Саймиш вал

Рашид Азизов
               

                САЙМИШ’ВАЛ

                (Отрывок из романа Машар (Лица)


       Гъарабхну гъултгъихъ хъайиб.
       Зенг.
       – Гъизигну художникди яв «Завариан сесназ» шиклар. Оформит дап1нача. Гъюйва фици вуш лигуз?
       – Узу ув’ин уьлбюкьюраза, ФиРоза. Дарфишра, хай вуйибси ап1инай.
       – Саб уччвуйи гъабхьну, Рашид-халу.
       – Ари вуйин?!
       – Вуш, сарун узу китаб издательствайиз тувурза.
       – Баркаллагь шураз, тув! Тувуз Саади-халуйизра к1аълан магьаан узхьан саламар!
       …

       ***

Мушваригъ, Саади наънан гъаши ячве мугъан?
Мугъаз бик1уз ккунди а 10-пи сентябри «Дом поэзияйиъ» гъабхьи гьядисайикан, хъа гьамцдар гьаминди гъюрччврайиган мугъкан хъял дарфиди фици шул?
Яв туврудар, саламарин мугъан, фйирин, учв Хриччви алахъган тув!
Тму терефнаан, яв адабт1урайи китаб фициб гьялнаъ аш, ич гьаз ву? Гъизигнин шикар? Тувну-тувундар редакцияйиз? Лазимсуз улхбар! Ич ибариз деерхьну даккни!


       Хъа мицдар геренар ухьу саймиш ап1ури гъашиш, узуз хъжагъурайир, неззет фтикан ктабгъухьа? Гьаз к1урава Саадийикан мак1ан к1ури? Дупнура дупну ухьу думу тинара ап1архьа!
       «Завариан сеснаканра» мулхан к1урава! Фици дулухди гъузуз шул, вари му ляхнар чиб-чпиан удуч1вурайиган? Урхурайирин тямягь хъа сарун фици зибгухьа ухьу бик1урайибдихьна?!


       «…хьа, …хьа» к1ури ичв «…хьайиригъ» узу мигъит1ишван! «…за, …за» к1ури улх, уву за шлуси!


       Узу зади гьацира айир вуза, хъа увура, тмура узухъди за ишри к1ури «…хьа»-йир йивурайир вуза, узуъ айи уву! Кьаби бабуси – рягъюхъ! Гъуддар!
       Уву, узуъ ашра, мегьел, дубднайиб, дара! Рягъюн уч1вру рибариин улурччвайиз, чан бегьем уву шут1маригъян дап1ну ккунду!
       Хъа фу ву арда, узуъ айибдизра уз’ин агъавал ап1уз ккунди а! «Саадиии!» «Завариан сесссс!»
       Узуз ккуниб бик1урза! Ккудубк1убу!

       Фици шул, Саади-халуйикан дарпиди!?
       Дугъкан узу зурба роман дибик1нади ккундийи, хъа узхьан, йишв алабхънушра, гьаму адап1урайи романдиъ аъну ккунишваъ, душвак кьюб гафкьан кауз удубкьундарзухьан, гьаму яв гьацдар тягьнийирихьан гуч1бу!
       Йиз тахсир гъабхьну гуч1 ап1уб! Хъа яв йивру тягьнийир узхьан гъадагъа ап1узра даршул!
       Гьациган уву яв хай гъюруси, узу йиз хай гъюруси ап1идихьа, узуъ айи уву!
       Гьаддиз, яв кьюб иливрушв’ин, юкьуб иливну дубс!

       Аьгъяйчвуз, дустар, инсанди, чав фтин ниятниинди, тмунур учвсир касдиз ик1, зарал-зиян тувруш аьгъю ап1ури шулдар.
       Алап1ну гъибтру учвсир тмунуриин.
       Хъа хъирчру ккедярхъяйизкьан агьар-люкьнар.
       Хиял шулу чан терефариинна гъап1ну к1ури гьадму тмунури гьюжмар чаз хайир бадали.
       Думура дар гьа, инсанди кьабул ап1ури шулдар, эгер тмунурин ап1урайи фикир чанубдихъди дюз гъюрдарш. Гьамуганра дугъан хиял шулу чаз къашуди гъедергура пну.

       Сабдизра хай дару инсан!
       Инсан хай даруб сабдизра!

       Магьа гьаму кьюб жюрейин касар ал му жилиин, чиб-чпин гъавриъ ахъуз даккнидар.

       Дюз к1уруш, дугъриди дици дар.

