БЕЛЫЕ НОЧИ Ф.М.Достоевский (ингушский язык)
/перевод романа Мустафы Ганижева/
Ф.М. Достоевский
К1АЙ
БИЙСАШ
…Е кхелла хинавар ер цун духьа
Цхьаь хил виса цхьа хан-ха яле а
Лоаллаха хьа дог долча?..
Ив. Тургенев
ХЬАЛХАРА БИЙСА
Яр тамашйина бийса, иштта бийса, села духьал йийте, хала мегаш,
вай къона долча хана-м, безаме вола дешархо. Сигале яр-кх цу седкъех, селла сийрда сигале, духьал цунга хьажача, ца воалаш хатта доаг1аш шийгара: боккъал могийте укха сигален к1ал баха, тайп-тайпара
эг1азбаха, мухуха наха? Из а, къона хаттар да, безаме вола дешархо, геттар къона, х1аьта дайталда шоана Дала каст-кастаг1а товра сингахьа!.. Дувцаш мухухачарех а тайп-тайпара эг1азухача аьлех а, сона-м магацар дагадоха сай дика оамалех дола д1алелар дерригача цу дийнахьа. 1уррехьа, сога хало хьегийтар цхьа тамашйина г1айг1ано. Ц1аьхха сона хетадалар, со цхьаь волача, массане вуташ мо, кхы а беригаш сайха д1ахадаш мо. Из-м, шекон дац, маллаг1а ва хатта бокъо йолаш: молаш ба уш берригаш? Х1ана аьлча ер барх1 шу да х1анза, со Петербурге мела ваха, ца1 х1ама ца эшаш хьоашалла а, саг вовза а мегадац. Дале а, сенна деза сона хьоашал хилар? Сона-м иштта йовза еррига Петербург; кхы х1ана хетадалар сона, со массане вуташ мо, ца1 хила, еррига Петербург г1аттача, ц1аьхха йодаш дачешка. Сона кхераме хилар цхьаь виса 1е, кхы а б1арчча кхоъ дийнахьа лийлар со г1ала т1а г1олла ч1оаг1а г1айг1ане, хаьдда долчох ца кхеташ, фуд соца хулар. Г1оргвий-те Невский т1а, г1оргвий-те соми беша, лелийте, лелий хийберда йисте г1олла – ца1 юхь ца гуш, гушхиначарех цу метте белгалдаьча сахьата, б1арчча шера. Царна дувцилга йоацаш дар со ца вовзара, х1аьта сона-м бовзар уж. Сона лоацца бовзар уж; аз гаргга 1омаяьяр цар юхьмараш – кхы а хоза хеташ хьежар царга уж белабаннача, ца могаш хулаш а цар чамбайнача хана. Аз а д1атосаргдар гарггара доттаг1ал, цхьан воккхача сагилгаца, х1ара даьла дийнахьа гушвола, ший хана, Фонтане. Юхьмараш, иштта уж лоарх1аме, уйлане йолаш; мерий к1ала шийца бордаш детташ, кхы а аьрда кулг лестадеш, х1аьта аьттига бе цуна шодамех 1аса йолаш дошо кортилгаца. Цо а зийра со, т1аэцаш согара сина хьал. Нагахьа, со ца хуле ший ханнахьа цу Фонтанка метте, со теш шеквоацаш цунна цамогар т1адар. Хьал сендухьа к1езига 1ота1аш хулар тхо тхойла, къаьстта тхо дикача уйланца долача хана. Укха деношка, тхо тхойла ца дайнача хана б1арчча шин дийнахь, х1аьта кхоалаг1ча дийнахь б1аргадай-
2
