АЬЛИМУРАД ВА МУРАД
(Отрывок из романа "Машар")
Чинар!
Вушул учв гьацир гьадлинтина вуйиган дурарин гъул.
Дурарин гъул?
Серт1ил вушул! Дарин?
– Сав-лик, Ца-лик, Ц1а-лик, Шаф-лик, Ча-лик, Салик – фунуб вуйиб, бай, гъул?
– Шашлик!
– Шашлик? Ваааа! Аьжаб ицци гъуличв!
– Узу рихшанд ап1урайиган гьаци гъапунзавуз! Увура рихшанд ишри к1ури! Гьич аьмалназ гъюрурсир дарва! Рашид-халу! Дугъриданра, увуз халу дупну адап1уз ккунди адайиз! Хъа яв аькьвлиз дилигарза дупну…
– Узухъ аькьюл хъади рябкъюрайвуз, дюрдюр?
– Аькьюл хътрур адар! Хъа яв аькьюл гизаф кьяляхъ хъаяв!
– Рябкъюрайвуз, Аьбдуллагь! Узухъ хъугъдайва гьа, йиз аькьюл ярхла-ярхлади йиз кьяляхъ хъа гъапиган! Магьа гьаци вуйиб Аьлимурадлизра гъябкъну!
– Дугъаз дябкънайиб яв аькьвлин сиринт1ан дар!
– Узу, дарин, директор, думу узхъан зат мидарди хът1убккуз кказа. Ярхла-ярхладира узухъди дарифривучв! Гьадди адмийиригъна аьгъю дап1назу! Сабишвахьна гъярайи дадин кьяляхъ хъивнайи биц1ирси! Аькьюл зат хътайиш, Расул ургц1урна ургуб гьюкуматдиз душнаш, узу агъзурна саб йишваз душнахьидийза! Андрея Первозванного орденра ибт1ну! Кчвухури халкьдиз тутруву пулар!..
Мугъу мици к1уруган, Аьлимураддин аьйнар чиб-чпилан за шулайи. Унт1ланзинара!
Улар минди удуч1вурайи. Муртйирси! Хъюхънихьанминара!
Ва чан жандиз кьяляхъ зигурайи. Явашди! Хабарсузди! Дарш, алабхьур дупну, ихтиятди! Къафлан гъябкъю гатуси!
– Уву, жан бай, жан гъадабгъур Мурадлинна Гюлназдин, дицикьан муулупан узу аьгъдрурси! Яв тинди деънайи жигьил ккач1ак1уз ккаш… дарш, вердиш духьнана, ихь артистар ккач1ак1ури?!
«Гьамгъаз, саб инкъикьан аькьюл адруриз узкан фу ккунда, я диктант бик1уз дуфнайи табасаранар! Узу гьаз деънийк1ана мугъан гагул терефназди? Бахтавар, чаз арччулишвахъинди деънайи Сефербегов!..»
…
– Ударкьан адарин узуъ? «Авдлар» гъапиган, гиран шули шулчвуз, товарищ, яни госпадин конферансье! Уву гьаммусди дупнамира, аькьюл кьяляхъди хъа, к1ури! Гьамус думу фици узуъ гъабхьну, амдарди хьуз? Узуъ думу адарзуъ! Фукьан к1уру! Йиз кьяляхъ хъебгна думу, убч1взавуъ, к1ури! Гъитрадарза! «Гьаз?» йипа!
«Ккунийдизуз гьамдин гъвалхъан жварт1 хьуз! Залиъ айидарин улар, гьякимаригъди, гьаккму улихь деънайи табасаран гьюкумат театрин директор фукьан уччву кас дарин к1ури уз’ин алдайиш, гьаму узу деънайи креслойикк гьит1ик1узкьан гьит1ик1уйза! Хъа милин гъудужвну жара креслойихъинди гъярва, тягьнийириккан ккадархьуз хьибдар!..»
…
– Яв ягълишназ, яркьушназ лиг, чинар! Гьит1ик1ишра душвакк рякъидиву! Хъа, сабан уву йиз гъвалахъ хъмиди, сабсана пидизавуз, «Шашлик» бай! Гизаф йисар улихьна, унар ккидисну миннатар ап1ури, чпин саб номеркьана программайик кап1 к1ури, ихь мяълийир ап1рудар увухьна гъюрайишвягъди кагъаз гъибик1нийзавуз. Хъебехъ гьамус дидик фу кайиш. Фук1а гъидидипди урхуразавуз:
«Гьамусдин Хайрар ишри, Аьлимурад!
