САР ВУВА
(Отрывок из романа "Машар" - Лица)
Йиз гафарикан шлудариз гиран…
Гиран шлудариз йиз гафарикан…
Мап1анай юк1вар ичв пашман!
Ап1ураза шадвализ мурар учвкан!
Лап улихь заманйир вуйи…
Булагъарикк шубар ккимбу!
Дуркьарихъ «кунц1ар» хъимбу!
Гимарихъ чпикан ктабгъу дин хътру!
Думуган адайи девлетлуйир!
Дап1надайи халкьдинуб т1араш!
Адайи сесер дик1ру студйир!
Адайи салонар красоты!
Ясана мистар – абдал ап1ру я и ты!
Думуган халкь имийи гъулариъ!
Илмийи панзар кьял’ин!
Йицар – Кьяв’ин!
Яни Кьява йишвлансина Ч1ейдиан хурамийи пирпарна мухьар!
Яни гьациб яшайиш вуйи халкьдин чвюкьриъна рюкъдиъ гьап1райи.
Гьамус гъуларикан духьна шагьрар! Шагьрарикан – чвюкърарна рюкъяр!
Хъа адмийирикан?..
Владикавказдиз душнайча!
Думуган адайи дискарна флешкйир!
Кассетйириинди вуйи халкьдин мадар! «ТДК», «Сони», «Голдстар»!..
Ашра ухьухь ап1рудар мяълийир ужуйи, Рашидза к1урури гъадагънийи кьавлар чпин гъуландар! Фирудин, Физули, Гюлмира – Маллаевар!
Маил гъап1нийи жугьудрин бали!
Гьаз вуш му, Маллаеварик ужуди карснийи!
Гьаз даршулин, сифте – гъунши вуди, саб к1арк1т1ихъ гъахьиган! Кьюбпиб – Керимийи гъибик1нийи ич дадайин дих кассетайикна! «Бабина»!
Йиз дадайин дих му касди дибик1ну Сахалиндиз узухьна хътап1иган, шулдаринхъа узхьан дугъан веледарин дих дибик1ну рабгъуз вуйибси вари Табасаран?!
Узу кмиди гъузрайин?!
Ккимиди гъузнашул дупну, гъап1нийза фикир, саб вахтна илбицган кьял Керимийи узухьинди директорвалиан!
Ваъ, кьял илбицну к1ури дайиз! Дициб ибшуркьан дарза!
Ка баярик мукьмарин гьунар! Дугъридан ка! Ка!
Кайиган вуйза ва маил вудира дайиз дурариз дебккнайи теклиф Аьбдуллагь Мирзакеримовдихъди гъюз Орджоникидзейиз Осетияйин.
Му ихтилат му ражну дурарикан дариз. Даршра, думугандин биц1и риш Гюлмирайиз гьадму ихь дягь заманйирихъанмира гьамусра чухсагъул к1ури имиза чан к1убанвализ, чан уткан сесназ, чан к1ван азадвализ!
Муккуч1уханай к1вант1ар! Учвузра кайиз Фи…-на Фи…чухсагъуликан! Хъа узу учвюгъ жаради гъярхьдиза!
Арда, Мирзакеримовдин дих «золотой фондназ» дубхна к1ури, узу гьамгъаз дих дап1на, ихь Заануриз бахш вуйи мяълийир дик1уз!
Адайин-хъа жарадар?
Фукьан хъюрхнийвухъ Казиевар чпи гъайих к1ури Владикавказдиз? Иллагьки, Марьям: «Ухьу сат1иди Хив Дулмакентдиъ Теллийин хулариккра гъахьидар дайин» – к1ури?
Хъа узура, саб проект хилиз гъурубкьниз дупну, фурсар ап1ури, хъюхъ дазабгну: «Вадайхьа» – гъапнийза!
Надинбегура: «Узу увкан, Аьлипаша халуйикна дупну, гьамус гьап1уз гъитруш рябкъидивуз, гъяргъяр али ханжал!» – гъапизуз!
– Я бай, «Хулиган имийин» язна! Уву Зейнудин халуйин ичв цалик кебхнайи гьадму чюнгри сабанкьан жандилан дизригурси улупурава-аьхир! Хъа узуз аьгъязуз яв мухрилансина гьаччишвяригънакьан дизигнайи симарикан! – гъапунза, му, ич гъула избачдин язнайиз.
