УРУС ВА РУБАС
(Отрывок из романа "Машар")
…
Хьадсиси ву гьава!
Угърушин адар. Рякъяр деерццна. Аьхълушин ктар.
…кьюкьяр адашвиди!
Кьюкь зав’ин алдар.
Рякъюъ уч1вдихьа! Ляхлаз!
«Шлихьна ва гьаз!!!» – Гьарай ут1убччву «интелигенцияйин».
***
…
Михаил Егорович Алексеев к1уру аьлим гъахьну дюньяйиъ гизаф машгьур.
Дугъаз аьгъяйи пуз ва урхуз авар, дарги, лезги, татар ва табасаран ч1алар, чпиз, гьадрар багъри ч1алар вуйич к1урайидаризт1ан артухъ.
Амма, пуз аьгъя пну, мяъна аьгъю ап1уз читинди алабхъуйи касдиз.
Гьадму адми гъахьну дагъустандин ч1алариин лихру аьлимариз аьлим ччвурар тувуз кюмек ап1рур. Фицики думу Москвайиъ институт языкознанияйин директорин замистительди лихурайи ва Кавказдихъди вуйи гизаф проектарин иштиракчира вуйи.
Гьаци думу табасаран ч1алназ Гирами Китаб илт1ибк1бан проектдин аьхюр вуйи.
Гьадгъулантина дагъустандин гизаф аьлимар, шаирар-писателарихъди таниш’валар арайиз гъафнийиз.
Гьадгъулантина табасаран ч1ал ахтармиш ап1ури гъахьи аьлимар вуйи Омаров Магомет Омаровичдихъди ва Ханмагомедов Бейдуллагь Гаджикурбановичдихъди, ляхинра ап1уб алабхъунзуз.
Михаил Егоровична узу йиц1ишубуд йисан табасаран ч1алниин «Ц1ийи Йикьрар» Китаб илт1ибк1ури гъилихунча.
Гьамкьан вахтнаъ гьацир касдихъди гъилихур фицир духьну ккунду?!
Ари гьаддиз Алексеевди Дагъустандин аьлимаригъ варит1ан аьхю гьюрмат ади ва заанди узу дисуйи. Мурар аьхю гафарсиси жвуван ад ап1увалра шула. Хъа сарун фуж хьидихъа му уьмриъ гъахьи гьядисйир гъахьибси дик1рур?
Икибашт1ан – дурарин шагьид! Дурар чан улариинди гъяркъюр ва гьадму гьядисйириъ иштирак гъахьир!
Айин-хъа сарун ухьуз гьацир?
Аш, арайиз удуч1вай! Узу гъирагъ йивурза!
Адруган, гьацдарин шил жилиин гъибтнайи му шагьиддихъ хъебехъай!
Дугъу к1уйи: «Рашид, гьич саризра даш-баш тувну, йиз ляхнар ккабалгур дарза. Дагъустандиъ узуз даш-баш тутруву гьич сар аьлим адар! Дурар вари йиз хиларилантина аьлимар духьнайидар ву. Вушра, йиз уьмриъ, узузра, аьлимарин аьлимдиз, сабпи ражари вуди сабан даш-баш тувуб алабхъунзуз – увуз! Фици гъапиш, увукьан йиз аьгъювалариз тясир гъап1у кас му дюньяйиин алдар!»
«Имбударикан дарудар узкан фу тясирвалар гъахьунвуз, Миша (узухьди чаз гьаци пуз гъитуйи)?» – пну гьерхиган, гьамциб жаваб тувнийи:
«Уву йиз уьмриъ уч1вайиз, узура, имбударси, аьдати аьлимси вуйза, кьюб-шубуб уьмур сат1иди саб уьмриъ гьаъри!
Сабпиб – жвуван ад бадали лихури;
кьюбпиб – аьхюрин улихь жвув уччвуйи улупури, ва учв (аьхюр бадали), жафйир зигурайиси;
шубуб гъапиб – инсанарин арайъ важный ляхнар ап1урайиси улупури;
юкьубпибсана – хал-хизандихьан ярхлади жара уьмриъ яшамиш шули.