ра, тхо-м х1анза дар шляпаш а лестаеш, дикана ший хана дагадохаш 1охийцар кулгаш, кхы а юкъар хулаш в1аший юхедаьхкар. Сона иштта а ц1енош хул та дайза. Со воаг1ача хана, х1ара дар хетало хьалхалелхаш мо сона урама, хьеж сога деррига кораш, х1аьта к1еззига алац: «Могашхилвак; миштай хьа могашле? Со а Далла хоастам ба, могаш ва, кхы а сона май бетта т1акхет этаж». Е: «Миштай хьа могашле? Кхоана со-м ца1 тоавуча хала доаг1а». Е: «Со-м цхьа ханатилг а яха мара ц1а яьнна воагар, кхы цул совг1а кхералуш» кхы д1ахо. Бовзаррех ба са безараш, ба к1еззига доттаг1ий; царех ца1 лаьрх1а ва дарба дайта, укха аьхке архитекторга. Х1ара денна лаьрхх1а чуухаргва, харцахьа дарба дергдоацаш, Дала лоравойла из! Х1аьта ц1аккха дицлургдац хинна истории, цхьана т1еха дика сийрда-хьармакхий беса ц1енца. Из дар цу тайпарав з1амига кирпмшка ц1алг, цхьа безаме долаш сона, иштта ма кура хьежар ший бийда лоалахошка, са дог хулар г1аддугаш, со юххе г1олла т1ехьвоалача хана. Ц1аьхха, дахача к1ирах урама т1а со воаг1аш, цхьа доттаг1чунгар д1ахьажача – хозар г1ийла ц1аг1а: «1ажаг1а басар хьокхаш да сона! «Вончи*! барбархой*! Цар къахийтта, кходанзар цхьаккха: г1ишлон б1оаг1ий а, карнизаш а, са доттаг1 1ажаг1валар ц1аг1ара канарейка мо. Минот ха яха мара, цхьа к1еззига са сим 1обаханзар цу белха, х1аьта кхы а со вацар, низ кхоачаш б1аргаго сай вохаваь мискингаца, басар хьакха хилара сигален-к1алхьар импери басах.
Иштта долаче, кхетадой оаша, са дешархой, мишта тайпара со вайзав Петербург-аца.
Аз аьннад х1анза, сона б1аочча кхаь дийнахьа хало хьийгийтар сатем бовро, х1анзарчоа дагадохалца сонна цун бахьан. Урама т1а а сона парг1ата яцар / из дац, ер дац, мича дахад ер морг?/ - кхы а ц1аг1а со вацар се ма варра. Шин бийсан тахкар аз довза: фуд са вахаре кхоачашдоацар? Сендухьа аьттув бац цунца виса? Цунах ца кхеташ амбена* хьежар со сай баьццар к1ураздиза пенашка, тховга, мазаш тайса, боккхача толамца доаржадаьраш Матренас, юха а зувш хьежар еррига сай мебе-льга, хьежар х1ара г1андага, уйла а еш уккхаз дий хьог1а са аьттув бовр? /х1ана аьлча нагахь са х1ара г1анд – ца1 иштта ца латте, селхан мо, т1аккха сох се вар ца хулаш/ кора ара хьежар, дери-га г1улакх доацаш … в1алла дацар аттаг1а! Кхы а уйлайир аз хьаеха Матрена, х1аьта укхаз хайтар цунна мазаех, сай доалара мегарг-доацилга, деррига а д1адаьлча ц1ано ца хилара; х1аьта, из духьал хьаб1арахьажар сона цецяьнна, юхера йодаш цхьа дош ца оалаш, иштта долче маза-м х1анза кхы а нийссалуш, уллаш ба ший метте. Юххера кхетадир аз тахан духьал, фу хиннад. Э! ераш-м сох удаш ма бий даче баха! Бехк мА билаллахь массанена дайзача дешах, х1аьта сонна дацар кха маьхера дош… х1ана аьлча, маллаг1а мара ца хилара духьал Петербурге, е д1а-х1а даха е д1а-юха даха даче; х1ана аьлча х1ара лоарх1аш вола сийдар ц1анхаштар кепа, д1а-х1а кхувлар файтон ле-
3
