АЬБДУ-АЬРАБ
(Отрывок из романа Машар (Лица))
– «Иаь, иаь» ап1идийза дажи ву дупну инвалидносткьана тувуйиш!
– Аьмпар ап1ин! Тувдивуз!
– Агь чан хал ккадабхъричан узуз хьуд йис хъана иливу Президентдин! Аьмпар дарап1ди фици гъуздива-хъа!
– Путин дар йисар за гъап1ур.
– Хъа думу дарди Гъяригъ гъяйи Жжянкъи-имиян!?
– Дугъаз мировое провительствайи гьаци ап1ин дупна.
– Дарап1ийи!
– Дарап1иш, Саддамдиз гъядябхъюб дугъазра гъядябхъюру.
– Ич1ривучв!
– Яман хъял кадувуз, халайин бай?!
– Ктарди шулин, я Рашид! Фукьанна фукьан мурарин аьгь ап1уру!
– Узкан хабар гъадабгъ, Кюребег! Пенсияйиз к1ажар хьади гъушуриз фу дупну узу хът1урккнуш аьгъяйвуз!? Душну, к1ур, Хив архивдиан справка абкъин, к1ур, трудовой книжкайиин «Куштильский» совхозди диву печать дюзиб ву к1уру.
– Хъа гъарах! Абкъин!
– Уву фикир ап1ин, писатель вуза к1ури либцурайиб! «Хъа гъарах! Абкъин!» Му ахмакьвал дарин! Узу гъягъидийза саб фук1а гъавриъ адруб кайиш! Гьамус дидик1найи гьярфар дюзидар ву к1уру справка хуз Академия Наукдизра узу душну ккунду? Дарин?
– Чара адарди гъягъидива, даршиш психбольницайин пациент ктаидивукан!
– Сарун, уву к1уруганси, чара адар…
…
***
…
– Тинаси йихь бай!
– Гьаз шулу! Гьаммусди йиз гъвалахъ хъайир идитунза! Гьамус увуз дуфну деуз ккундавуз! Гъарах, гъарах, яв кьяляхъ салондизди! Рябкъюрадайвуз амк1 улдубзури! К1анариккансина рубзури!
– Салондиъ к1улизевди шулиз!
– Вуш дуфну йиз униъ уч1в!
– Хъял дуфнашра, яв уьзурт1ан йизуб гъагъиб вуйиз! Гьа, тинаси йихь!
– Гьаму гьамциб уч1вру мутму наънан йиз к1ул’инна адабхъну я чви! Шулдарза!
– Шузна-шуз! ***ин балин хуйир ккадат1арзияв! Гьа, сац1ибсана! Хъибк1 яв «хазна-хана»!
– Шофёрра рулихъан хътитуза!
– Ай баркаллагь бализ! Сарун ракк кибхьунза! Гъит1ирххьа, бай шуфир, яв «Хив» дибик1найишваз! Хайрари ишри ичв!
– Батхайрар! Саламра тувуз аьгъя гьа бахтавриз!
– Дюз вуйибдиз дюз пидихьа, дарубдиз –дар! Дюз вува – бахтаваруза!
– Дарди шулин арда, хъуржну узу, уву увуз ккунибси, бабан уни хтулси, деънайир!
– Якьан, дуст кас, шаирвалин хат1 хъайир вува! Аьгъю ап1уз ккунийдизуз уву фуж вуш!
– Гьаму увусирихъди танишра духьну гьазк1а дариз! Улихь, ккарагъну деъну, гъулазкьан гъягъдиза к1урайза! Ма, увуз! «Жилиан ут1ут1убччвиш, зав’ан абхънура абхъди» к1ури шулу! Наана гъярава!
– Гъапнийзаки!
– Фу дудубгнаяв душваъ?
– Йиз дудубгнайиб адариз! Чпин дудубгнайиб абгуз гужназ узу гьаъна! Гьаддин ургуразу узу! Ичв гьюкмин!
– Йизси думу яв дарнив?
– Зат дархьиб, фици пуза йизубра вуйиз дупну!?
– Лиг гьа, хялижв, узу уву йиз гъвалахъ гъитбаз узхъандира пул тувдива!
– Дидин гаф адар! Жибдиъ кепег амиди пулин аьхюдар ухьу вухьа!
– Хъа хъубзбахъди фици вува?
