ГЮЛБЕКИ ВА ГЮЛБИКА
(Отрывок из романа "Машар" (Лица))
…
– …
– «…ху йин баяр…» уву учуз йивуз, жан Шавдикки риши яни Гъвандикки риши, узуз уву аьгъдрур дариз! Гъи увук мукьан мурар наънан куч1внавук?
Варидаригъна ачухъ ап1айиз!… Узуз: «Рашид халу, Рашид халу», к1ури узухъ хъив! Дарди гъабшиш! Дугъридан! Ц1а йибчурзавуз! Ичв гъула Гъибадуллагьди к1уруганси! Яв фурсар наънан удуч1внайидар вуш! Удуч1вишвазди кьяляхъ уржайиз!
Гьамус му намусуз, Рашидза к1уру кач, шлик кудукьнаш лигайчва! Ц1арабхди кдидисрайир! Качра фицир кач! Вари курц1лар чакк ккухъуз гъитрайир! Саб «аьмпкьан» музмузиан ададабхъди! Заанишваригъинди!
***
Уву наънан наанди хъач1аккнава йипа! Узуз гъябкъю, Кюре гъяркъю Къияси!
Ву эй! Учвуз дидкан хабар адархьидичвуз! Кюрейиканна Къияйикан!
Хъа вушра, сац1иб к1ваин ап1идизаячв, фу фтикна вуш!
Гьадму ихь, варидарин ушвниин али, табасаранарин «Зощенко» Мурсалов Кюребегкан к1урайир вуза. Аьлхъбан ихтилатар ккацахрурикан! Гъуннаариккан! Къухурикарра каъну! Дагънуарин Аьбдурашид халуйилан гъадабгъуб, жвуларин Гьяжимягьямадриинна гъягъяйиз!
Хъа Къия чпин халуйин риш ву! Хпарин т1ягъюн Нурмягьямаддин!
Къия йизра гьаци вуйиз гьа! Хъа, вуйиз дупну пидарза. Начди вузуз! «Начра» гъапиган, йиз к1улиъ абхьнайи «хъархъснахьан»!
Сац1иб, ич Къия шурканна дарпиш, ихь ихтилат гьубк1уб хьибдар! Ришра – фицир! Далдабусир! Мадар ап1рур заан гъулаз гъягъру автобусариъ! Улариз дугъан клеткайин айит1 айи атомар са-саб–са-сабди, жа-жаради рякъюру! Ва, чан гьадрарикди лижарра ап1ру! Чав ча гъапи кьадар кепккар тутрувурикди – хъа зарбди! К1урк1рариинди! Далдабу увкан шула, к1урк1рар – чакан. Вари халкьдигъна биябур дарап1ди хътакрур дар! Дар багахьлуна маил аьгъюрра! Гьаддиз, «п1ак!» Шириханум халурш’ван шураз!
Думу шулайир ву яшамиш Шагьриъ! Думу аьгъдру гьич саб хура адар вари кавказдиъ! Дугъахьна Путиндизра гъюз ккун гъабхьну! Учвра, думу аьгъдарди гъудрузарза к1ури, варидарин ц1арнаъ учвуз! Къия аьгъю саб ху, Россияйиъра ади ибшри, дупну! Дербентдин юбилей багьна дап1ну! Хъа гъафундайи! Къия, удуч1вну Огнийиз ушбакан гъеебхьур! Ревновать гъап1ну! Къия дярякъюр, думу, гьамус накьвариз фици гъягъюруш аьгъдариз!
Кюрейи чав ктибтури шулиз ва швнуб-саб ихилатра гъидик1унза, к1ур, дугъкан. Гьамус гъюрайир вуза, к1ур, Челябинскдиан! Ккудубк1ну институт! Гъюч1акк – диплом! Жибдихъ, саб к1ару «шегьи» хътарди! Мухрик – «ромб»! Хъа – узук кайибкьан фурс! Ляхла автобусдиъ деъназа, к1ур, гъябгъяйиз ккилигури! Йишвак кдидисди! Т1убу т1ибкьури абц1на, к1ур, автобусра. Саб вахтна, фу лигурва, урч1аригъинди Къияйи к1ул гъюбч1вну, к1ур!
Хал ккадабхъуз ужу му шофёрза к1урубра, гьаму гъяйиз ккилигурайиси, фици гъузну имиш, хътрап1ри! Му гъяркъюбси, фурс наънан – улихьишв муч1у гъабхьириз, к1ур! Къияйиз учв дярякъюз, скамейкйиригъ, к1ул ис дап1ну, ч1ураз дарашвди, гъугъмик гъахьунза, к1ур. Благо, что биц1и жандак вуди йиз, к1ур!