       Фу гьубк1радархъа гъавриъ адрахъуз?
       Месела, янаки, урсари к1уруси кьум жарабдиъ а: вуйишт1ан гьарсаб гьюкми чан интересар уьрхюра ва халкьра чан четрикк ккаъра.

       Динди халкьдикан ксиб ктабгъурайин? Ав! Гьаддиз аллагьна Мягьямад айидар ву.
       Сар аллагьна гьякь Мягьямад!
       Му ччвурари инсанарикан дилихди кентхудйир ктаура.
       Шлиз ккундар-хъа ханумарихъди чру булахарихъ кефер ап1уз!

       «Мидиз къаршу вуйирикан ухьу кяфир ктаидихьа! Ухьуз мют1югъ шулдарш ихь арайиан дицир терг ап1идихьа!» –  гьамциб «алимвал» ву вари дюньяйиъ либцурайи диндин.
       Дарш, магьа лигай!
       Му дугъридан гъабхьиб ву вари Ляхлаарин уликк!

       …
       Удуч1вну сар кас халкьдиз куч1лар ап1урайи мициб гьюкмиз.
       Дугъу чан фикир гъапну: «дин ву вари куч1лар, айиб ву табиивал, намусвал, дугъривал…»
       Яни, аллагьарна мягьямадар айиб дар, хъа айир ву сар Заанур ва жилариинна гъафи ва гьамус хъана гъюз ккайи Дугъан Бай Мессигь Иса.
       Мидкан гъарабх хабар Хив милицйирихьна ва гьаци фикир ап1урайи кас, дуфну
       Ляхлаз, дидисну, йит1ну хилар-ликар, гъахуру дустагъдиз. Дустагъдиъра думу дурччвну бегьем: «йип ич улихь: аллагь сар, Мягьямад – гьякь…» дупну, «куч1лариз гьаз ав пуза…» гъапиган алап1ну имбубсан аьхю бягьсум дерккру.
       Мидкан хабар шулу, думу вахтари Хив РОВД-йин начальникдин заместительди лихурайи Хриччв жвиваз.
       Думу, ушвниз гъубху уьлин кьац1 идипну, зурба гъалабулугъ кабхъну гъюру чан ляхниз.
       Учвуз вушул гъеебхьуб ччвур «Раджабов Дадаш» к1ури.
       Саб гафниинди, Советарин власть диврайиган Хив райондиъ, думу кас гъахьну аьхюр вуди, намус-гъирьят уьбхрур вуди, лихру кас заан ап1рур вуди, дилихру маллйирна кентхудйир терг ап1рур вуди яни табии дугъривалин заан терефкар. Ари гьадгъан хизандиан удуч1вурра ву Хивна гьарай-к1ул’инди гъафирра. Сарун дугъан ччвурра ва фамилияра аьгъю гъабхьунчвуз.
       …
       –…
       – Наши думу гъунна жви? – Т1алаб гъап1ну чан подчиненнйирикан идарайизди хъуркьайизра дугъу.
       – Гъунна жви пуз хай шулин халкьдин душмниз! Тумгьа, ГПЗ-йизди гат1абхьнача!
       – Фу душманвал гъап1ну дугъу?
       – Дугъу Мягьямад гьякь дар гъапну ва эгер гьякьвал чав дарап1ди т1арашчи араблиин илипнаш, гъапну, дицир аллагьра аллагь дар гъапну.
       – Хъа гьап1унчва?
       – Бегьемди рас ктап1унча ихь диндиз гъаршу гъедергнайиган!
       – Хлиан фици удюбгъничв, я инсанар!
       – Ихь имамдин аьрзйир айи…
       – Дугъу дюз даруб фук1а гъапнийин?
       – Дюз вуш-дарш учуз аьгъдарчуз, хъа ихь начальникдин приказ тамам дарап1ди гъибтуз шулин?
       – Короче, ясно с вами! Намуссузар! Учву шлиинна хил за гъап1унчва! Учву гъунна жвиваз ваъ, учву гьякьвализ гъивунчва! Учву дюзвал кьусмарихь гьипунчва! Учву, учвухъ абйир-бабар хътру, програмировать дап1найи роботарси улупунчва! Сарун фици пузачвуз, учву гъавриъ ахъруси! Чан зегьметниинди чан хизан уьбхюрайи зегьметкешдикан фйир гъап1унчва?! Гьам сяаьт, думу касдин улихь ичв тахсир к1ул’инна гъадабгъну, хил алдабгъун ккун дап1ну, чан хизандигъна кьяляхъ гъайихай! Фу шула, я эллер, му дюньяйикан! – чан подчинёнйириз приказ туву му касдихьан гьарай тадабхъу.
       …

       ***

       Магьа учву ишри, фици саламар хътадаъди гъитдива гьамцир гьунарлу касдиз чан шурахьди!
       Магьа наънан гъашир вуш Саади!
       Магьа гьаз улхури гъахьнуш «Завариан сеснакан»!
       Магьа фициб кьаблилан ктубч1вуб вуш ФиРОЗА кюкю!
       Фици узу саймиш ап1уза мурар? Удубкьуз шлуб вуйин?