лаючо, сонна хьалхашка цу сахьте хулар лерх1аме дезалий да, из денна дергдар ваьначул т1ехьаг1а /г1улакхаш даьха/ вода атта бай когаца, дай баьхача лаьтта, даче; х1ана аьлча х1ара юхе т1ехьвоалачуна хулар, х1анза бокъонцар ший тайпа кеп, цо к1еззига ца гойтара маллаг1а хьакхийтачо: « Тхо, си1дараш, укхаз да духьал юхе т1ехьдоалаш, из шиъ сахьат доали тхо д1аг1оргда даче». Хьаделлорий-те кор, цунах фатайийтта хьалха диткъа, к1ай шекар мо пельгаш, кхы а арахьежабеш, хозача йи1ий кортилг, хьат1абехаш х1амаш д1акхохьараш зизай кхабилгашца – сона цу сахьате-м уккхаза а хеталора, уж зизаш духхьал иштта ийду, нийссаг1а аьлча, в1алла ца ийдеш б1аьстенца сало1ама, кхы а зизашца садекъа г1алера квартире, х1аьта геттар каста беригаш даче д1аболхаш, зизаш а шоашца д1ахьож. Из к1езига а долаш, аз толамаш даьхад х1анза сай керда, къаьстача тайпан довзара б1аргаш хьаделалуш, х1анз-м шекойоацаш могаш, цхьана кепе белгалде, мала малаг1ача даче вах хов. Баьхараш бувцаш кирпишка ц1аг1ара а Аптекари г1айреш е Петерговски наькъибараш белгалбув-лар 1омаяь хознен оамалашца, шак1оала* ахзкан дувцарашца кхы ч1оаг1а хозача экипажаца, шоаш хьабаьхка г1али т1а. Параглова бахархой болаш, цига гаьнаг1ча б1арахьожашехь «хетадолийтар» шоай хьаькъал ца кхаьчарца; Крестовски г1айре т1ар г1улакха венар белгалвоалаш хулар дижжа самукъане гучалца. Таралоре-те са б1арга-го яьха з1ыаьга* бодараш тенна говрашца, мекъа яхара орхашца лехкаш вордашта юхе, т1абетта б1арчча мухь гувнашца: бес-беса мебели, истолаши, г1андаши, турки дива-наши, кхы а турки доацаши, кхыйола ц1аг1ар х1амаши, х1аьта царна лакхе яг1аш дукхача дакъа, эггара лакхехьа /ворда/ г1ийла кухарка, аьлан боахам лорабеш б1ар-га ц1и мо; хьожари-те со диззав хьалдетта лодкашка ц1аг1ар х1амаех, тхьекхалуш хиннача Нева т1а е Фонтанка т1а, цу 1аьржа хийги, г1айрешки кхаччалца, - вордаши, лодкаши иттаза, б1аьзза доккхаг1а хулар са б1аргашка; хеталора, дерига айдалар, д1адахар г1етташ, деррига кхычахьа даха додар, б1арчча коврашца* даче; хеталора еррига Петербург йисар кхерамболаш яьсса аре хинна, иштта долче юххера сона хета-далар эхь, халахетар кхы а чамбайна: сонна хаьдда цхьаннахьа вахилга дацар, бахь-ан дацар даче ваха. Со кийча вар ваха х1ара вордаца, д1аваха х1ара сийдарца* тай-на хиннача, оттавеш хинна х1амаш д1акхъохьархо; х1аьта а хоадаме долаш цхьанне а вийханзар со; вицвалача мо, со царна хийра волаш мо, вам вар со хийра!
Солийлар дукха, ха яхалца а, х1анза геттар хинначох виццалуш се мичав, цига ц1аьхха кхоачаш хадуча* хьалха. Цхьа хантилга* сона а хилар сакъердаме, х1аьта аз г1абаьккхар шлагбаума т1ехьа а, водаш д1адийнача кхашти, байнарашти юкъе г1олла, сай к1аьдвалар довзар сонна, цига хоалура духьал сай долчох божаш дегачур цхьа мухь. Бе-ррига д1аболхарашхьежар сога села моаршал хотташ, цхьа хадаш а,
4
к1езига корта лостабара; беригаш г1адбаха цхьанех, берригаш бар-кха г1аленаш оазаш. Со а вар г1адваха, из морг соца хиннадацар. Духьал кхаьчача мо, со Италии маьхка,- села ч1оаг1а цецвоаккхаш со 1аламо, ахцамогаш хинна б1орахо*, хантилг яха мара садакълуш г1алера пенашца.