– Хъубзрушвахь хъубзру – хътубзрушвахь хътубзуру!
– Узуз шаир к1ури уву гизаф гафар аьгъюрсир вудува! Хъа уву му гьукумтдин гражданин дарна?
– Узхьан гьедрехди узкан чпи гьаци гъап1ну к1ури, узу дидикк ккул ккивуз, узу дурарин хусуси мутму вуйин?
– Яваша, яваша! Ляхлаъ сар аьлим гъахьну к1ур, динаризна гьюкмариз къаршу гъедергур! Увура гьадрарикансир вуди рякъюразуз!
– Хъа фуж к1уйк1ана дугъаз?
– Фуж к1уйк1ан яраааааааб! Думу, дюн’яйин вари аьгъювалар гъадагъур ву к1урайи. Фужийк1анаааа?
– Узуз аьгъяди душваъ дицир адар аьхир!
– Аьлипаша к1урурин бай ву к1урайи!
– Аьлипашайин бай? Гьаааа, аьгъязуз! Дугъаз Рашид к1уру!
– Ав, ав! Рашид!
– Ари гьадму узу вуза!
– Даршул! Хьуз мумкин дар! Хъугъдарзазувухъ! Дици вуйиган, думу Рашид к1урур саб ражари Москвайиъ метройикк алахъур вузуз! Эгер уву гьадму Рашид вуш йип, узу фуж ву?
– Узуз гьаз аьгъя уву фуж вуйин? Гьаддиз узу увхьан яв ччвур гьерхрадайин?
– Ваъ! Хъанара – ваъ! Уву думу Рашид дарва!
– Дарди шулин ич адаш Аьлипаша вуди!
– Дици варидарихьан пуз шулу! Уву думу дарва!
– Ав алахъунзуз ихьдар метройикк, хъа уву – ваъ. Саб ражари – Седрона, сарсана хъади.
– Седро, к1уйва? Даршул! Дугъридан, гьадму Рашид уву вуйва?
– Магьа, увуз рябкъюрайиси! Яв гъвалахъ хъайир гьадму узу вуза.
– Ми-мидар халкьдигъна биябур шулайзу! Хъа Седройихъди хъайи гьадму «сарсана» узу вуйза гьа! Вуш гьадму Рашид узу вуза йипа! Гьай-гьайди зурба бахтнахьан шулайзу! Узу уву хът1урккурашра, фицира дуфну йиз гъвалахъ деунваки! Му хъугъуз даршлу ляхнинра шагьидкар гъахьизуканки! «Бахт хът1убккуз шлуб дар» гьамцибган к1уруб вуйишт1ан! Уву дюзди гъапнийва «бахтавар вуза» к1ури. Бахтавар гъвалахъ хъади узура гьаз дархъа бахтавар! Узуз, Рашид, Аьбдурягьим к1урзуз!
– Къюб мянайикан ччвур алир кьюбди бахтавар духьну ккунду! Аьбду Рягьман!
– Кьюбди дайишра баладарзуз – уву алахъурухъанмина! Адмийири увлан ч1уруди улхруган, йиз узукна: «ккунийдизуз гьадму кас дяркъну саб-кьюб гаф ап1уз» к1уйза! «Ма, аркъ! Ап1ин увуз ккунибкьан дугъахъди гафар» – к1уруганси, наънан гъядяхъюр вува, я кас, минди!? Аьламатар сарун фицдар шлуб ву! Узу, адмийирин гафарихъ хъугъну, йиз ляхнар ап1рур дарза!
– Гъавриъ аза! Узу инсан вуйиган, йиз фикринна фагьмин аьхювал жарари дап1ну ккундар! Гьам увуси, узура вуза азадкар!
– Гьамус аьгъю гъабхьунзуз уву азад кас вуйиб. Гьамус аьгъю гъабхьунзуз уву аьдати фикринур даруб. Гьамус аьгъю гъабхьунзуз уву адмийириз гьаз даккнир вуш. Хъа узуз уву ккун гъахьизуз.
– Дюньяйиъ сарира ккун дарап1ишра вижна ктарзуз. Саб, узу аьжаликкан Ккадауриз узу ккуниб, ч1яаьн вузуз!
– Хъа шли ккадаунву аьжаликкан?
– Адмийири Шлин к1уллан узук ахтйир кат1раш, Гьадгъу!