Мидланра гъайри уву узуз лингвистикайиъ причинно-следственный связариинди анализар ап1уз улупунва.
Табасаран ч1алнаъ гьамусдиз исследованияр духнадру таза областар т1аунва. Садар яв «смысловой единицйири» гьап1раш лиг гьеле. Ч1алнаъ уву гъуху ляхнариинди швнуб саб докторскйир дик1уз шулу.
Уву улупу методикйири переводческая наука лап улихь гъябгъюз гъитра. Мугагьназ гьич сар аьлимдинра к1улиз дарфи саб яв «трехполярное мировоззренчество в переводах» ч1яаьн ибшри.
Наукайихьна вуйи йиз лигуб зат мидарди дигиш гъап1унва, фицики узу узуз зиълан, йиз аьхюри туву заданйириинди (цирклариъ), гьадрарин рамкйириъди ахтармиш’валар гъухури гъахьунза, хъа уву узухьди лингвистикайиз дид’ан удуч1вну, думу гьар вуш, дидгъян гъюдуч1вну, гъирагъдихъан лигуз улупунва. Мици вуйиган фукьан жвуваз аьгъдруб аьгъю ап1уз мумкинвалар арайиз гъюра.
Уву узуз, аьлимарин арайиъ айи къайдйиризна ниятариз дилигди, жвуван хусуси фикрихъди гьякь аьлим фици дилухну ккундуш, фици скрупулезно жвуван ахтармишваларихьна янашмиш духьну ккундуш улупунва.
Яв сабурлували ва уьмрихьна вуйи яв лигбари узкан таза адми ктаъну.
Уву увуз, гьамкьан мумкинвалар ади вушра официально аьлимвалин званйир гъададагърайивалиан узу мюгьтал духьназу, Рашид…» – гъапнийи му касди.
«Хъа я Миша! Эгер писателин саб предложениякьана халкьдин арайиъ абхъну гъубзиш, сарун дугъаз думут1ан заан кьимат айиб дар гъапир уву дайна?» – гъапиган, Алексеевди гьамци гъапизуз:
«Думу дугъридан гьици хьуз ву, хъа жвуву жвуван хизанра му заманайиъ дюбхну ккундарин?»
«Узуз узу жарариккан асиллу вуди ккундарзуз. Узу, узуз пул туврурихъ дилихну ккунду, Егорович. Гьаци дарин?» – гъапиза.
Узу званйирна наградйир айир дарза. Узу иццир дарза.
Уву аьхю гележег хъайи жигьил аьлим вува ва му йиз гафари увуз, хъана улихьна гъахуз кюмек ап1ур пну миж кайиз.
Ухти вахтарихъанмина, узу официальный наукайиз къаршуди, йиз хусуси, альтернативный илмиин лихурайир вуза. Хъа мициб ляхин я динариз я гьюкмариз кьабулди шулдар. Гьаз шулдарш, дарпишра – варидиз аьгъя.
Дугъриданра, гьит1ибк1уб фу ву, Михаил Егоровичди, саб ражари конвертдиъди шубудваж доллар тувунзуз. Дугъаз ккун гъабхьнийи йиз дидик1найи материалар чан ихтиярназ тувну. Думу дурари гьяйран дап1найи ва институтдин дакъатариинди китаб адабгъурхьа к1ури хъюгънийи. Гьаддиз йиз флешкайик кайи топонимикайин материалар дугъан компьютериз тувнийза. Амманаки, касиб, яратмиш’валарин ужуб бегьернаъ ади 2014 йисан белокровиейи му жилин уьмриан адагънийи.
«Яв топонимикайин материалар, – к1уйи аьлимди, – табасаран ч1алниин лихурайидариз зат ккудудубк1ру хазна ву. Дурариан ч1аларин закономерностар адагъуз шулу, дурариан ч1алнаъ гъягъюрайи дигиш’валар ахтармищ ап1уз шулу, ва дидихъди сабси халкьдин тарихра арабгуз мумкинвалар а».
Магьа учвуз, узу гьаз багьади вуйиш, сац1иб хабар гъабхьунчвуз.