Маллаг1а ца1 д1адувца доацаш хул, дегага кхоачаш петербургера буни*, б1аь-сти хьат1акхаьчача, ц1аьхха цо хьахайташ ше йолилга,ший низ гойтара, цуна данна-чох сигален низ ба ала, петарах дузаш,дувхар дувхаш, бес-беса дувлаш зизашца… Ца ловшше а дагайохийташ цо цхьа из йо1, маьлхаряха, ца могаш йола, шо хьежачох цкъаза халахеташ, цкъаза дегабоаламе безамца, цкъаза-м духьал зецар оаша из, х1аьта ц1аьхха яр, цхьан хантилга, ца1 мо дагадоацаш хинна хьаювцайоаца, тамашне хозахинна, долче шо-м дус цецдаьнна, хьалдузадаь, ца ловшше зоатташ шоашкар: малаг1ча низо оттадир къаьга из-за мо ц1ераца, уш г1айг1ане, уйлане б1аргаш? Фу доаладаьдар ц1ий дайта босбайна, г1елъяннача басилгашка? Фу мохкадаьдар амарах* уж к1аьда юхьа т1ар куцаш хила? Сендухьа хьалийлу села из накха? Фуд села ц1аьхха низ боалакбер, дийнал, хозал а яр миска йи1и юхьа та1а, гойташ из къаьга дола елакъажар, дийнаянна села лепачар, сийгашдувлача елакъажарца? Шо хьежий гонахь, оаша лехи маллаг1а ца1 а, шоана хила мег аьнна хети..? Х1аьта хантилг д1айода, кхы а хала мег, кхоана-м шоах юхакхетаргда цхьаькха из а уйлане, уйлаш д1аяха б1арахьежар, хьалха из-за мо босбаха юхь, из-за мо мут1ахь а хилар, зовза хилар д1алеларгахьа дехкедала, кхыметтал, вувшволача сага - сагатон, васан моллаг1а цхьа хантилга дезадалара кхыметтал … Хала хетт кха шоана, иштта а каста кхы ха юха йоаг1аргъйоацаш д1а-йовра, ц1аьхха хинна хозал, иштта 1ехаме а, г1улакх доацаш а къаьга из сонна хьалха,- хала хетт цунах, кхыметтал дезадала а шоана хиланзар ха…
Х1аьа а са бийсак дикаг1а яр деннал! Хьал, из мишта дар: Со юхавера г1алий т1а геттар т1ехьа, тхьовре а даьлар итт сахьат, со кварти-ра юхе кхычача. Са никъ бодар апари* т1обердайисте*, цуна т1а цхьа дийна са гургдацар цу хана. Бакъда, со вахар г1алан гаьнарча даькъа т1а. Со воаг1ар йиш а локхаш, х1ана аьлча г1адваха волача хана, аз-м белгалла г1арингаш йора циско мо, цхьа моллаг1а ираздолча саго мо, ший доттаг1 а, дика хьаьша а воацар мо, кхы самукъане хантилга ала-дувца ца хулаш, сай г1адвахарца. Ц1аьхха соца а нийссадала хургдий ца хайна дагадоацар.
Юстаро, 1от1ате1а апари* залг1а*, латтар кхалсаг, гола т1аг1ортаяь аьшка з1ара, сона хетара из ч1оаг1а хьежар апари 1аьржача хинга. Из яр т1адийха дувхар, цхьа ч1оаг1а безаме 1ажаг1а шляпие, езаялийта ц1окъилгаца 1аьржа т1акхолла дувхаргие. «Из йо1 халанза ца йоалаш 1аьржа чо болаш кхалсаг я»,- лаьрх1ар аз. Хетара цуна хазанзар аз даь борал, кхыметтал хьояланзарн, со юхе т1ехьавоалача хана, са
5
ца доаккхаш кхы а ч1оаг1а тохалуча дегаца. «Тамаш я-кха! – уйла яр аз, - бакъда, из ч1оаг1а уйланга яха хилар цхьан х1амах», ц1аьхха со соцавалар лаьттаг1а вег1ача мо. Сона хазар х1ама теркал ца ду елхар. Х!аа! со-м 1ехаваланзар: йо1 елхар, цхьа хантилг яьлчак кхы а, кхы а хьаингаш йора. Ва са Даьла! Са дог тоъадалар. Мела-м увзалуш заьлза вар со кхалнахаца, амма из-м иштта хантилг а ма яцар!. Со юхаверзаргвар, д1ат1аводаш цунна, аьлача ца доалаш аргдар: «Сударыня!» - нагахь хайнадецаре духхьал, из йистхилар а х1анза лийнадецаре эзарза массадолча эрссий йоккхалакхачен* романашта. Цу цхьан бахьано соцавир со. Х1анзарчо-м аз лохар ала дош, йо1 хьакхийтар, д1а-х1а хьажар, дицданнар дагадехар, 1олохялар, лувжаялар кха сона юххе г1олла т1обердаюсте г1олла. Со цу сахьата-м цуна т1ехьа вахар, цхьабакъда из кхийтар, т1обердйист йитар, ураме дехьаяьлар, тротуара т1а г1олла яхар. Со лоарх1аванзар т1ехьавала урама. Са дог а детталора, лаьцача хьазиги мо. Ц1аьхха ца1 болх-моттиг ера сона новкъостала.