       Улхидихьа 10-пи сентьябрин 2019 йисан Мягьячкъалайиъ гъабхьи гьядисайиканра.
       Дюшюшар, гьядисйир гьаваи бадали арайиз гъюрайидар дар.
       Ясана Рягьим Рахманра чпин дадайи т1агърушназ чан фуниъ гъюрхюр дайи.

       Аьгъюди ккунду шулайи гьядисйирин дугъри аьлакьйир арайиз адагъуз ва дурар инсанарихьна рукьуз!
       «Сир» – ари гьамдиз к1урайиб ву!
      
       ...
       – Гъюз ккадарна, Рашид-халу, ич курснан балин мажлисназ? – давам ап1ури гьерху ФиРозайи.
       – Ай вари ляхнар узлан асиллу вуйиш, ич риш…

       «Дом поэзияйин» гьяят адмийири абц1на.
       Сифте алахъу Рягьим Рягьмандиз чан мажлис мубарак гъап1унза ва хъана хъуркьувалар ккун…
       Му дараматдизди учв1рушван гагул мурччвахъна мимидар  вари аьлимар уч духьна ва чиб-чпин арайиъ мугъкан-тугъкан гафар-ч1алар гъахура.
       Салам тувну мурарин хил дибрисди хай хьибдар дупну, багахь улуч1вунза.
       Минди йиз кьяляхъди «жигьил» писателарикан сар Шагьмардановра гъюру.

       – Лиг, Шагьвелед-халу, – гъапунза мугъаз, – гьамрар ихь, писателарин гаф ц1алц1ам ап1урайи аьлимар ву! Мурарин улхубра, гьарсаб гаф грамматически фици дишди дибик1ну ккундуш, гьаддикан ву – гъапунза!

       –Уву, писателарна аьлимар саймиш ап1урайир вуна-хъа – пну тягьна гъивзуз узухъди йиц1уд-ц1ухьуд йисан ляхин гъап1у Шарафудин Дашдемировди!
       Дугъаз чав фтикан к1урайиш лап ужуйи аьгъяйи.
       Узузра дугъан гъалабулугъдикан хабар айзуз.

       Лигуруш, узухъ хъпехъурайидар, ухьуз аьгъюганси, вариб дицикьан рягьятди дюзмиш дубхьнайиб дар.
       Гьаз, аьлимариз аьлим чвурар тувраш аьгъяйчвуз?
       Гьаз сабдизра мяаьш ктру, гьубкьу жюрейин, фук1ара мянфяаьтлуб арайиз дархру институтар арццнаш аьгъяйчвуз?

       Фук1а дарап1ди ип1уз!
       Ап1рударин улихьишв гьадабт1уз! – магьа дурар гьаз вуш!

       Жараси, Шарафудинди гъапиб гьамци пуз шулу: учу, аьлимари, гъапиб, гьякь вушра-даршра, учву, исккандари, кьабул дап1ну ккунду. Кьабул ап1дарш, учу учвуз рякъ туврадарча.

       Магьа йиз жаваб Дашдемировдиз (сар дугъаз ваъ, хъа вари аьлимаризна институтариз):
       «Йип гьеле, дуст кас, гьаз узу саймиш ап1уза-хъа, дюз дарувал! Уву к1урава
«мик1лу» – дюз ву; «мирк1у» – дюз дар!
       Йип гьеле, узу гьаз саймиш ап1уза куч1ал! Уву к1урава, табасарандин культура аьрабари улихь гъубхну, хъа узу к1ураза, дурари табасарандин культураси дуланажагъра кьяляхъ гъубхну!
       Йип гьеле, узу фици саймиш ап1уза учву к1уруб: аьрабарин дин табасарандиз мясляаьниинди гъафиб ву к1уруган, так как диди вари табасаран ккидипган!
       Йип гьеле, узу гьаз саймиш ап1узачву учву дюзвалинна гьякьвалин тереф дюрюбхди гьюкмаринна динарин тереф уьбхюрайиган!
       Дарш учвуз инсанари ап1урайи фикриинра агъавал ап1уз ккунди айчвуз?!
       Ваъ, дуст кас, ичв туврайи премйирна ччвурар, тярифарна адвалар узуз ккундарзуз! Узуз йиз Заанурихъди табиивал хъап1уз ккундузуз! Узу гьамциб уьмур хъап1райиган, учвуз узу учву саймиш ап1урайиси гьибгърачвуз! Думу дици дар, дуст кас!»
       …