Саб арайиланси, вари автобус рабхури: «Я эмейин бай» к1ури, чаз дих ап1ура, к1ур. «Къюп1увна-къувкъув гьялял ившривуз! Гьан гьеле, халурин ширахьиндира гьамус лиггин!» – гъапизуз, к1ур. Автобусдиъ айидар вари мугъ’ин аьлхъюра, к1ур. «Изуин аьлхъюс яс чвучв азавгуну рякъюданучвуз!» к1ур саб нач-гуч1 адарди, ху йин шуру. Хъа гьамус, узу начу ургуразу, к1ур! К1ул зап1уз шуладарзухьан, к1ур! Мушваъ айидариз, Къияйи чахьинди к1урайиб улупуз, ккундадариз, к1ур. Хъа ччвишвхъан ***ин шуру: «К1ул гьас ззип1ударара! Сккамейккиярикъи гьит1ивк1унаюв! Иву рякъюдаяс гьа, Кюребег-ханум!» к1ура, к1ур, чаз! Чист мидарди, гьаму вари халкь айи автобусдиъ, биябур дап1ну дерккунзу, к1ур, мурдал мутмуйи! Гьаму йиз гьялнаъ уву ади ккундийи, халайин бай, к1ур Кюрейи узуз, хъа узу увуз лигидийзавуз!
«М-да!» – гьамцибган гъапну урусли гьа! Уву ахънайи гъидкьиъ узу айиш, узу, скамейкайиин йиз гъидикь илмиди, автобусдин к1анаккинди ккудурзнихьидийи, ич Разья халайин бай! Узу, дарин, фурсар ка пну, начур вуза аржалси! Мюркъ йивнайи! Хъа кт1уршвиш, якьин узкан ритин шулу! Мягьямад-имийин жаднаккна мяхъюнси!
Учу, Явруриъ ич хулаъ деъну, мид’ин фукьан аьлхъюри шуйк1ан, дустагьлар!
***
Гьамус, Гюлбекийиз узура Къияси духьназу.
Ав, ав – Къия! Узура, Кюрейинси, мугъанра «машар жик1арзичан»! Гюлбеки-ханумдин!
Ав, ав, гьаму Кюреси, сад йигъан ич хулаз, Явруриз, Уьмаровара адахъуру. Йиз хпирихъди таниш гъашир! Шаир Аьзизофдин дуланажагъдиз лигуз!
Ав, ав, йиз аьв-гьялатназ лигуз к1ури! (Белки жарасира вушул! Жараси вуйивал ачухъди дайи. К1убандару «ц1узар ап1ру» гъвандккар!) Дарди хьуз думу вахтари узу гизаф фурсар кайир вуйза! Челябинскдиан гъюрайи Кюребегакт1анна гизаф! Дазабгну лицрур вуйза…! «Йиз улихь имбудар фужар ву!» к1уру саягъниинди!
Думуган, ихь риш, «ГюлБика» вуйи! Марццир! Уччвур! К1вакк фук1ара ккадрур! К1вакк ккайибра гъвандикк ккиву гъитнайир! Чвкъюрин жагвккан ккудуч1вну, тазади швуваз духнайи Ришсир! Мегьел сижжрарин аьламатар ктрук1у Швушвсир!
Ич Явру, Ляхлаарихьан, гъяркантина тинаси, кчвубху тепейиинишв вуйич. Душваъ хулар гъап1нийза, Ляхлаарси, ухди гъудужвну, Ккумаригъян* лиж гъядап1айиз хъуркьиз’за к1ури, гъудружвуз. Гьацир – «ахникк аварши»!
Ари гьаму «аварши» фициб вуш, ниъ кап1уз, ният ади гъафирра вуйи Гюлбика.
Хъа, йиз фурс наънан, ич гъуландарин улихь, гьамус кубч1врубдихьан! Табасарандиъ сарпир вуди Москвайиъ литературный институт ккудубк1найи поэтесса йиз хулаз дуфнайивалихьан!
Раццарихъна удуч1врур ич гъуландариз заълансина лигури удуч1вуйза! Ва! «Ва»-ра дар гьа: биц1и балиси «ич хулаз поэтесса Умарова гъафнич гьа!» к1ури швуб-сабан текрар ап1уйза.
Сар нубат алири гъапнура вуйи: «Я байк1а, Рашиди, уву думу фукьан т1ублан ап1ури шулва! Абумислим Жяфаров чан хулаз гъафи Мурсал-имийикьана* гьаму увуси кьуттли ап1ури гъахьундар! Дат1начуз, байк1а, яв гьадму гафар!»