Цигахь тротуара дехьа оаг1уврахьа, сона ца йовзачо гаьна а доацаш, ц1аьхха хьагучаваьлар фрак йийха сийдар*, ха яха, амма ала дацар, кепах борал цуна да ала. Из воаг1ар теркаш, лоралуш пен лувцаш. Йо1-м йоаг1ар г1оаролг мо, сихалуш, озалуш, уж беррига маьхкари мо, ца дезараш шоаш цхьанне новкъабоахар уж, бийсан ц1аболхаш, юххера а эгашхинна сийдар цхьаккха дара т1ехькургвацар цунна, нагахьа са кхелано лахадезацари цо лохаш искусствени говза болх. Ц1аьхха, цхьаннега дош ца оалаш, са сийдар меттаравоал, г1атташ , ший болача кувгашца, вод из, т1ехьа-кхувш са цайовзачо. Из йоаг1ар мух мо, цхьабакъда эгаш-теркаш вена сийдар т1ехьа-кхургвар, т1ехьакхийра, йо1ага ц1ог1адаьлар – аь… аз даькъала ю кхел сайга шода-маш даьхка дика г1аж халийтара, цу мотте са аьтта бея ларца. Цхьа хантилга со кхычар дехьа тротуара т1а, цу минота ца вийха сийдаро а кхтадар, фуд-малад, х1а-т1вэцаш кхетамца йовзашйоаца резон, йист а ца хулаш висар, т1ехьарваьлар, духхьал х1анз тхо гаьна долача хана, дешаца духьалееш вар сона, тъал ч1оаг1а дешма1анаш-ца*. Цхьабакъда тхога хала хьакхачацар цун дешаш.
- Хьадал сога кулг, - аьлар аз сайна ца йовзачунга, - из лоарх1авергвац кхы вайна т1аг1орта.
Цо йист ца хулаш хьадалар сонна ший кулг, кхы а эгашхинна корзаг1ъяларе, кхераяларе. Аь, хьавеханза вола сийдар! Мела ловцабоаккхар аз хьона цу хантилга! Со хьажар цунга туллаш к1езига: из яр-кх т1ехбезаме а, 1аьржа чо бола кхалсаг – сона хийтар нийсса хулаш; цуна 1аьржа б1аргацкъазамашта кхы а лепар б1аргат1а-дамаш дукха ха йоацаш хинна кхераялара е хьалхара саготон, - хац сона. Цхьаба-къда бордаш т1а-м елаялар дар лепаш. Из а хьажар сога хьуллуш, атта а ц1елуш, 11от1а1аш.
-Хьал гой шоана, сенна д1ачовхавир-те оаша со т1аккха? Нагахьа со укхаз
6
хинваларе цхьаккха хургдацар…
- Иштта далее а, сонна хьо вовзацар: сона хетадалар хьо ма вий…
- Х1аьта х1анза вовзий шоана со?
- К1езига. Массала хьал, сенах шо эга те?
- Аь, шоана дайзавр гушшшехьа! – жопдалар аз г1адваха, са йо1 яр хьаькъалдар: иза-м хозалца ц1аккъа новкъа хилац. – Х1аа, шоана хьалха гушше дайзад , хьанца г1улакх леладу. Нийссак аьлча, со увзавана ва кхалнахаца, со корзаг1ваьннача хана, къувсац дукхаг1а, шо минота хьалха хинначул совг1а мо, шо кхерадаьча хана цо сийдаро… Цхьа маллаг1а кхеравалар да соца. Сецца г1а дар, со-м кхы а г1аьнахьа хила мегар тарадалийтадац, мичча хана айса къамаьл дергмадий – аьнна маллаг1а мукъ кхалсагаца
- Мишта? Боккъал, дий-те?