       ***

       Саймиш’вал!
       Саймиш’вал фу вуш аьгъю ап1уз ккунидариз, гьамус ихь ккебгърайи, Рягьмнан машгъулатнаъ хъана артухъди аьгъю хьибди.

       Мина дуфнайи Брянскдин писателарин союздин председател Сорочкин ва «Московский литератор» газтин редактор Голубничий к1уру агьлар, Рягьимдин шиърар урус ч1алназ илт1ик1дар. «Белые журавли» фестивализ к1ури дуфнайидар.
       Му касар, ялгъузди, аьлимарихьан тмуну терефнахъ урч1арин дийигънайи ва гьяятдиъ айи халкьдиз тамаша ап1урайиси лигурайи.
       Шарфудиндин, йиз «саймиш’лин» суалназ жаваб тувну узу урусиятдиан дуфнайи хялар дяркъну, дурарихьинди хилар дисуз гъафиза.
       Хъа таниш’валарин кьяляхъ дурариз саб суал тувза: «…скажите, бывает ли трудности при переводе табасаранских стихов на русский язык?»

       – Почти нет, если есть подстрочник с объяснением смысла и связь через интернет с автором!
       – Согласен. Но есть некоторые нюансы познания мира в отличие от русских у табасаран. Это особенно высвечивается при встрече религиозной тематики. Ведь миро зрение народов разное?
       – Это нам не помеха.
       – Как не помеха? Например, гъудган (намаз) как вы переводите. Как как? Как молитва!
       – Ведь это искажение смысла.
       – А какая нам разница! Главное мы переводим, чтобы русский читатель понял!
        – А вот и нет, дорогие наши! По вашем переведённым стихам, если составить портрет автора оригинала, то я, если я об этом не знал, посчитал что, поскольку речь у нас идёт про стихи Рагима Рахмана, он является христианином, а на самом деле он – магометанин. Разве так можно ввести своих читателей в заблуждение? Разве это не искажение смысла текста автора стихотворения.
       – А намаз не молитва ли?
       – Истукан Расула Гамзатова сам Расул из Цада, что-л.?
       – Сравнение не поняли?
       – Может не удачное сравнение. Попытаюсь объяснить: «намаз» – это религиозный обряд предписанный мусульманам, чтобы они в сутки пять раз во всю свою жизнь повторяли на зубок проштудированный один и тот же текст. А «молитва», в действительном его значении, это разговор со своим Отцом, Который на небесах. У каждого молитва индивидуальна, и оно исходить только от сердца.
       – Так-то так, но кто в этом разбираться будет, кроме как специалисты…
       – А для чего тогда заниматься переводами?
       – Ну, Рашид, ты даёшь! Ведь это только игра! Похвалили автора, порадовался
       – вот вся суть делов-то!
       – Но вы даёте! Бедный мой народ, которым переводят мировую классику как для потехи и галочки! Потому-то они и не ведают, что дьявол творит с ними! Потому-то вы с легкой иронией со стороны смотрите не них, а всю это от них и скрыто, и не хотят об этом знать.
       – Раз они сами не хотят, то что мы сделаем…
       …

       Хялариз узкан ктарсуз ккундайиси айи ва минди гъафи дагъписателарин аьхюр вуйи Ахмедовди дурар заан мертебайизди хъади гъурху.

       ***

       …
       – …сар шли-вуш гъапнийи, Русь шаир Кузнековдихъан дудубгъну, гьадгъан хат1ниинди Рагим Рахмну чан шиърар дюзмиш дап1на к1ури! – К1урайи Магомед Ахмедовди ккебгъу мажлиснаъ. – Рагим йиз дуст ву дупну к1урайир дарза, ваъ, дугъу, Кузнецовдихъан хът1арццури ваъ, хъа Кузнецовди ккиву рякъ давам ап1ури гъярайир ву му табасаран шаир!