– «Хайрар ишри!» йип сарун, гъубжу гули!
Сягьнайин яв ляхнариз лигуз сацІиб мумкинвал ккабхъунзуз ва ичв ляхнари узу ккурттариан адахъуз гъитра! Зат мидарди адахъайиз, культурайин гьамунуб циркил дибиснайи учвухьна илтІикІуз мажбур апІура…
Фикир мапІан, учву фу гьацІиб еремиш даруб, хай даруб, чІуруб апІурайкІан кІури му кагъаз бик1урайиб! Ваъ, сабан дидихъна дурубкьнадар! Хъа вушра… дажди гъапну габниз: «йицар гъарзарилан махъаан»!
Жикъидиси, уву сягьнайиин апІурайи чІал, яв багъри чІал даруб аьгъю шулу.
«Вагь, му фу хабар!» – к1убра мумкин ву уву.
Ав, ав, дуст кас, яв чІал адмийири дюзиш дапІнайиб ачухъди аьгъю шулу.
КІваин дубхьнамиди пидизавуз: ара-бир уву гъирчри шлу бицІи зарафатар – мурар адмийири дюзмиш дапІну адруб рябкъюру. Дурари явна тамашачйирин ара балгура ва мюгькам апІура.
Фуж тахсиркар апІуза?
Тахсиркрар агурайир дарза. СацІиб кюмек ибшри дупну, эгер учву кьабул апІуруш, насигьятар тувуз ккундузуз:
1. Ичв текстар редактироват апІрур адарин? Гьадушваъ, театриъ литературайин тереф уьбхюри лихурайи Абдурягьим «мурглар илитІури» гьаз дусна? Дидихьна, литературайин кружокра ачмиш дапІна кІури саспиган ебхьури шулу, эгер думу гьаци вуш. Литературайин чІал улупрудар адарин? Гьамус учвухьна дукІнайи Кази Керимович, ясана ухдитІан жиларикк ккайи Бейдуллах Ханмагомедов гъиди кІуранучва?! Хъа гъюри шлу Эльмирайихъ, Сувайнатдихъ, «Бикайихъ», Фирузайихъ… гьаз хъпехъурадарчва?
Узу мици увуз, яв артистарин мяълийириъ тІаънайи гафариз кІураза. Фила гъабхьиб ву «гунириз»? Дубхьну ккунду – «ккунириз»! «Сус» – «швушв»! Вари гьацдарикан пайиз…
Узу мушваъ дюз дардира хьуб мумкин ву. Фицики гьамус узхьан, багъишламиш ап1ин гъула жви, жвиси гъузрайи кас, Керимийихьди «шаршар» пуз гъитуз шулин?! Мушваъ узуз узу Малларажаб Сефербековси гьигъразуз: месела гъитІибккну, лазим вуйибси аьхирихъна дархиган! Чан «Табасаран сягьна» китабдиъси! Думу чІивиди имийиш, якьинди дугъу йиз к1ул улдубт1уйи! Вушра, ихтият-фунтназ, гъюнарикк гутйир ккайиз! Гьаци гъабшиш, гъиву гъурд бушди кубк1ди!
2. Халкьдиз, табасаранарин вуйич кІури, учвуз аьгъдру гафар гьаз кІури шулчва? Фици увхьан, уву гъавриъ ашра, тмунур гъавриъ адрахъру гаф пуз шулвухьан? «Аьлава», «серенжем», «сечки», «тясир», «гъанажагъ», «гурлу», «милли»… – мурар фйир ву? Бархлиин эрццуз дахьнайи харар? Гагь-гагьнак увуз хас вуйи «гурлуйикан гурлувал гун апури сулва»! Адарин ихь чІалнаъ думу дигиш апІуз шлу жара, вари гъавриъ ахъру гаф?
«Мидин вари гъавриъ ахъруки» пуз, артистди мяъли дапІну ккудубкІбалан кьяляхъ «гурлуйин» ерина жараб, увуз фициб гаф вушра йип, мисалназ «далдабуди», «бабаханди», … гарччлар йивай» – гъавриъ адрахърур шулин? «Аьхюди…», «Заанди…», «Аьшкьлуди…» (цІиб айин-хъа ухьуз мяна ачухъ апІурайи прилагательнйир?) гарччлар йивай гъапиш, гуч1урайвуз гарччларин ерина увуз гъванар йивур к1ури!