Дидлан савайи, «табасарандиъ» узлан дарк1руб адар. Дурари узу чпин «багъдиан» «фана йихь!» дупну ут1урккнача к1ури шадвалар хъаъри йигъар адаура, думу «багъдин» гизир узу вуйибдикан хабар адарди!
Футнайигъян гьякьвал гъюдюбхюз ккунидариз кюмек ибшри!
Мишайиз Мягьячкъалайиъ дустарра айи. Учу сат1иди дурариин улукьури шуйча.
Ихь табасаранаригъ: Кази Керимович Курбанов, Вели Мирзабегович Загиров!
Мурарилан гъайри, жара миллатдиндарикан дугъаз гизаф ккунидар вуйи бежтарин аьлим Маджид Шарипович Халилов ва даргйирин аьлим Муталов Расул Османович.
Узу улихьна гъаписи, Къази – айт1лан дап1найи юк1в вуйи;
Вели – заъкан йиврурарихъ хъач1арккнайи, Вициндиз йиврубсиб рубра хьайи духтир вуйи;
Мажид – гьавайиди гъябгъру вахтназ тюфенг йиврур вуйи;
хъа Расул – сул! Ва чан «гъидикь» хюрчабнариз тувуз гьяйиф кайирра дайи.
…
***
Убгъуз к1ан-к1улиъкьан адайи.
Мани ригъра вуйи, к1аж ап1айиз, кут1ухнайи – ужудар пирпарра!
Дарш мажал к1уруб хьибдар ккергърайи бистнарна хут1ларихьан!
Йиз баярра хъади ургуз заансина ич раккарихьинди «Гьут1урччвушваригъян» хъит1ну йицарихъ гак1влар хурайир вуза.
Кьюбан хътакуз ккайидарра вуча гьа!
Илибт чан хай кади!
Къухурикинди мерккра кади убгъурайиси айи.
Ккахьну селикк кьяшира духьнайидар вуча.
Фу лигурва, ич урч1арихъ – саб лизи «Нива».
Му фу аьламат! Гьамциб селиккди фуж хьидик1ана? Фу хабар кайир дуфнак1ана яраб?
К1вахъни ап1уразу.
***
Тазади дап1найи йиз хулар ич гъулхьан ярхлади, гъядлантина улдуч1вну Явру к1урушваъ айиз.
Йиз хуларин зиихъ гъунна дерейизди деебтнайи больница хъайи.
Больницайиъ лихурайи Ших, Дашбег, Назир, Мизам улихьинди кап1найи пагьниккан ич раккарихьинди гъюрайи уч’ин аьлхъюри, учуз тамаша ап1ри дийигънайи.
Дялялхъюрин бешеппйир духьнайидариин! Ккут1урччвури кьикьарра ч1варч1вли бят1риккан!
***
– Я кас аьлхъяй учвуз! – гъапиза.
Дурарин гьягьйир айибт1ан гужал гъаши.
Ич гъунши Дашбеган шив накь чпин адашкьарихьна, «бят1рарихьна», хъади чан биц1и бай Аликра, Кюрягъна душнайибдикан ва думу гъи хътакрубдикан хабар азуз.
Кюрягъ швувахь йиз чира хьайиз.
Йиз к1ван к1вахънивал ккядябхъбан бадали Дашбегхьан:
– Я халайин бай, Багъдагюл Къухурикан гъафнунив? – пну гьерхза.
– Ваъ, мегьел гъафундар! – гъапи.
– Гьа ич баладар, мархьликк ккахънаш, яв ш’ван гъаягънаъ гьаз…
– Хъа учура дарин мугъаз гьаддикан к1урайидар, я Рашидими! – к1уру чан аьхю дихнинди Мизамди. – Учв’ин – гьич! Учу гьадрар гъяйиз ккилигури дийигънайибдикан хабар айвуз?! Бегьемди аьлхъюз! Ккушара, увуз – ц1ийи ч1ал! Гьаму ичв улихьди хялар дуфнамичвуз! Урсарсрарийи! Учу к1ваълан магьархан гьа! Гьаму гъуншдиъ ади!
– К1анччар дярхюди гъитай! – дупну к1ваз рягьят гъап1за.
Гъилигу гьялариан гъурарин куч1лар дар. Машин Кюрягъ язнайинуб дайи. Вуйиш, Багъдагюлкьара ахьидийи!