– Гъавриъ гъахьунзу. Ахтйир чпи чпик кат1ри, аьрабарин лук1ари! Аьрабар даккунди к1урайир дарза, Рашид – гьадрарин дин даккунди! Увуз хабар адарш узура аьраб вуза.
Мугъу мици гъапиган, рякъ’ин, улихь хьайи улар, алдагъну, мюгьталдиси Аьбдурягьмандихьинди илт1ик1за ва йиз маш гъябкъюриз, узуз тувуз ккуни суалнан гъавриъ ахъну, дугъу давам гъап1у:
– Ав, дугъридан узу аьраб вуза!
– Табасаран жвивазла! Фици?
– Гьаци! Увуз сац1ибкьан табасарандин историяйикан аьгъяш…
– Имбураризси – ваъ, хъа йиз ахтармиш’валариан – ав!
– Уву увухъ хъпехъуз тямягь гъюруси к1урадува… Кидибтеле…
– Кидибтну, ц1ийи тарих абццрадарза. Варидариз аьгъюб, хъа диндихьан гуч1бу, халкьди жиниди чпин к1ваъ уьбхюрайиб. Жикъидиси, ихь аьрабарикан гафар духьнайиган, гьадрарин вядайикан, магьа гьамци ву: табасаран гужли ва зурба гьюкумат гъабхьну. Думу ккидипурча к1ури гизаф паччгьари гьюжмар гъап1ну, амма сарихьанра гъабхьундар. Ислам дин ачмиш ап1уру римский папайи ва аьрабарин хилиз тувру. Гьадмуган чпикан ктагъу аллагь к1ули ади ва гьадму халкьдикан сар пайгъамбарра дюзмиш дап1ну, дибик1ну дурариз Кьур’амра тувру. Му кьабул гъабхьи девлетлуйири, чпиинна гьюжмар ап1ури гъахьи бедуинар сат1и дап1ну саб халифат ап1уру. Халифатдин яшайишра, т1араш’валиинди вуйи. Сифте дурари чпин халкьдинуб тадабгъуру, хъасин гъунши паччагьлугъарин. Ватиканди ктабгъу бедуинарин варит1ан аьхю кьяни ваз идолдин «аллагь» к1уру ччвур дурари, аьхю иштагьниинди кьабул ап1уру. Ва гьаддин чру пайдгъиккди чпиз дебккнайи дин рабгъурача к1ури, халкьарин девлетар т1араш ап1ури, мут1и даршлудар «кяфирар» дупайин йивайин йихури, папайи чпиз улупнайи гьац1 дюнья бисури хъюгъру. Аварарин Шамилихъди, халкьдинуб т1араш ап1ури, гьаму кьандирин гьядисйирра гьадму сценарийиндар вуди гъахьну.
– Я бай уву фуж вува, гьаму йиз к1ваъ айи гафар адагъурайир?! Хъа?
– Хъа фу шул. Дурариз, иллагьки табасаран ккидипуз ккун шулу, фицики му халкь, гьич я саб идолдиз, я гьич саб пайдгъиз, гьич я саб накьвдиз, я гьич саб мекка-мединайиз, гьич я садар пирариз, я гьич саркьан пайгъамбриз, яни фук1а гьацибдиз икрам ап1рудар даруган. Дурарин икрам Ап1рур анжагъ сар Рабби гъахьну. Кьюб-шубуб миллионкьан табасаранар дурари т1анкь ап1уру ва революция хьайиз дурарикан гъуздар йиц1ишубуд аьгъзур табасаран гъахьну. Дурарихьан думу халкь исламдиккна хуз дархьиган, дурари сирияйиан ягъч1вур агъзурихьна хизанар духну табасарандиъ чпин дин улупури дитру. Жараси даршлуган, гьамциб иблис жюрейиинди иблисари табасарандиз ислам хуру…
– Ари гьамус дийигъ, Рашид. Вари дюз вуяв! Мушвхъантина узу давам ап1идиза. Увуз, ихь табасаран вари гъулариз душну «аскканна заан Гьесхъар» к1ури дейребхьди имдаршулвуз?
– Гьаци, саб биц1идиси дурарин дявдикан ибарихъна хабрар дурукьнайиз, хъа фу фтикна вуш гъавриъ ахънадарза.