Хъа узура йиз нубатнаъ: «ичв хулаз дарфиди, йиз хулаз гъафну к1ури хъюл’ан гъадагъначва гьа!», к1уйза!
Яни, мидиз пуз ккунди айики, нубат алидар вуйиш, думу учвухьнара гъидийи!
«…дуфну чви хъит1уз дарич!» – к1уйи, чпи гьясби дап1надруси гьибгърайидари.
Гъафи, ягъадаш кас, Гюлбика ич хулаз, Явруриз.
Явру гъябкъю Гюлбика ккурттариан адахъу:
– Я риш, Муминат, му ичв йишвар фукьан уччвудар вуячв! Минди – булагъ! Тинди – бистан-багъ! Зисди – ягъли хифар! Асизди – гъярар! Ац1найи пялкьяр!..
– Дугъридарнар, Гюлбика, уву му тябиаьтдин бика вуйиб аьгъю шулу яв мелзналан улдуч1вурайи гафариинди! – гъапи йиз хпири.
«Я риш, уву фици дугъан адрар ап1урава? Уву йиз хпир вуна дарш – данна?! Гьацира адвалиан кергънайи гьадму гъвандикк риш т1урк1уз гъитрува гьа! Кубч1вну хъа артухъ фурс! Йиз ап1ин адар! Йиз! Ахмакъ! Рябкъюрадарнуз адар ккунир узу вуди! Дабала!..» – к1ури к1ваан гьарай гъябгъюрайиз йиз хпириз.
«Агь, шейт1ан! Поэт узу вушра, му йиз гардандихъ хъайи хюли узуз мицдар гафар зат гъапундардузуз! Узу яв диван…»
– Хъа фукьан вуячв хулар уччвудар! Икрар – яркьу, гъван ккабхьнайи! Пагьнар – ачхъу, наратдин кьуларикан дабалгнайи. Хъа гъивнайи урар! Урар – гьич сариндиканра дару! Симариинди дидирхнайи! Минди – ванна, баня, айван! Варишвар – ккаъну т1умт1ин ширну! Шлин а хъа, сарун мици?! Бахтавар – Муминат-бажи! Вуйишт1ан, кади айи фурсар Рашидлин вуди дюзидар! Ккунийдизуз хьуз гьамцибишваъ яшамииш! Я Муминат, узу увхьан яв жилир тадагъураза!?
– Кулар-чиркарди гьадму увуз вуйиз, жан Гюлбика!
Магь увуз!!! Кьамкьар гъурччвза йиз!
– А яв хал авадан ибшрияв, чи! – дупну Уьмарова, аьхю гья-гья дивну, гъяаьлхъю. – Гьала мугъу фу к1уйк1ана к1ури, гъапиб вуйиз, хъа мугъу чан жилир узуз гьаци гьавайиди тувра! Гьаяв аьхир хай ап1рияв, Миминат! Мицир жилир хъайи жарадари чпин жанар уркура, чпин жиларихъанди, хъа увуз гьич вижнакьана ктарвуз! Аьдати ляхинси!
– Хъа, ав, гьамус му хъитну хабахъ дицидиза! Имбударсир дариз к1ури! Учвузиз! Ккунидари, магьа, гъайихай учвуз!
Гьап1руш ап1ин! Хпар магьа гьамцдарра шулу!
Гьаму, учу Явруриъ имиди вуйи дягьзаманйирианмина Гюлбика, ту астафируллагь, Гюлбеки танишди вузуз ва гьадму ич раццарихъ хъайи фурсра ктубч1вурадарзукан! Гъузай ляхлаар учвуз йиз хъялди!
***
Аьлимирзайин Газелиъди Араблинкайиантина, дитну йиз кьяляхъ Шюшеханум Керимовара, Багъир Раджабовдин юбилейиз гъярайидар вуча, ап1ури, адрударилан футнийирра. Мисалназ – Эльмира Аьшурбековайлан, учухъди дарфиган! Мажал адарди! Гьяжимурад Гьясановдилан! Школайин, духьнайиган редакторикан, директор!
Хъа фукьан иццидира дарин, жвув ктарди, жарадар ккуч1вукьруган!
«Ккужвургъруган» – дирчвари к1уруганси!
Узуна Керимовайи «ккужвургъунча» гьякимарна гьюкмар! Керим Маллаевра чпин багахьлу вуйич к1ури!