       Сувайнат:

       – Аьбдурягьим Аьбдурягьмановдиз а чан хат1! Хат1ра, тетраддиин темплин пеълин бацарсиб ваъ! Я рякъра, Гьесхъарин тукандиккан гъярайи пиянисккиринсиб дар! Дугъу «убхъура гагьлан вари аьлам» – фукьан аьхю фун ккайир дарин шаир ихь! Уьж ву сарун учв шиърар фут1, фурт1, фурт1 хътирчурайи!..


       Эльмира:

       – Рахим Рахман аьгъюр вузуз, чан абйиризт1ан ухди! Ккажакур вуза, хъюнт1чин фукьандар! Гьаддиз киршрира гъахьну дугъан шиърар, пеълин бацарси газтарик! «…к1ажу гьадабт1низ т1уб…» – фукьан назук дарин му шаирин хам! Фици бисуйк1ан мугъу кьалам? Кьалмарин имдар замана! Илзигуру сабан копкайиз алабхьуну т1убар алдру бегьли ва маниторик кубч1вру шиир гьязурди вуйи!..


       Гюлбеки:

       – …узухъди гьарган дамахнаъ айир ву ихь бай Рахман! Уву, жан, илт1ибк1нуш «Мцыри», узу илт1ибк1унза «Пушкин». (Поэтессайиз ккун гъабхьну «Евгений Онегин» пуз, хъа тадабхъну заанди.) Гьаддиз йиз улихь магьарзарган! Сирин йиз абгури вердиш йихь! Хъа вушра, мугъаз дици хьуз ккундар ва
«Йиз улихьди гъушну думу,
Рякъюразуз дугъан йирфар.
Дугъу гъиту шилариъ му…»
Дярякъюз хюрчабнари ахьра йифар!..


        Гьябибат (Расул Гамзатовдин фонднан аьхюр):

        – …ча гъапириз тувруб дар Расулин премия. Хъюрхюр вува Гамзатовдхъра! Ма, ЯЯЯ-Рягьим – ЯЯЯ-Рягьман, увуз грамматакьана, гьаци ап1баз! Увуз чухсагъул, гьамус хъюрхрава драмтеатрихъ! Хъюрхюбдин ниъ культурайин идарйиризкьан гъурубкьну ва увуз «лайикьлу…» ччвурра тувну!

       …
       Ахмедов:
       –…жикъидиси йипай!

        Шагьвелед:
        – …Рягьим Рягьман – аферин!

        Ахмедов:
        – …дици вуш гьардиз улхуз – кьюб минут!

        Керим:
         – …Рягьман – табасарандин ригъ!

         Аьбдулмаджид:
         – …ригъра, вазра, хядра ву учв!

         Ахмедов:
         – …саймиш ап1урадарчва гьа узу к1урайиб!

         Кюре:
         – … уву фтихьна гьялакдава, аьхю фун ккайи аьхюр? Ухьуз якъарна каввар ккилигурадарда! Уву к1уруб саймиш дарап1иш, гьамус закур туврайи «народный поэт» ччвур тадабгъурадардува, халавадан хьуз ужур! Хъайиб хътипузкьан мюгьлет тув!…

         Сорочкин:
         – … способный и достойный хвалы…

         Голубничий:
         – … непрерыкаемый авторитет…
         …

         Аьхирки Аьбдурягьмандин гъардаш, шаирчи Аьбдуллагьра сягьнайиинна улдуч1ву:
         –… ты пессимист, дорогой мой брат…

         Мугъан гьамус чан гъардшикан улхури кьюб сяаьткьан гъябгъюра. Му, чан улхбариъ, Гьясхъарин гъюлягъ шли фтин гъвалахь фици, фти шлин гъвалахь гьап1узди энтю гъап1нушра ктибтури, ккебягъбягъ гъядар.
         Ахмедовдин репликйир саймиш ап1урадар мугъу.
         Залиан чан терефназди гат1ахьру гъаргъу ва гъагъи гафар деерц1ну ва пч1у дап1ну гъядаура.
         Зал яваш-явашди ч1икъри шула.
         Ахирки мушваъ гъуздар кьюрид гъардшар-шаирар гъаши!
         Сар, аьхюнур – Кизляриан дуфнайир!
         Тмунур, биц1ирнур – Дербентдиан дуфнайир!

         Абдуллагьдин, сягьнайилан, мик1 ибицурайи зализди гъапи аьхиримжи гафар магьа гьамцдар вуйи:
         – …увуз гуч1урайвуз, гьаму уч духьнайдариз банкет фици ккабалгидийк1ан к1ури, пессимист! Узуси, адми, оптимист духьну ккунду! Гъач, гьамус узухъди, ресторандиъ кьюб йишв дидиснайиз!