«ЗАВАРИАН СЕС» ККУДУБК1УРИ…
(отрывок из романа Машар – Лица)
Ал саб биц1и йишв жилиин
Кьяшишну гюрчег дап1найи.
Ал кюкйир – майднариин
Нивгъари лишнар алаънайи.
«Кьяшишан» вуйиз нивгъар дердерин
динари табасарандиинна гъахи.
«Ал кюкйир» – лихру хилар бахтарин
к1ванна жилин зийнар гъагъи
сагъ ап1урайи.
Успагьи Табасарандиз
хас вуйи китабар адар.
Юк1в айи шубариз
лайикьлу далу бихъури шулдар.
Хъюгънийи сар кас му нукьсанваларикан сес ат1абгуз.
Ат1абгну касди ва адабт1ну китабра «Завариан сес» ччвур алди.
Дугъу дидиъ ктибтура:
«Ригъар-мархьар,
амсар-йифар
ва дурар али жилар
вуйиз узуз дурубкьнайи ватан, – к1ури.
Дид’ин дайза рази.
Рази дарур удуч1вза душв’ан…
Ва адахъунзу жарадарин ватанариз.
Душвариъ, ригъ аш, мархьар адар,
амсар аш, йифар адар,
йифар аш, ригъар адар!
Диф гъяйи йигъ
ясна хьа айи дигъ
абгуру пну бихъдар,
к1ваин алап1ну к1ваз мани ап1уз
жвуван ватан ва дадайиин хилар!» – к1ури.
Магьа гъабхьну табасарандиз хас вуйи китабра.
Хьуз гъабхьну гьа, гъабхьну пну, авториз гьубк1ну дубхьнайиси гьибгърадар.
Фу вуяв, «Завариан сес» роман гъибик1у кас, гьудрубк1райиб?
Дих гъап1унзуз, ягъадашдин кас, Даггиздиз, срочно гъач к1ури. Дипну хъайи ляхинра, фу вуйк1ан к1ури, мик1на-клакси гъажаргъза Кавказдин тму терефнаъ айир, муну терфназди.
Архьунза редакторин кабинетдизди.
Ва гъапну:
– Увуз улупнайидар 15 печатных листов, хъа яв китабдин объем 18 листнануб вуяв. Яв т1алабариз дилигну, учу, китабдин объём вари печатать ап1идича. Хъа ву пну, издательствайин цехнаъ саб читинвал алабхъура. Гьадму читинвал гьял ап1бан бадали, сац1иб содержания кам дап1ну ккунду. Магьа учу, яв китабдин оглавленйир шлубкьан жикъи гъап1унча. Гъап1ну пну кьюбсана к1аж сокрашенйир чарасуз духьну ккунду. Хорошо, что яв роман паярикан, хъа паяр к1уларикан ибарат дубхьнайиб вуди. Ари паяр гъитну, к1улар сократить гъап1унча. Яв китабдиъ прологра эпилогра тувнаяв. Пролог гьа гъубзри, технический причинйириз дилигну дидик кучуз шулдар, хъа эпилог уву китабдиан ут1убшвну ккунду. Фици к1урва?
Хъа узу редакториз гъапунза:
– Эпилог ут1убшвиш, дибик1найи вари китабдин мяна дубгруси гьибгъразуз. Йиз эпилог, сокращенный гьаму романси гьисаб ап1урайиб вуйиз. Думу китабдик ктрубч1виш, урхурайир зиихъ дибик1найибдин дюзди гъавриъ адрахъубра мумкин ву. Неужели кап1уз шулдарин?
–Уву, жан автор, гъавриъ ахъ. Цехнаъ китаб уч ап1руган к1ажар миржи-жибди дирхури шулу, хъа гьадму гъидирхдар вари сат1и дап1ну жилдаригъ гъивра. Эгер яв айиси гъибтруш, гьубк1ну сабсана гъварч шуладар…
– Хъа, дици вуш, давай, гьубк1ну гъварч хьайизкьан сац1ибсана материал бик1урза?
– Уву фтикан улхурава?! Китаб цехназ сдавать дап1на. Гьамус уву материал дибик1ну, редакторари, бухгалтерияйи проверккйир дап1ну вари процедурйир тамам ап1айиз кьюб-шубуб ваз адабхъура. Ва учура ич плановый графикдиан адахьурача. Хъа мици гъабшиш, ич издательствойин хъа йисаз вуйи бюджет кам ап1ура. Кам гъап1хъан, гьам явси, имбударинра китабар адат1уз шули гъубзур к1урана?
– Гьа, гьамус гъавриъ ахъунзу ичв, издателар. Хъа важнейжее информация чаъ улупнайи эпилагдикан фици шул? Ясана пролог хъади эпилог хътру эсер шулин?
– Уву дердер мап1ан, Рашид, хъарин адабт1ру китабдиъ думу яв эпилог тувдихьа.
– Фици?
– Фици «Фици?»? Хъа чан гьаци! Айи-айиси! Уву дибик1найиси!
–Я жан, я редакторар, учву узуз фйир к1урачва! Гьамуну текстнан аьхир жара текстнаккна тувруб вуйин? Мидиз, галкан улхури сивкан бик1урайиб к1ур! Думу дюзди гъябгъидар…
– Шли-шли, хъа уву думу хъбалгруси ккабалгидива… Му китабдихьан йибк1уз дархьи гъюр, гьатмунуб китабдиъ йибк1идива… – гъапизуз мурари.
Сарун гьап1рухъа: раз, чара адрури, чардик ччил кап1ну к1уруганси, узура гьамус чара адрури гулдихъди уьл дип1ну ккунду. Кт1убшвиз, жан дустар, «Завариан сес»-накан эпилог.