Тинди скамейкайиин деъна Сувайнатна Фируза, Фазу Алиевайин «шейт1ан т1уларикан» учуз ктарди «к1ик1йир» деетури.
– …учузра кап1ачва?
– …каап1иш, бик1идичва!
– …биик1иш гьап1рухъа! Дук1найири?
– …дугъкан ужуб хиял ади гъубзну ккунду гьюкмариз ва гьациб образ уьбхюз ц1иб пуларра теетурадар!
– …ибшри сарун, учву к1урубси, редакторар!
Тинди ряднаъ, дурарин улихь деъна Буньяминна Уьмарова, хъа кьяляхъинди – Аьбдурагьмановна Аьбдулмажид.
…
–…увккан, жан Курбанов, аьрабар кюмек ишри! – гъапиза «Табасарандин сес» газтин ответственный секратариз.
– …тадабхъурив! Ухьу улч1вукьудайидарихьан! Аьрабарихьан – кюмек!? – гьадабт1у узуз пуз ккундайиб Буньяминди кьюркълин ц1иси.
– Яваша, диш хьуз ужуб, гъяйир! – гъапиза ва Газелиъ учухъди адру, машнягъ амс гъяйи Рагим Рахман гъяаьлхъю: «фу гъапнийва, бай?», к1ури!
– Гъапибра фук1а адариз аьхир, аьхю бай, саб премият1ан тувундариз к1ури диф гъидидипрайир! Уву уз’ина Буньямин халу гижи мап1ан! Думу учв жини зарафатчи ву, гьеле гендиректорди имидит1ан Хив, халачйирин ва уччву швушвар-шубарин!
– Гьаци мак1ан! – гъапи узуз, юбилейиз дарфи Урт1ларин Гьяжимурадли. – Гендиректорвал наслариз васият ап1уз шлу мутму дар! Думу гьадди ургура ва хътубгишвахъинди дугъан думу кьяни гъабхьну к1ури, ухьу гьамус аьлягъну ккундар, товарищ, Раш!
– …ккундар, ккундар! – дупну му гъунши гъула поэтра узкан кидитза, узуз пуз ккундайиб Аьбдулмажиддин унт1аъ абт1арза к1ури! ху йин балин ху йин! Дуст, дуст ап1ури, узук «дуст» кабхьрайирин!
– Хъа яв ниццар йихидияв сарун! – гъапи, дурар узук кайиб аьгъю ич гъула, йиз гъунши Керимийи, Маллаев!
Ниццар мийибшри, гадругарра казук! Сиягьар!
Хъа узуъ ич1игнайи хиц1арикан – ч1алла мак1ан!
Узу кач вуйиси, вари ккухъуз! Милин – Шагь-Велед, тлин – авар Расул, ччилин – Арбен Кардаш ва Хирччварин – Агъа-Дадаш!
…
– Агуяв маш, Аьбдулмажид!
– Магьаяс!
– Йипа, «магьаяс» дупну, узу муулужан, гьаз ичв газтик узу увухьна, ичв редакторихьна, хътап1у макьала кап1ундарва?
– Фу макьала?
– «Мурадхан Амирханов писатель вуйин, даршиш – пайгъамбар» к1уруб! «Табасаран нураризра» хъап1унза, гьич сарира, ар чан кюлфетдиз сагъвал ибшричан дупну саб биц1и заметкакьана гъибик1ундар.
– Хъа думу гъак1нинхъа? – Ц1иб мюгьталдиси гьерху Чювккерин Гьюсейнди.
– Узу мюгьтал ап1ру гафар мап1анай, ичв ц1арнаъ айи писатель имиш-имдарш аьгъдру организация шулин? Хъана, табасарандин писателар вуча к1ури юбилеяриъ к1убанди...
– Фици, фици к1уйва, Рашид-ханум! – ктаршвуз хъюгъю ц1иб ягъалдиси ягъли скамейкайиин деънайи Гюлбеки. – Табасаран писателарин гаф, гъудгнин дажак1ну ап1ин! Дурар, уву бюгьтан ккипру инсанар дар! «…писатель вуйин, даршиш – пайгъамбар!» Фуж? Ярккарин Мурадхан? Уву думу пайгъамбрихь дит1нана?
– Ваъ, дит1радарза! Узу думу гьякь ва дугъри пайгъамбар ву к1ураза! Гьаци хьузра ву думу! Эгена учву дугъан произведенйир гъурхнийинна!