3. «Кьабул апІинай!» Яна-кас, уву ва имбуну учву варидари му фукьан текрар апІури шулчва? Шулдарин пуз: «Шад йихьай!», «Ккун апІинай!», «КІвак бисай!», аьхирина-аьхирки зарафатниинди – «Ибариъ ипай!», «Паплар заргай!», «Заан-зина медебтанай!», «Ппулар яркьу апІинай!»!
4. «Гьелбетта», «анжагъ», «сягьнайилан деетурадарза» ва гизаф гьацдар, гьадму вахтна «хацар» вуди шула. Дицдарихьан шлубкьан, жвуван чІал марцц дапІну ккунду. Лазим дарди ишлетмиш апІру гьарсаб гаф «хацназ» илтІибкІуб мумкин ву. Дициб тІулихьан увухъди имбударра ярхла апІин!
5. Иштркчйирин ччвурар лазим дарди текрар апІруган – шлиз аьгъдар гьаммишан «гюзгдиин» али машарна, ибарихъ хъайи сесер? Тазади кучІврайидар – жара башкъа! Жарадарихъан мудубгъанай! Гъит, дурари учвхъан дубгъри!
6. Аьлимурад, зурбатІан зурба тІалаб: гьаз, артистари, чпиз тувнайи табиаьтдин уччвушин «ширар» алатІури, чІур апІура?! Варина-вари, чпин успагьи уларкьана марцциди гъитри! Бухь ккайи «аьмгълариз» лигуз фици шулучвхьан! Кюрейин ихтилтаркьана урхай!
7. АпІурайи мяълийир фйир вуйичв! Табасаранариз, чпин Ибрагьим, Исакь ва Юсуф аьхю абйириланмина ккебгънайи культурайин диб, шартІар, шибритІ, бина ухшар ву. Гьадму бинайиинди гьамусдиз фици ихь мукьмарна гьенгер артмиш гъахьнуш, гьамусдихъантинара гьаци гъузруганси дубхьну ккунду. Хъа гъийин девриъ ичв апІурайи мяълийир ва мукьмар аьрабарин, урсарин, туркарин, даргйирин, авараринстар вуячв! Наши ихь ашкьар, наши ихь лирикайин мяълийирна мукьмар, яни ихь культура армянаринна, азербайджанаринна жугьдарин культурайихьна гизаф багахь ву. Ихь «кІван симариъ» ибтнайи ДНК кодра гьадрарикан вуяхь! Гьаддиз мяълийир саб гьядисайикан ктитрудар духьну ккунду. Таза хабар дебккрудар! Табасарандихъан кафарийизди хъайи халкьар эзбер апІуб ужуб дар. Диди ихь халкьдиан Масанвал терг апІура.
Лигай, улихь вахтарин лезгйирин аьшкьариз Аьбдуллагь, Несрет… азербайджан – Рустам Кадымов, Агъададаш Агъакеримов, Шамси Шамсутдинов, Сахавет Маммедов… Дубгъай учвуз фици мяълийир апІуруш Алфияйихъан, Марьямдихъан, Хайирихъан, Мирзакеримовдихъан, Гъаинбегхъан, Мюгьюрялдихъан, бицІигандин Гюлмирайихъан! Хъа гьамус дурарра, аьрабаринна дагъустандин «лезгинка» кІурубдихъинди, вари хъахънайиси хъахъраш, ляхнар къурзлувалиан гизаф пис хьиди!
Кьяляхъ илтІикІай ихь Давуддихьинди! Дубгъай дугъу фукьан дерин мяна айи мяълийир апІуйиш! ЮкІв ебцІрустар мукьмар фици йивуйиш! Гьам чюнгриинди, гьам шутІрумиинди! Габан Давудрихъди удубкьурдарш, гьаз сягьнайиинна артистар адаурава, дуст кас, Аьлимурад халу!? Галиафарихьан гучІ мапІанай!
8. Репертуар ичв, прозайиинди яркьу апІинай! Азербайджанарина армянариси, уччву мукьмарихьди кабалгну, жикьи, дерин ва зарафатлу ихтилатар гьаз урхури шулдарчва?