- Х1аа, нагахьа кулг са эгаш хилар-м да, кхы цхьаькха кулг лаьца ца хилар т1аккха, и9штта з1амига хоза кулг, шиндар мо. Со геттар гаьна ва кхалнахах; нийс-саг1а аьлча, со уж байза-м хинавац а ц1аккха; со-м ца1 ва… Сонна кхы а хац мишта, царца къамаьл де деза. Хьал, х1анза хац-кх – аьндий хьог1 шуга маллаг1а 1овдал-дар? Хьаалал сога духхьал; аз д1ахайта шоана, со эг1азводаш вац…
- А-а, х1ама дац, х1ама дац; вешта да из. Нагахьа а х1анза оаша дехе , со меги хургья къайле йоацаш, иштта аз шуга аргда, кхалнаха деза, иштта дола увзаванна хилар; нагахьа шоана дезе дукхаг1а ха, т1аккха сонна а ма деза из, аз а экхвергвац хьо сайна юххера ц1аг1а д1акхачалца-м.
- Оаша соца а, - дувца волавалар со, са къовлалуш г1адваха,- цу сахьате а со соцаргва, озаванна эхь хеташ, х1аьта а – 1адика а хайла еррига са торонаш!...
- Торонаш? Малаг1а таронаш, сендухьа? Х1аа, из х1анза товш дац.
- Бехке ва, кхы дергдац, са метта т1ара даьлар из дош, долче, мишта хилча бакъахьа хетт шоана, укха моча хана дего дехар ца хилчак…
- Безам т1а бахийте?
- Х1аа ванаг1а; хьаалал даьлаше, дика халал. Уйлаела оаша, мела ва со! Ер ткъа ялх шу ма дий са х1анза, сона цхьаккха в1алла дайнадац. Х1аа, мишта сона дика дувца, маькара, долче а? Шоана хургда пайдане, деррига арахьа дийла долача хана… Сона хац, йист ца хила, са дог а лувча хана согахьа. Х1аа, бебашха-м дац. Тешаргвий-те цхьанна кхалсага, ц1аккха, ц1аккха! Цхьаккха хьоашал дезац! Духхьал а уйла ю, сатувсаш х1ара денна, юххера а миччак хана сох кхетаргья маллаг1а. Айяхь, нагахь шоана ховри, массаза со хиннав безам т1абаха цу тайпара!...
- Мишта волаш а, хьанах везалуш а?
-Х1аа цхьаннех а, сина 1алашох *, цох сайна г1аьнахьа духьалена-чох. Аз хьакхол дог-уйла б1арчча романаш. Аь, шоана со вовзац! Бакъда, йиш яц-кха цох дар доацаш, сох кхийтаяр шиъ-кхоъ кхалсаг а,
7
малаг1а кхалнах бар уж? Дале а, ц1аг1ар исти бар уж, фу… Амма аз шо деладергда, аз дувцаргда шоана, масайттаза се хьажа хилар къамаьлде, иштта, атта цхьа мал-лаг1ача аристократкаца ара урама т1а, халадоаг1ачох, из ца1 йолача; къамаьлде, шеко йоацаш, зовза, лерх1амца, дог ураэтта; ала, се ца1 хилара лела, со юхера эккхвергвоацаш, яц-кха торонаш хайовз моллаг1а а кхалсаг, тешаме из, кхы а кхал-саг декхарех д1ацататта эхь хеташ дола дехар изза мо ираз дайнача сага, со мо волача. Юххера а, деррига аз дехачох да латташ дехар духхьал, аргдолаш сона моллаг1а вежари ший дош, хилалда из а т1аккха тхо цунца в1ашийгургдоацаш в1ал-ла!.. Амма шо дел-кха… Долче, аз цун духьа дувца а дувц…
- Дега вас мА е; со ел хьо хьайна моастаг1 хилара, нагахьа хьо хьожари, т1аккха шоана корадоаг1аргдар, хала мег, духхьал ара а урама т1а г1улакх хала мегаш, аттаг1а мела хула, дикаг1а хулаш… Цхьаккха мегаргйола кхалсаг, нагахьа из 1овдал еце геттар эг1азъяха еце, цхьа моллаг1ча бахьанах цу миноте, лоарх1аргяцар хьо юхера д1аэкхве, уш шиъ дош доацаш, оаша села эхь хийтта дехашдолача… Долче сонна доаг1ачо! Шеко йоацаш, аз лоарх1аргвар хьо в1аштехьвоацачарех. Аз сайха диста кхел ма ю. Сайна дукха-м ховра сона, мишта нах дунен т1а бах!