Хъа фужар хьиди?!
– Лиг, хураг гьязур хьпахьна, гъач дарпишра гъюрча гьа!
– Ужуб ап1арчва, учву хьамдардимиди Багъдагюл гъафиш!
– Кьюр раццарихъансина гъюрайиси вуйи. Багъдагюл-бажи ккадаъдарча! Как раз мура тмура шулайиси ву, баяр! – к1ури халгъарин тав хьайи Мизамди хилар гвагь–гвагь’ан ит1ишу!
Му дугъан, к1ваин алдру кьукьар ктагъидича к1уру лишан вуйи.
***
…
– Аьзиз, уву йицар ккудурчну, тросарихъан пирпар хъудурчну гурдахъинди ап1ин! Куркул хъана чан юркквгъариин, мярхяр хъит1айиз, илип! Анар, уву йицар Мукъурикинди хъаъну гъарах!
…
«Нивайикан» килигну, раккарихъ хилар жик1урайи узухьинди йиз хпир гъафи:
– Я Рашид, ихь хулаз гьацисдар адмийир дуфнаки?
– Фицистар? Фашистар?!
– Гъит яв рихшанд гафар! Чпин хал вуйиси, варибдин аьхювал ап1ура, как бутту, гьамшваъ айидарси! Сар, ихь гъула Джанисабсуру! Ац1ур! Тмунур – Ккувгъарин Шамилсур! Хъа мугъан ук1у к1вант1ар дар!
– Саратовдайи ич Имицушул!
– Узуз Имиц аьгъдардайин!
…
Уч1вурза хизандин хулазди…
Сар «Джанибсарсур» муччваъ айи рукьан пичриин узухьинди кьял йивну алахъна.
«Шамилсур», анжагъ к1вант1ар ук1у дарур, ликар пичрахъ хъайи гак1влариин иливну, каргри, гутайиин деъна, кьял хъабхъуз ужубишв адарди.
Тинаси исч1ли устулра урхъурайи чеяр алди хьа. Гъубхьу шекрин тикйирра алди!
Вааа! «Шамилиин» али шалвар йизубу! Махачкалайиз алабхьурайи, хъайина–хътру саб!
«Джанисабдиин» – ич Аьзиз абин! Чаз Давуд паччагьди тувуб! Галиафдин унт1аъ абт1уз ч1вигьинтигъна к1ек1ел тувур ву к1ури вуйи пешкеш!
…
– Ваа Я Миша!
– «Ваааа» увузра! Узуза! Мюгьтал гъахьунна!
– Мидиз «мюгьтал» к1уруб дар! Узуз ккурттариан адахъназа!
– Ккурттариан адахьнайидар – учу! Яв хулаъ алабхьуз ужуб адарив!
– Гьа, гъачеле хабаъкьана т1аъзачву! Яя Мииишшааа! Яя Раааассууул! Узуз гьугъубжвурадарин?!
– Улариз рябкъюрайиб гьугъубжвураш, дярябкьрубдиин гьичра хъугъвал даршулки!
– Уву яв гьарганси, Миша, научный выводар дарап1ди гъитдарва! Таниш гъахьунчва йиз чадрихъди? Египтарихьан гьергну гъумран чюллериъ уькъю Мусайинкьансибкьан вуйин?
– Сулеймандин дараматар! – гъяаьлхъю Расул!
– Мы, тем временем, успели познакомится с твоей женой, Муминатом! И вот, переодевшись, сушимся!
– Ничего дурного, надеюсь, не натворили?!
– Пока что мы в своем уме! – гъапи Расул кьял хъабхъру курсдиин дитза.
– Но, – чан хъундушв т1уб заабгу Егоровичди, – пришлось по дороге натворит!