– Дюз к1урава, заанна асхъан Гьесхъарин дяви дугъридан гъабхьиб ву. Ари ич тухум гьадлин гьергну гъафидарилантина Чювекк аргъаж гъабхьну. Учуз «маллйир» гьаз к1ура? Учура ари гьадму ягъч1вур агъзур Шамдиан табасарандиз кюч гъап1у аьрабаригъди гъафидар вуча. Ич, аьрабарин, тухум-тара айиб дайич. Учуз айи вари ужувлар жугьдарихъан гъудургъдар вуяч. Мици наънан аьгъявуз гъапиш, жугьдари,чпин тарих насларилан наслариз ктибтруси, гьаци ич абйирилан учузра кидибтнайиб вучуз. Гьесихъна гъуфи ич аьрабариз, думу гъуландари «маллйир» к1ури гъахьну ва гьадму ччвур тухмиин алабхъну гъубзнич. Заан Гьесихъ табасаранар яшамиш шули гъахьну, хъа асхъан Гьесихъ – аьрабар. Мурарин арайиъ ижмиди абхъру ва гъярхьбар-йихбар арайиз гъюру. Саб гафниинди, гъунши гъуландариндара ктикьури, диндин терефкрар асхъандарихъанди, хъа Раббийин терефкрар заандарихъанди хъюгъри бегьем дявйир арайиз гъюру. Мидкан хабар гъабхьи, гъядяуз к1ури Урасатдин гъушмар гъюру. Раббийиндарин кьувват гизаф дубхьну асккан Гьесхъандар жара йишвариз гьергну гъягъюру. Хъа, халкьар гъяуз ккуни динагьлийири, кюмекназ гъафи Урусиятдин къушмариин, дявйир гъахура к1ури, футна илипуру...
Сарун, маршруткара Хивна хъубкьради, узу йиз ляхнин бадали, дебкк дупну, эдеуз чалишмиш гъахьиза. Хъа, Аьбдурягьман, дебккну чан ихтилат, узхъан хъч1ихуз хъюгъю.
– Наанк1а милин гъягъидарва! Узухъди Чювеккнакьан гъидива. Узухь йишв дап1ну, закур гвач1инган, узу уву духну, увуз ккуни идарайин урч1арихъ дитдизаву!
– Дидиз рази вуйза, Аьбдурягьман, хъа закур дурарин ляхин ап1ру йигъ дар.
– Дици вуш, яв ляхнариз лиг, хъа хябяхъган узухьинди гъач.
– Лигун сарун.
– «Лигун сарун» дупну узу маккарцан!
– Хъа узкан увуз «гъидиза» дупну ху деебхьну ккундайвуз? Дици шулдар. Варибдиз лигурайир Рабби ву. Чаз ккун гъабшиш, Дугъу узу, гьаму гъиси, узу увухьна фициб жюрейиинди вушра рукьиди, хъа дарди гъабшиш – мицибдиз дарман адар!
– Думу хьуз гьаци ву! Йиз гафариз дилигди уву яв ап1руб ап1ин!
– Уву «аьраб» вуза к1урашра, гьаму, аьйни табасаран жвиваз аьраб фици пуза?
– Йип узуз «Аьбду-Аьраб»! Учукди дявйир дарап1узди учу табасаран ч1ал дудубгъну табасаранаригъди саб халкьси гъидикьна к1ури, учхьан ич бедуинвалин таб гьадабгънадарчухьан. Гьаддиз варидари табасаранар вуча гъапну к1ури, вари табасаранар дар!
– Дици вуш йип саламар табасаран Седройизра, Аьбду-Аьраб! Ягъур ибшри!
– Ибшри сарун гарали жугьуд!
– Табасаранарин бин жугьдариланмина вуйибра аьгъяйвуз, Аьбду-Аьраб?
– Хъа ваъ, сар увузт1ан аьгъдар история! Сар увут1ан дархьиди табасаран гъулар, Израил, бедуинар ликриккан ап1рур! Гьа, гъарах яв гъярушваз! Ап1ин хиварин идарйирра ликриккан лисуз хъяркьяйир, табасарандин абур! Илив швякь, гъит1ирххьа ихь гъулаз!
Аьбдурягьманди худнаъ абхъу машиндан хилар хъаъзуз.
Узура.
Му кас уз’ин фици мюгьтал гъахьнуш, узу мугъ’ин – мут1анра хъа гизаф гъахьунза!
Аки табасарандиъ инсанар!
Инсанар айиб ву Табасаран!
Сарайин аран!