Мисал гъадабгъай «Мил» гъабхурайи Мягьямаддихъан, фици гюрчег мукьмарихьди чан передача балгуруш ва фици дугъу Абумислимдин шиир урхуруш. Агай, гьязур апІинай эмоционально, залиъ, ихтилатнаъ гъябгъюрайи гьядисайин гьава тІапІуз удукьру, шиърарна ихтилатар урхру артистар!
«Хайрар» гьаз аьхю гьярфниинди дибикІнава кІури, гьерхруш, дидин сир варитІан зурбаб ву, эгер уву ихь тазади удубчІвнайи «ЦІийи Йикьрар» Китаб гъурхиш, мумкин ву, думу сир увуз ачухъ хьуз ва гьаммишандиз бахтавар инсан ктучІвуз. Вари гьаци ишричву!
P.S. Алимурад, яв «Навруз» проекдиз ихь паччагьди пул деебтна кІури деебхьназуз. Мидин гьякьнаан увуз зурба чухсагъул! Хъа увуз аьгъюра йибхь, гьаз «Наврузаз» пул деебтнаш – аьгъю шулдарш аьгъю апІин. «Навруз», «Эбелцан» – дюзди кІури гъабшиш – «Эвелцан» дубхьну ккунду, фицики эвелин мяна увуз аьгъявуз хъа, «эбелин» – ваъ. Эвелцнакан хъанара артухъди аьгъю дап1ну ккундуш Абулмаджиддихъдира (Курбанов) гафар ап1ин Увуз кюмек вуди кІуразавуз: аьлим Руслан Сефербековдин, ясана жара тарихарикан ктитру аьлимарин мукьмиккди ялхъван мапІан, му машквракан Гирами Китабдиъ гизаф дибикІна – яв фагьмиинди ляхин апІин!»
Хъа уву йиз му гьясбикк гъап1ундарва. Гьаддиз уву алахъидайк1ан к1ури му гьамусдиз йиз гъултгъикк увуз ккилибгури ккайи.
– Явашле, Азизов, «аьлим Сефербеков» к1урубси ибирихъ хътахьнийиз аьхир! Фу футнийир ап1урава, директорикна узлан? – арччул гъвалхъан сигнал гъафи гагулихъинди илт1ик1найи «антенйириз».
– Уву, Руслан, «Россия – история мояйиз», жиниди узухъ хъпехъуз дуфнана, дарш – сягьнайиин саб акт улупурайи директорин подопечнйирихъ! Гамзатовдинра гъибисунза ччвур, вуш думура гъюри гьерхри, фу т1урт1рар вуйив, бай Рашиди, узлан рагъурайи, к1ури. Гьелебелесан чав узу, коньякарна плиткйир тувнушра, союз писателарик каъна! Ц1угъц1угъри! К1уруш, узуз ц1иб деерхьнадарзуз дугъканра! Кудуч1внайи «игит» т1улар!
«Дуфну шлин гъвалахъ деънава йипа, ахмакъ! Гъи узу адмийиригъна аьгъю дарап1ди мугъу сикинди гъитидар! Гьап1дик1ана? Фу чарайиинди, гьамдин, табасаран халкьдин улариъ убччвнайи зазхьан, ярхла хьидик1ан?»
…
– Гуч1 мап1ан, завкан хяд ктубт1айин, табасаранариз сягьнайиинна хурайи, ярхи хил хьайир! Ичв спектакль ккудубк1айиз, трибунайихъ дийигънайи яв дуст тмуну «директор» Гюлаьгьмаддиз «швит1» ап1ин! Думу учв, яв тинди алдабкнайи хъалхъмин гъавриъ ахъди!
«Хъа чан терефнаан, мугъан му ужуб идея ву! Аькьюл айир дар к1урадайнучва му! Гьаммус узу му мажлис гьюле гъабхурайи «Табасаран нурарин» редактор, йиз, миш–мийи, дарш–дари, дустраз саб ишара ап1арза т1убариинди! Узу сягьнайиинна гаф пуз адаъ к1ури! Яв к1ваз ич1рияв, «Заз-халу»!
…
– Рякъюразуз гьа, Аьлимурад, явна Маллаалиевдин чиб-чпиз ап1урайи улар! Ккуни балина шуруси! А яман!