Избач – думуган библиотекайиз, хъа «Хулиган ими» – дидин аьхюриз к1уйи.
Гьамус «Хулиган ими» гьаз к1уйишра ктибтурадарзачвуз, учву фикир дап1ну саб кадабгъай, гьаму узуси, хъугърубсиб саб!
Мирайизра Аьш…, Эльмирайизра Ах… ккун гъабхьну йиз пажнах «К1ару жакьв» –
Гъаинбег уз’ин алауз:
«Яв пажнихиз, ухьуз гъяряригъ алахьрустар «пялкьяр» деетна! Йип гьеле гьадгъваз ухьу гъадагъри дупну Владикавказдиз!»
…
– «Фужк1ара гъадагъударзачву, йиз гъуландар имиди! Йиз юк1в Аьбдуллагьдик кабснайиз! Гьадму гъадагъурза, хъа, шубар к1урудар, гъадагъударзачву! Фукьан к1уру узу гьамрариз! Аьр адру… гъушариз, сесериз!» – Ап1ин, Гъаинбег, йиз гьаму «мяъли» ихь шубариз!
Гъушча, дустар, «юкьуб гьяйван ккит1найи саб фургъниъди» Аланияйин меркездиз ляхлаарна Аьбдуллагь!
Уьлна кьил хьади ич улихьна А. Дзасоховра гъафнийи, чан «ляхлаар» хъади!
…
Юкьрид баяр дахьри гъахьунча саб аьхю хулаъ, саб аьхникк, итну Аьбдуллагьра кьялаъ, кьюбиб гъваларихъан ит1ук1ури шут1мар, гвач1индизкьан, ахуз гъидритди, аьлхъюри, ап1ури зарафтар!
Хъа йигъан, Кавказдиъ варит1ан таза, япунари дубхну дивну албагнайи студияйиъ Аьбдуллагьди «Азадвал» к1уру мяъли гьадмукьан успагьиди гъап1нийики, учу яшамиш шулайи хуларин к1анакк ккайи пекарнийиан гъюру ицци ниъра кмиди гьадму мяълидин тембрийиъди гъюйи!
АЗАДВАЛ
Гунгьарин зунжрари йитІнайзу.
Дав шерик шуйза фтихьна ва гьаз?
Хъа Исайи азадвал гъабхну.
Йиз зунжрар кьатІ гъапІну кьюб пайназ.
Припев:
Азадвал! Азадвал!
Узлан ахьну зунжрар.
Иса – йиз Азадкар!
ГьудучІвунзуз ахсрар.
Азад гъахьунза кьюкьярихьан,
Хъялхьан, гьавайи дявйирихьан,
Жвуву...– жвувазтІан дарувалихьан,
Узу пуч апІру варибдихьан.
Азад гъахьунза писваларихьан,
Чиркин апІру ниятарихьан.
Кур апІуз хьибдар фурсарихьан.
Девлет азуз касибвалихьан.
Азад гъахьунза гизаф вахтари
Динди ибтІнайи гьялкьяйихьан.
Уз‘ин алахьнайи бахтари
Учвуз хабар тувра Месигьдикан.
Хъа фукьан ицциди дайинхъа табасаран «азадвал» хъади, гьар ч1евеъ ич улихьна ирцурамиди хру осетиярин булкйир!
Саб гафнинди, ц1ийи студияйиъ, табасаран тарихдиъ сифте вуди, халкьдиз ккуни мукьмарин бинайиинди Заануриз ц1ийи мяълийирин кассета гъибик1нийча.
…
Ич мяълийир сумчрариъ ерхьуйи!
Дискарикна ктик1уйи!
Халкьдин ибариъ архьу!
Мелзариинра кмиди алахьу!
…
Хъасин азадвалиъ ахъу халкь динагьлийири гъюч1юбкью!
Даждиз – гъудугъси гъадагъа гъап1у!
Кассетйирна дискар ургуз гъитри, маллйири улмикк ккау!
Халкьдин к1ул’инна динди хъана к1ару йигъар гъахи!
Азадвалиин гьялкья алап1у!