…
Хъюгъю мурари чпи гъап1у «дурное» ктибтуз учу хуларигъ гъяжягъюрамиди…
…
Машиндиъ ашра мурарра ужварси айи…
…
Ужв духьнайи чав, Рашидли, чан баярин кюмекниинди дурариз баняйиъ, гъахи пирпарикан ургц1урна ургубдилан зина убцрушин ипу…
…
Муминатди, алжагъну, дурарин палтариз ути йивури, эрццуз, хяларин хулаъ курсйириин иличу…
***
Баняйин ва пичран кюмгърариан тупа-тупди кумар ут1урччвури дяркънайи главврач Шихра, терапевт Дашбегра, завхоз Назирра ва повар Мизамра «урсариз» хушгел ап1уз гъафи.
– Хъац1нахьидийчва Папа ктагъуруш–ктагъдарш ккилигурайи католикарси!– пну йиз хпири чпин работникарик кюрхю.
– Хъа я Муминат–бажи, яв фу вуяв, саб кюмек адарди баниццайиъра хозяйккади мушваъра мурарин рабси лихури! Магьа узу увуз, ич ккуни бажи, кюмек хъади дуфназа! Яв хяларин к1улар «иццри» гъахьиш терапевтди диш алаиди! Хулаъ гьиврубдин гъагъиди вуш, жан сагъ ап1ри завхоздин складдин! Хъа ап1руб–дарап1рубдин гьичра фикир мап1ан! Ихь повар айихь!
– Гьа, яваша, Ших, мурар саб фу-вуш кади дуфнайидару! Хъа уву фу к1ури дуфнава?! – к1ури хозяйкайи вари главвачдиин аьлхъюз алау.
– Хъа узууу…узу –тамада!
– Тамада вуш душну жарабра ва яв убгърубра хьади гъач! – дупну, Назири, тувну жюлгер, Ших больницайин скалддиз ут1укку.
– Зиихъ баницца хъади бахту хьнив, Муминат–бажи! Мици рякъюри му Рашидими фукьан к1ул алур дарин! Урус’ятдианмина дуфну гьаму баницциярикки хулар дап1на вари жям’аьтдихъди дизигну!
– Ай дугъаз фу пузичаз! К1ул алур вуйиш, гьатшварианмина удуч1вну гьамина гъюруб вуйин?!
– Йиз халайин бай сикинди гъит, Муминат! – гъапи гулар уркури улар уьру дап1найи Дашбегура.
…
…ярхибдин – жикъиб, вари хъит1ик1найи урхъсиб хизандин хулаъ зурба устлихъ рякъюъ чпиин улубкьуб Михаил Егоровичди ктибтурайи…
…
Дидихьна дурарин мушваъ халачи гъяди дуркьарра, рукьан аьхю пичра, «кухняра» ва – кьюр улдарра, Ляхлаарин гъулаз лигурайи – айи.
…
– ...ливень нас застал при спуске из Гуми… Ниву еле удерживал Расул… даже было что чуть не слетели в пропасть… я вышел и пришлось топать впереди машины, показывая Расулу более безопасные объезды… наконец спустились к речке…Ох какие крутые подъемы! Сплошное бездорожье! Как раз и ливень прошёл.
– К Рубасу, да, Михьаил Егьоровиш? – гьерху чаз аьгъю урус ч1ал улупури Шихди.
– «Мигьагьил Егьоровищщ!» – к1ури Мизамра чпин аьхюрихъан хът1ерццу ва гъавриъ ахъдар вари гъяаьлхъю.
…
– …я остановил машину возле речки, – к1ура Расули, – чтоб обогнавшего Михаила Егоровича подобрать. А далее дорога была относительно хорошее. И вдруг, перед собой вижу женщину с ребёнком лет пяти-шести. Они маячились перед потоком ища подходящее место как перейти…
– Ну, какая ана била, Расул? – к1ури гьерху, фукьан ягълир вуйи пуз ккунди кдидисрайи Назири.
– Ну какая, какая! – гъавриъ ахъу Егоровичди ихтилат давам ап1уру. – Высокая, стройная, как и мы, мокрая!
Баяр ккят1яхъюз хъюгъю.
– Багъдагюл даришри гьа!