«Саб яман азар! Нач адру маш! Узу увуз уву дарза гьа, урсарихъди вердиш гъабши к1ирихъ! Яв аькьвлиз лиг уву сабан! Жарарихьинди саб фук1а пайиз!»
…
– Гьаз ч1ал имдаруъ, гъуллугъчи? Уву фтикан фикрар ап1ураш узуз аьгъдарди дарзуз!
«Хъа вуш фтикан фикир ап1урайи?» – кьяляхъ уч1ву «муртйир» узухьинди гъягъмучарси гъилигу.
– Яв уларик вари дибик1наяв, я Аьлимурадов! Узу дурарихьинди ул гат1абхьуб ч1яаьниз яв «муртйириъ» фунуб чиркквли ц1ив ап1ураш аьгъю ап1уб! Ухьу сягьнайин улхьанмина кьюбпи ц1арнаъ деънахьа, хъа увуз сабпи ц1арназ гъягъюз ккундавуз! Сабпи ряднаъ сабпи йишв’ин деънайи министр Жамалудин Гьяжиибрагьимав, чаз, гаф пуб ккун дап1ну, дулхну, душнайиб дябкънавуз, эпел!
…
– …чухсагъул! Чухсагъул, театрин коллективдиз! Гьамус гаф тувдихьа ихь театрин руководитель Алимурадов Алимурадлиз! – гъапибси, зат дяляхъру машнаъ Гюлягьмаддин инч1 ибшу ва узухьинди ккат1архьу уларихъди директорихьна микрафонра туву.
…
– …узу му театрихъ зигурайи жафйир! …варидариз узукк ккухъуз ккунду! …гьич саб жюрейин аькьюл адрударизра! …– Гьап1дик1ана?! Чав гьамци дупну ккудубк1айизра чан «муртйирра» узуз хъирифну гъиву «зегьметкешу»!
«Ма, жвугьудрин бай, увуз! Уву инсанвал кайир вуйиш, узу яв гъвалхъан хът1уккидайва! «Душну министрин йишв’ин деъ» к1ури! Беле деъдира вуза!..»
Ягъадаш кас, гьаци гъабхьнира вуйи. Чан улхуб ккудубк1айизра, жарар дуфну деайиз, тамашайигъ гъяйирси, тяди дуфну Аьлимурад сабпи йишв’ин деу.
«Наана гьялакдива, мани кас! Ккададабхърияв! Душв’ин деуз тямягь хъайир фуж хьиди! Сар узут1ан!»
«Ужуб деъдива! Узу миди! Гьялакдиза гьаддиз!»
Хъа деърайири узуз адап1у мелз гъябкънийчвуз «труппа»?
Жаглугин галамси!
Касиб йиц, думу кеп1руган, хярт1ахъ гъагъ хъа-хътар, аскканзина завариз ут1убччвуру!
П1ут1инди кьусум ккубсу Швеъси! «Марччар» ц1ибт1ан ут1ут1укъруган!
…
– Гьамус заан йишв’ин деънайиган, исикк ккайи учу фици рякъюравуз, Ягълир?
«Увуз зегьриманси! Гьамускьана узу сикинди гъит» – дупну фикир гъубшу директорин к1ваан.
– Йиз кагъзиз жаваб адарди гъибтиш! Шубуб метр жилиъ ади гъабшишра! Гъидритарзаву! Сикинди!
«Я кас, ккебяхъ! Фу бала узкан гъадабгънава! Узу увуз гьич саб гафкьан к1ури айин? Уву маш хъибтуз ужур дарваки! Узуси саб илибрушв’ин кьюб иливну дус! Гьамус йиз тахсир гъабхьнин ич гъулаз зарафатнахъди «Шашлик» пуб?! Гьаму уву вуйва гьа узу гижи гъап1урра «Шав-лик», «Сус-лик»… ап1ури! Кьабулди даннуз «Салик» – ккуч1в цаликк! Дарш ичв «Лягья»!»
– Вааа! Алимурадлиз лигайчва! Узкан Чрк1улра ктаъда! Узу Лях’ан дарза, я дуст кас! Узу «гъунна жви» вуза!
«Айзуз уву наънан вуш фу ву-хъа! Узу «министр» хьурухъан! Гъуз яв, «гаргул жвур» хътарди! Гьала лигухьа увуз «арччул жвурну» фу дап1ну тувруш! Сарун йиз мурад тамам гъабхьниз!»