– Учу фу урхуруш – урхдар, яв буржи дар! – Дугъридан, «Гюлбикайикан» «Гюлбеки» духьнайиб гьамус ачухъди рябкъюрайи. «Евгений Онегин» илт1ибк1урухъанмна вуш к1урза!
– Я Гюлбеки, гьадмукьан ижмиди Рашиддик кч1игуз… – Буньяминдира чан к1уруб пайиз, ихь шуру:
– ху йин баяр ху йир, гьамшваъ айи сар шур’ин алархьуз! Учву узу хилариин илитну…
««…ху йин баяр…» уву учуз йивуз, жан Шавдикки риши яни Гъвандикки риши, узуз уву аьгъдрур дариз! Гъи увук мукьан мурар наънан куч1внавук?» – гьамцибган гъапиб вуйиз. Гьамус узура Къияйин улихь Кюрейиси гъюнаригъ к1ул гъюбч1вбанди дарзаки!
Дюзди к1ури гъабшиш, Кюрейи к1улт1ан гъюбч1вундарш, хъа кьандиси узу «Къияйикан», мици гъапиш хъял гъибди, «…Бекийикан» мелзра ктатури гъашиза.
Дици вуш дугъу увуз дюзди «ху йин бай..» гъапну! Шлиинна «аьмп» ап1уруш – «аьмпар» ап1руриз! Буньяминдина Гьюсейнди «кис-кис» гъап1убси, фу зегьриман ккундувуз йипа, узуз гъябкъю Кьуттайин хтулиин алархьуз? Пушкиндин ц1арнаъ дийигънайи!
Пушкин гъапида, сар эфиопдин хътипуб! Дугъхьан гьич Литературный институткьана ккудубк1уз гъабхьиндар! Чаз тягьна гъивуриз, дишла дуэлариз дих ап1бахьан!
Вуза гьа! Дажи! Шуркан хъял ктипурза к1ури ва жвув уччвуйи улупуз ккунди Уьмаровайикан даждин йиз ярхи мелз ктатуз хъюгънийза:
– К1ваин илминив, Гюлбика уву учухьна Явруриз гъафи вахт!
– Уву пластинка динди мик1ит1ибк1ан, писателикан пайгъамбар ктаурайи мял’уьм!
– Узу гьаци гьаваиди туврайи суалси гьибгърайвуз? Ваъ. Гьаддин кьяляхъ ич школайин директор Мирзагьясан мялимди школайиз дих гъап1унзуз ва ихь табасарандин машгьур шаир, Москвайиъ гъурху увкан вари ученикарин улихь линейккайиъ ктибтуз гъитунзухьди. Фици вувуз узу! Фициб къурзлувалиинди ктибтурайир! Узу Мирзясназ, хъа чаз дих гьаз ап1дарва, гъапунза.
– Хъа дих гъап1иш гъидийк1ан… – к1ури, к1вахъниди айи кас! – Мажал шуйк1ан яраб дугъаз, гъач гъапиш? Гъюйк1ан ихь йирси школайиз?! – Гьерхрайи, Гюлбика-бажи, увкан.
– Хъа гьамусдиз гьаз ккебяхънава! Дарши гули! Муминат-бажийин сагъвал фици ву? Узуз думу яв хпир кьабул гъахьунзуз!
– Узу кьабул дарап1ди, думу гьаз вуяв! Узу Сеферсир дарза!
– Агь яв ушвниъ к1ару руг абхьрияв, гъунна жви!
– Дидкан ккадархьрур хьидар! Абхьди! Йиз пажнах Мурадхандинси! Пайгъамбар!
…
–––––––––––––––––––––––
*Ккумаригъ – гъулан малар лижаз ут1уккрушв. Гъаз гъулан кьялаъ айи йишваз «Ккумаригъ» к1ури гъабхьну? Лап ухди вахтари, гъуларин адмийир артухъ хьуз хъюгъяйиз, душвайишв чру майднар вуйи ва Эцегъярихъ мадар ап1урайи му сакьюб тухми чпин к1урариз мушваъ ккумар йивури гъахьну. Гъул аьхю шлурихъ мушвкан гъулан кьял гъабхьну, хъа йишван ччвур гьамусдиз «Ккумаригъ» к1ури гъубзна.
*Мурсал – Гьадму ихь «Зощенкойин», гъулаъ а к1урурсир, «ккумаригъна» к1ари хъап1ну гъягъюз т1агъру дару кьаби аба вуди гъахьну. Мурсалин ад, Аьлимягьямаддилантина Кюребегу вари вилаятариъ, Центавр созвездияйиъра кмиди, магьа гьамци рабгъура. Аькьюллу хтулив, Мурсалими!