– Ну вот, пока я не приблизился, Расул не вышел из машины. От шума вод Рубаса, видимо, она не заметила нас и продолжала метаться возле берега боясь входит в брод. Расул говорит: «Давай поможем, бедной женщине и ребёнку переправится на тот берег». И он пошёл, приблизившись сказал ей, что мы едим в Ляхля к Рашиду и предложил подвести. Она стесняясь подошла ближе к машине и увидев меня остановилась. А я ей, чтобы она ободрилась, говорю: «Гуч1 мап1ан, кьац1 ап1дарча»! Не успел высказаться, взяв крепко за мальчишку вбежала в мутную, выше колен, речку. Она там, соскользнувшись, упала, и я, бегом, побежал ей помочь, но она быстро встала и крича: «не подходи, не приближайся…» пошла по течению реки и спряталась возле в рост большого валуна. Я сразу понял менталитет табасаранских женщин, сели и приехали.
– А потом что сними случилось? – гьерху Дашбегу.
– Мы поднялись на верх, остановили машину на поляне и заинтересовались за ней. Они благополучно выбрались на берег и шли по дороге вслед за нами… – ккудубк1у Расули.
Гьаму вахтна, «нашияв, Муминат, гьадму Рашидиза к1уру малкамут», к1ури узу раккарихьинди адаъну, пагьникк дипнайи т1улан мургул гъадабгъну, Багъдагюл уз’ин алархьу.
Узу: «гьап1нияв!», к1ури, гьарйир-ч1игъар ап1ури, Дашбегаз: «яв шив узхъан хъут1уркк!», к1ури хянаккинди гъажаргъза.
Йиз гъарайнахъ вари жилар ут1урччву.
Дурарихъди узура ч1атинди ут1урччвза.
Багъдагюлиин али гьял гъябкъдар дат1архьну аьлхъюз хъюгъю.
Дурариз, гьадму гуч1 дубхьну нириъ урсу хпир му дишагьли вуйиб, дишла аьгъю гъабхьи.
– Гьаму иву баралди къафи яв урсари изукан гьап1унуш лигеле!
– Хъа, гьап1унвуз? – к1ури, аьлхъюри гьерхрамиди, минди Мишана Расулра удуч1ву.
Дурар гъяркъган, гьамус машнахьан нач гьадабгънайи Багъдагюл хъумп1 дап1ну дийигъу ва:
– Тумгьа, гьатрар вуйи гьа! – гъапи.
– Хъа ахмакъу, гъулаз гъюрайи машинра вуйи эъну гъюруб дарин?!
– Урусли ихь ч1алниинди гъапиган гуч1 гъабхьунзуз! Му мициб дюньяйиъ гьич гъабхьиб дар аьхи!
Вари дат1архьну аьлхъюрайи
Мишайи хъа: «гьаци шулу…» – гъапи!
– Йиз к1ваз рягьят хьивдариз саб увлан алдадатиш! – к1ури Багъдагюл хъана Рашиддихъ хъергу…
…
Вай-гьа-раай! Учвуз рябкъюз ккундийи мушвахь шулайиб! Мизамди, ч1иж кап1ру гафарра Багъдагюлиз к1ури, илт1ишури хилар, кефер ктагъурайиш, хъа учву гьап1уйк1ан яраб!
…
Сац1иб ккядябхъбалан Муминатри Багъдагюлихьан гьерху:
– Кт1убт1уз ужуб фу кавук, йип гьеле?! Хъа яв эъну гьаз гъафндайва, халккут1ай?
– Гьаму ляхлуарин ушварихьан гуч1бу!
– Йик1 увуз вуш!
…
***
Хъугърадарнучва му гьядиса гъабхьиб ву к1урайибдихъ?
Хъугъдар, душну Ляхлаз, Явруриъ айи Дашбегхьанна Багъдагюлихьан гьерхай!
Гьадму йиз хулариъ гьадрар яшамишра шули а, ва, гьадму хизандин, рукьан аьхю пич айи биц1и халра рябкъидичвуз!
Дина яхла вуш, ДГУйиъ профессор Муталов Расул агай ва гьадгъухьан гьерхай! Дугъу му гьядиса узут1ан уччвуйи ктибтидичвуз.
Ягъур ибшри!
Гьава марцц гъабши!
Кьюкь к1уруб илмидар!
Улт1убччву сели рякъяр гъеерццу!
Кьюкьяр ккухьрайи!
Ч1атарин шиклар йивуз беле ужуб вахт ву!