Увура фтин дердер ап1урадарна! Гьеле улуп яв душвак фу дибик1наш? Сарун яв адабт1урайи китабдик думу бихъруб дар. Хъа думу яв эпилог дурурхди кьарар гъюрадарчуз.
Магьа! Урхай! Хъа ичв кьиматра йипай!
К1УРИ ШУЛВА
ВАЯ
ФУ–ФТИКНА ВУШ АЬГЪЮ АП1ДАРВА
Ча узухьна
яв гафар,
т1ап1ну дурариъ дюз мяна
кьяляхъ тувзавухьна
дюньяйин уву гъавриъ ахъуз сабансана!
К1ури шулва: «алчагъ!»,
гъац1абку яв ниятнахъди гъюрдар к1ури йиз гаф.
Гъядарва фу-фтикна вуш аьгъю ап1бягъ.
Хъасин шулва гьахъуриз ва гъуни-гъуншдиз узлан рабгъури футнана агь.
«Тму мусуман дар – зат люкьнар ап1уз аьгъдар.
Тму дин ккунир дар – саб куч1ал ушвниан удубч1видар.
Тгъаз фарзар гьясбикк ккадар – хъял кубчв1ну сарииннакьан алжагъидар.
Тгъу дюаь ап1дар, я машнягъян хил гъядатидар – гьарган ву учв шадур.
Гуч1 айир дар, хъюнт1ичра дисуру инсанси.
Маллйириккан асиллу вуйир дар – чав киври шулу дурариз дарсар.
Тму фуж ву тцир сар – ап1ури вардиз гьюрмат
т1убаригъян улупруризра чаз.
Я дуст, я душман хъайир дар – шулза аьламат…
Варидари ту алабт1уру – «чухсагъул!» дупну гьудуч1вуру.
Тдиз дарк1руб адар, хъа сариканра ап1дар гиран.
Тму ккунир адар, варидариз духьна улин заз.
Гьаци вушра тму рякъдарзуз духьну пашмаш.
Ухьу вухьа ислам хъап1райи мусурмнар
хъа тгъаз к1ура, дин даккни кяриф, кади дамах
удубзури уларианна ушвниан тгъан терефназ агьна гъарх.
Учв гьаддиз дайиш лайикь
к1уйинхъа мусурман халкьди дидиз даруб?
Диндиз дин ккут1рияв к1урайир ву учв,
гьялкьяйиъ учв ахъуз ужури, йихьай к1ура азад.
Учвси духьну ккунди а имбударра:
гьярам жандик ктарди, хилариин к1ашар алди,
душман хътарди, фатигья аьгъдарди,
бахил духьну жарариз кьац1 дарап1ди,
Жугьудрикан гъабхьи жугьуд…»
Яв дару мелзниинди узу ап1ури беябур,
жиниди яв увукна к1урава: «ккунийдизуз гьатциб абур»!
Яв гаф йиз гафнан багахьна гъафибси чубхурив,
ккунди, фу-фтикна вуш аьгъю ап1уз даршули…
Хъасин шулва гьахъуриз ва гъуни-гъуншдиз узлан рабгъури…
даккнишин...
Мап1ана!
Марабгъана!
Фу-фтикна вуш аьгъю ап1ина!
Узу гьаз гъадабгъура яв агъу?
Йик1урадарзу!
Увуз гьаз гуч1урвуз
уву гъавриъ адрубдикан узхьан гьерхуз?
«Кяфирари» ув’ин алабхьура палат!
«Кфир ***иринуб» вуяв ип1урайиб!
«Душмнари» кадаънавукан инсан!
Инсанси гъузруси набшдияв зигурайи дердна гъам?!
Магат1абхьана узухьинди гъабгъу гъван!
Идип жандиан сабур, ап1рубси думу гъван гъюдал,
дерккруси дагълар–гъюрдар,
аьгъю хьуз фу-фтикна вуш йиз гафар!
Я, бай, му дафтрин кьял’ансиб вуявки! Хъа уву му китабдин кьяляхъ дебккуз ккайва! Мици ужуйи шулдар. Редактори дюз гъапунвуз: хъарин китабдин кьялаъ ибшри му яв эпилог! Мидиъ саб – ваъ, хъа варжна саб романдин мяна гафар аяв! Саб гафниинди инсанарин бушлугъар айт1лан дап1нава! Йипа, фици удубкьурвухьан гьамцдар жавагьирар дик1уз?
– Узуъ айи Гирами Рюгьнан кюмек дайиш, узхьанра шлуб фук1ара хьибдайи.
– Гирами Рюгь, думу дициб фу ву?
– Уву Гирами Рюгь мутмуйихь ттеври, Дугъаз «думу дициб…» пуз… Рюгь адарш, уву сарун инсан вуна-хъа?!
– Багъишламиш ап1ин! Я бааай, узуз дюньяйин гьяларикан фук1ара аьгъдарки! Хъа узу, хъахънайи, динди гъапиб гьякь ву к1ури лицури, йиз гьаддиин элеъну ккебяхъну деънайида! Вуйишт1ан, аьгъювалар, жвуван-жвуву аьгъю ап1руб вуди!
Саспиган гьамцидарихъиндира илт1ик1ури шулу, жвувккан асиллу дару ляхнар!
Му, му дюньяйин лишнарик кабхърайи хасият ву.
Эгер, жвувлан асиллу дарди илт1ик1ру ляхнар, жвуваз къаршуди гъедергурайиси шулаш, инсандин заанвал ву, гьадму къаршувалра жвуван терефназди илбицивал. Фицики, эгер ужуб гафну гъван гъюдал ап1ураш, ужуб ляхни жараринра багъдиъ кюкю адабшвиди. Адаршвай юк1вар!