- Аь, баркал шоана,- ц1аг1а айдар аз,- шоана хац, мела дика даьд х1анза сона!
- Дика да, дика да! Амма алал сога, хьайна хайра шоана, со иштта кхалсаг йолга, мегаргдолаш, малаг1а … ойя, оаша лаьрх1ар бакъахьа, теркал йира а, дотта-г1ал леладара а … лоацца аьлча, ц1енна нана йоацаш, оаша яхача тайпара. Хьана лаьрх1ар оаша сона хьат1ава?
- Хьана? Хьана? Ай, хьо яр-кха цхьаьккха, из сийдар геттар майра а хилча, х1анза бийсан: кхетадел оаша, из декхар долга …
- А.а, кхы а, цига цу дехьа оаг1уврахьа. Шо-м хьат1адахка лаьрх1а ма дари сонна?
- Цига, дехьа оаг1уврахь а? Ай, со ва фу аргда ца ховш нийссаг1а;
Кхер со… Хой-те шоана, со тахан вар ираздолаш; со воаг1ар, йиш локхаш; со хилар г1алал арахьа; соца кхы ц1аккха хиняцар села ираз-долаш миноташ. Шо … сона, хала мег, хетаданна… Аь, бехк ма баккха сох, нагахьа аз дагадохийтарда хьона: сона хетадалара, шо делхаш мо, со а… сона магацар хаза хьа елхар… са дог кховладалар.. Оффай, са Даьла! Ай, боккъал а мегаци сонна шога сатасса? Боккъал дий-те къа хоабалар сай чам шоаца а вещи доглазар? Бехк ма баккха, аз аьлар доглазар… Да-кха, лоацца аьлча, боккъал бокъонца аз вас е мегаркха ца воаллаш д1ат1ава а шоана хьажара?..
- Социйтал, тоъаргда, мА дувцал …- аьлар йо1о, 1ота1а а са кулг то1адеш. – Со се я бехке, цунах къамаьл доладара; цхьабакъда со раьза я, се шох г1алат ца ялара… хьал х1анза со ц1аг1а я; сонна деза укхазахь яха, укха анпара*; шиъ г1а мара бац… 1адикахайла хьа, барк-
8
ал оала аз шоана…
- Т1аккха а, боккъал кхы в1алла гургдац вай войла? Боккъал из иштта дусаргда хьог1а?
- Хьажал, - аьлар елаш, йо1о, - шоана дезар хьалха духхьала шиъ дош, а х1ан-за. Дале а, долче, аз шуга цхьаккха аргдац… Хала мег кх, вай в1ашаг1кхеташ…
- Со воаг1аргва укхаз кхоана, - аьлар аз. – Айя, бехк мА баккха сог1а, аз х1анза д1адех сайна…
- Х1а, шо-м са ца тохалуш да … оаша-м дукха х1ама ца эшаш а д1адехар ду сога…
- Ладувг1ал, ладувг1ал! – юкъеиккхар со цун къамаьла. – Бехк ма баккха, нагахьа аз оали кхы а, маллаг1а цу тайпара… Хьал фуд: сона магац ца веча укхаз кхоана. Со сатувсархо ва хьога; са мела к1езига я бокъонцахь дола вахар дийнал, аз цу тайпара миноташ хилар лоарх1, х1анза мо яраш села к1езига хилара, ца могаш юхакердаяха уш догдохилга йола миноташ. Са догуйла хургда шоах б1арчча бийсан, б1арчча к1ира, деррига шера. Со веча ца воалаш воаг1аргва укхаз кхоана, духхьал укхаз, укха метте, духхьал укха сахьата, кхы а хургва со ираздолаш, догдоахаш селханар денга. Ер моттиг сона хьамсара даьра я. Са я укха тайпара шиъ-кхоъ моттиг х1анза Петербурге. Со цкъа-м вийлхар дагадохара, мишта шо… Сенах ховргда, хала мег, шо а, иштта хьалха, дилха хила ца1 дагадохара… Айя, бехк ма баккха сох, со х1анза а вицвалар; халда мег, мичча хана довзаш укхаз къаьстта хиналга ираздолаш…
- Дика да,- аьлар йо1о,- со, хетаргахьа, йоаг1аргья укхаз кхоана, итт сахьат доалача хана. Гу сона, шоана духьаляла магац х1анза … фуд аьлча г1улакх хилар, са а хала еза укхаз; мА хеталахь, аз шоана в1ашаг1кхетар доаладакьд; аз хьалхе д1ахойт шоана, са хала еза укхаз сай г1улакха. Иштта а … аь, аз шога дух-хьал-м аргда: из харц хургдац, нагахьа шо а даьхкача; цкъарчо, хала мег цхаькхаз а ца эшараш,
Тахан мо, х1аьта из юстардоаккх вай… лоацца аьлча, сона дезар атта шо го… аьлар духьа шоана шиъ дош. Духхьал, гой шоана, оаша со а бехке ергъяц х1анза? Ма хета-лаш, аз иштта атта в1ашаг1акхетар доаладу… Аз-м юларгъяр из ха в1ашаг1кхета, нагахьа д… Хилалда кха из са къайле хилар! Хьалххе духьал бартадоаг1а вай…
- Бартадар! Алал, дувцал, дувцал деррига хьалха; со массадолчо раьза ва, массадолчо кийча ва, - ц1аг1а хьакхар аз г1адваха, - аз жоплургда сайха – ладув-г1аш хургва, лерх1амболаш… шоана со ма вовзий…
- Духьал цудухьа, шо довзаш, хьадех шок хоана,- аьлар елаш йо1о.