…
Аьбдуллагьдин гъизил сеснан ерина гъулариин аьрабарин азан алабхъу!
Дюньяйиъ адру вари кфирвалар иршу!
Пч1у хулар ва шубар!
Анаша, «химия» ва «студйир»!
Сарихъ шушубур–юкьукьур хпар хъиршу !
Гьар "марцахъ" мистар "гъиришу"!
Гъуч1урху, касиб, гьаддихъанмина!
Аьбдуллагьдиз дарк1руб гъабхьдар!
Думу асккан ап1ури гъаши!
Дугъ’инна тутйир гат1ахьури хъюгъю!
Ва гьап1нура думу динагьлийири уьргъюз гъиту!
Сарун дугъан азадвалин гьарай ебхьури имдайи!
Машнаан нур дугъан кьит гъабши!
Кцюхю! Кьюкь гъаши! Ва кьяни вазлиз илт1ик1у!
Диндин терефкрари майтин ранг иливуз гъиту!
Кьукь гъаши! Пай ктабт1у! Ва гъатху т1урниз илт1ик1у!
…
Гьамигъари, «тотальный диктант» айи вахтна гъяркъниз думу.
Сягьнайиинна адаънайи, табасран халкьдин мукьам ва мяъли вуйич к1ури, даргйирин мукьмиккди аьрабарин мяъли ап1уз.
Хъасин сабсана мяъли ап1уз гъиту дявдикан.
Микрафон хьади удуч1вна адмийирин улихьна.
Наънан вуш мукьамна гафар залиъ а, хъа Аьбдуллагьдин ушв рибшвурашра, душв’ан фук1ара адабхъурадар!
Сифте раж вуйиз мициб йишваз дуфну! Дих дап1ну вуза гьа, дуфнайирра! Дарш узу гьаз гъидихъа мина дап1ну вахт жвуван ч1ур, ич1и-ч1урарди!
Мугъаз лап багхьанси лигураза! Аццааппну!
Дярябкърубра вари рябкъюру!
Аьбдуллагьдин машнан "астар" ужуйи дар: зиълан бализ чаъ адру шадвал, аьшкьламиш’вал улупуз ккунду, ккунду к1ури машну, айит1 айибт1ан улупурадар!
Системайи марионетка кадаънайивал дишлади ачухъ шула!
Бализ мицидарихъди мяъли ап1уз ккунди адар, хъа системайи ап1ин к1ура!
Бализ ч1иви алатарихъди, ч1иви сесниинди пуб, системайи гъадагъа ап1ура!
Балин рангар ккадат1на! Думу духну «Россия – моя историяйин» сягьнайиин дурччвна! Дат1на!
Дат1на чазра учв!
Хъа мурари газтик фу дибик1наш лигайчва:
«Диктант бикIуз хъюгъяйиз улихьна концертдин залиъ бицIи программа улупнийи. РД-йин культурайин лайикьлу артист Аьбдуллагь Мирзакеримовди юкIв гъабхрусдар кьюб мяъли гъапIнийи, хъа Гьюкуматдин табасаран драмайин театрин артистари сягьнайиина «Яшамиш хьидихьа» кIуру спекталиан саб перде адабгънийи. Дурарин устадвали залиъ уч духьнайидарик ватанпервервалин гьевес капIнийи». – 20-пи нумрайин «Табасарандин нурарик».
…
– Фтин гьевес?
– «…ватанпервервалин»!
– Фу гъабхрустар?
– «…юк1в гъабхрустр»!
– Залиъ айидарик шлиъ айк1ан «юк1в»?
– Ватанпервервалин гьевес кап1дариъ!
– Хъа ктрап1дариъ айиб фу ву?
– Тартиб дарап1у, аьдати юк1в!
…
***
– Фу дубхьнавукан, Кармадон–Гизельдон*? – гьерхза, зарафат кадиси «мяълийирин» кьялхъян!
К1ул гъут1убччву! Жаваб туврар! Даргавс*–Аьбдуллагьди!
– Гьап1унвуз, ккуру п1илли? – гьерхунза хъана илзигуриси!
Маш дигиш гъабшдар! Бирниин улурччвнайиси дийигъна! Бешеппаси! Ваъ – уюгъси даргавсдин!
