1айиз.
…
«…гьамкьан гьаваи зегьметар гъизигу эсер адап1нура гьаз ву йиз? Мурари узкан гьамуст1анра гьамцдар ап1ураш, хъа кьяляхъна гьап1ур?!»
…
«…бик1рудар йигълан-йигъаз, артухъ шула. Лазимсузар ухьу ихь арайиз лазимсузди гьаз гъадагъуру? Мугъ’ин чахьан удудукьру т1алабар ухьу иличиш, мугъу бик1бар дирчди. Гъузри чпин гъулаъ к1арарихъ…»
…
«…хъа узу дап1найи йиз кьаст? Мурарт1ан узу фтин камир ву?..»
…
«…му саб арха-хана хъайир дар… чаз тувру намёкарин гъавриъ ахъдар… фтиз кьилди еремиш ву му!? Мицдарихъди к1ул иццру ап1айиз…
…
Гьамкьан жафйир гъизигнушра, йиз эсер мурари кьабул гъап1ундайи.
Гьамус гьап1ру? Ап1урайи ляхин гат1абхьну, юкьуд-хьуд йис му кбик1ури гьап1ну, жвуван ккунивалин лишан, гъизилин т1улбан, машинккайихъ харж дап1ну, я му, я тму дарди фици гъузру?
«…белки союзди узуз куч1лар ап1урашул… Чпи кирчу гъалат1ар вари, гаф-ч1ал дарди, унт1ар-зунт1ар дарап1ди, тамам ап1узава аьхир… Бик1идизаки дурарин заан организацияйиз кагъаз…»
Союз писателей СССР-из гъибик1у кагъзин жаваб гъафнийи.
Душвак, союз писателей ДАССР-и узухъди гъубху ляхнин тярифар ап1ури кайи.
Ва: «…проверкйириз адмира гьаъдича…», дибик1найи.
Сад йигъан, гъулаъ к1арарихъ хъайи вахтна узуз, ДАССР-ин Союздиан дих гъап1у ва хъайисаз яв романдин саб пай Даггиздин пландик кипдича к1ури, хабар туву.
Йиз шадвалин кьадар адайи. Йизна йиз лижан к1арарин ургуд йигъ гъабхьнич Ляхлаарин чру майднариин ялхъвнар ап1ури!
Пагь, шадвал!
Пагь, гъилин гъизилсиб ляхин!
Пагь, йиз хпириз ап1ру йиз макар!
Дидхъанмина, учвузра аьгъячвуз фукьан китабар удуч1внуш ичв адашдин, сабурвали гъизилин зиин чан ляхин гъубхну.
Саб метлебнахъна хъуркьган, гьаддиинди уьмурра ккудубк1урадар. Яшамиш духьну ккунду.
Узуз хил гьач1абкку ичв дадиз узура саб дап1ну ккундийи. Хайлин вахтнаъ йиз к1ваъ жиниди дибисну гъибтнайза: гьар вазлиъ узуз зарплата гъюру вахтар гъахьибси, узухьна туву т1улбант1ан уччву т1улбан гъадабгъидиза, к1ури.
Узу йиз к1ваъ дибиснайи гафнакан дугъазра ктибтнийза. Хъасинси вуйи йисариъ гьар узу ляхниъ дерккубкьан дугъу дидкан узуз к1ваин ап1ури шуйи. Ичв дадин хиял вухьидийи, узу узуз тувнайи гафнакан к1ваълан дубшнахьиди к1ури.
Тму терефнаан, ухьук кч1ибгу касибвализ ухькан ктубч1вуз ккунди адайи. Йис гъябгъяйизра узу ляхниан ут1урккури шуйи, чпиз ккунибси узу дарап1руган. Хъа дурариз ккуниб, йиз к1ул’ин агъавал ап1уб вуйи.
Вахтар, гьядисйир, дигиш шлурихъ, ихь дуланажагъ адмийири читинт1ан-читин ап1уйи. Гьамкьан гъурхнушра, аьгъювалар гъадагънушра, узу ляхниз кьабул ап1ри, гъап1ишра, гьялалди гъитри, гъахьундар.
Машинкайи печатать гъап1у эсерарра кьабул дарап1ру вахтар гъафи.
Дискетайикна гъидик1у эсерарра кьабул дарап1ру вахтар гъушу.
Флешкайик ктарш гьамус кьабул ап1ури имдар.
Копьютерар, ноутбукар, планшетар, смартфонар духьна уьмриин аьхювал ап1уз ккундайи маймнар!
Дид’инна, пенсияйиз удуч1вну архаин хьидиза к1урайишваъ 65 йис гъап1нийи.
Магьа гьамус, пенсияйиз удуч1вну шубуб ваз гъубшниз. Ип1уз сагъвал ибшри, гьар вазлиъ хьуд агъзур манат кабхъниз. Сарун узуз гьар вазлиъ пул гъюруб аьгъяди, йиз дибиснайи гаф к1улиз адабгъуз хъюгънийза.
Магьа учвуз рябкъюрайиси адабгънура вуза! Гъизиликк гъизил ккабхъна!
Тувнуна гаф – тамам ап1ин! Мидиз вахт айиб дар! Мура ву гъизилт1ан багьа!
Гьамус ичв баб узухъ гъизилин гьибар ккудиз к1ури хъюгъна!
Гаф туврушра, тувурдаршра мюгьтал духьназу.
– Гаф тув, адаш!
– Гьаз тувза-хъа, жан баяр-шубар?
– Ургц1урисансана учвуз дуламиш хьуз!
…
– Гьей, йиз веледар, учвуз ичв адаш аьгъюр дарчвуз!
– Сарун аьгъю гъахьунчуз!
– Думу гьаци рякъюра к1ури, дугъан к1ваъ айиб агъдарйчвуз! – гъапи ургц1урсана йисахъ юк1в гъабхьи йиз хпирди имбу Муминат аьхю бабу!