- Сона ма вара вовз хьо. Амма, хьажалаш, дувлалаш бийца хоадамца хила; цкъарчоа /духхьал халаш дика, чакхдакхалаш, аз шоашкар дий-хараш, - гой шоана, аз къайле йоацаш дувц/, со еза ца луш хилалаш…
Из мегаргдац, тешалду шоана. Доттаг1ал леладе кийча я со… Цхьаба-
9
къда везавалар хала йишяц, аз дех хьога!
- Дув буа шоана,- ц1аг1ахьакхар аз, кулг лаьца цуна.
- Тоаргда шоана, дув ма баа, сона мА хов, шо кийча да лотадала молх мо. Дог ма кхоардаде сох, нагахьа аз иштта дувцара. Нагахь шоана ховри… Са а цхьаккха вац, дош оалаш дагара дувца, цхьанега хатта, хьаькъал хьаэца. Шеко яц, ара урама т1а дагайоалилга лаха хьажар, шо-м цу юкъе дац. Сона шо довза, ткъаь шера хьалха дайзача мо, доттаг1ий долаш… Бакъдеци из, шо хувцалургам дац?..
- Гургда шоана… духхьал сона хац, миштак а со ваьха варгва дий-бийса хил-ча а.
- Наб е оаша ч1оаг1а; бийса даькъал хайла – дагадохалаш, со шо-ах тийша я шоана. Оаша-м села ч1оаг1а аьлар х1анза хьалха: боккъал а бе боаг1а хоадам х1ара дега хоалура, кхыметтал веший къахетара а! Хой шоана, из мела дика аьнна дар, т1аккха цу сахьте уйла чуйоссаш теша шоах…
- Даьла духьа, сенах? Фуд?
- Кхоаналца. Халийла из хьанзарчоа къайле. Иштта дикаг1а хургда шоана; гаьнар далее а тара хулаш романа. Хала мег, аз шоана кхоана-м аргда, хала а мег, ца оалаш 1е… Аз кхы шуца хьалххе къамаьл а дергда, вай дикаг1а довзаш…
- Аь, аз кхоана-м д1адувцаргда шоана деррига сайех дар! Амма, фуд ер? Духхьал тамашле соца хулаш хилча… Мичав со, са Даьла? Т1аккха, алал шо раьза доацаш да цунах, эг1аз ца яхара, кхы яр ма г1оргьяр, д1аэккхванзар 1а со юххьан-ца? Шиъ минота, оаша вир со массихана а ираздолаш. Х1аа! Ираздолаш; сенах хов, хала мег, оаша хьайца бартбугаш, са шеквалар д1адоаккхаш… Хала мег, сона йоаг1аш из минотах йола ха… Деррига а аз д1адувцаргда кхоана, деррига ховргда шоана, дер-рига…
- Дика да, хьаэц аз; оаша а доладергда…
- Раьза ва.
- 1адика хайла!
- 1адика хайла!
Тхо а д1а-х1а къастар. Со лийлар яррига бус; сона магацар ларх-1а юхац1аваха. Со вар села ираздолаш… кхоаналца!
10