– Гьап1навуз, фу дубхьнавуз, фицияв жан? – к1ури мугъан гъвалариъ шт1умук1ар ут1уз хъюгъюнза ва сац1ибди машнаккна инч1 гъафнийи балин.
– Фу бадали, гьамус гьап1руб вуяв му гъидипнайи инч1 лавлан гъяйи машнягъян?
– К1ваин гъахьнийиз, Фирудиндина, Физулийина, увуна, узу гвач1индизкьан Владикавказдиъ ап1ури гъахьи зарафатар! Ичв шт1умук1арин зийнар гьамусра кмизук! Яв хил кубк1убси гъвалак ц1ийи гъаширси гъабшириз!
– Хъа гьаз дюргънава, бейнава?
– Хъа гьялкьяйи!
– Гьадмукьан гуч1ру му жан хъмиди гьаз вуяв-хъа?!
– Дарш сумчрариз дих ап1дар! Сягьнйириинна улдуч1вуз гъитдар!
– Гьаз вуяв-хъа азадвалихъ гьюдюхю ад?
– Гардандикк гарк1ал ккивган уву гьап1дива?
– Узу дурарин рякъди, дурари саб лик алдабгъураш, узу кьюб алдагъури гъягъидиза!
– Дици фици? Хъа гьаз узуз, дици вуш, «азадвалихъ ад гьюдюхюнва» к1урава?
– Азадвал – жвуван хушниинди тутрувиш, жарарихьан тадабгъуз шлуб дар! Думу увуз гьарган айиб ву! Хъа ад – гъазанмиш ап1руб ву! Му саризра айиб дар!
…
***
– «Сар вува» мяъли ап1ури имдараки, Даргавсдин гъучи? «Сар Вува, Сар Вува аман жан аьзиз Адаш!»
– Ихь «Адашдикан» чпин «аллагь» ап1уз гъитунзухьди!
– Аьгъязуз! Агъязуз! Дерд кайвуз?
…
– Узуз жаваб мутуван, жанаби Мирзакеримов! Узу фужк1ара дарза! Жаваб ккун Ап1ририз тувуз гьязурди гъуз! Саки йиз маш уьру ап1руси мап1ан, фицики Думу Фуж вуш сарун уву гъавриъ ава! Гъавриъ аш, мяълийир адахьру яв машнаъ хъана нур ибшдияв ва «…нурарик» дидик1найи гафар, дугъридан куч1ал ктрудар хьиди!
––––––––––––––––––––
* Кармадон–Гизельдон – Осетияйин дерднан лишанлу йишвар.
Кармадон дерейиъ ихь заманайиъ (2002 йисан) меркран сели 100-т1ан зина адмийир гъийихну.
Хъа Гизельдон нирихъ, улихь заманйириъ динди кьадарсуз халкь талаф гъап1ну. Гъира душваъ, деерццну, тупарси духьнайи майтарра ади, гъвандин склепар ами. Динари инсандикан кч1икьурайи зулмар гьарсари чан к1ваъ уьрхри дупну, душвайишвар улупуз гъурхнийчу.
Даргавс гъулаъ ву айидар дягь заманайин накьвар-склепар.
Думуган Кармадондиз завал гъядябхънадайи, хъа Гизельдондиъ – гъядябхъну ккудубк1найи.
Даргавсдин склепдиъ убжнайи майит кадап1нийи Аьбдуллагьдикан диндин системайи ва узу дугъаз, чаз фу дубхьнаш, чакан фу кадап1наш аьгъю ибшри дупну «Кармадон–Гизельдон» гъапнийза. Гьадму йишвар–вахтар к1ваин духьну, дугъхьан ушв абццуз гъабхьундайи. К1урубдихъ аьжуз гъахьири гьаддиз к1ул гъут1убччвнийи. Касиб! Узуз фукьан язухъ гъабхьнийк1ан балин! Гьялкьяйиъ к1ул ивурин!
Гьаци гъап1ундарин-хъа табасарандиканра: Гюни-раццар – биц1иб-кьабибдин гадар; Кьаркьулиин – ифдин даграр; Чихт1ил – накьварихъ хъуснайи гъванаризра кмиди мягьямядари йивнайи гюллйирин лишнар! («Мягьямядар» к1ури гъахьну табасарандиинна аьрабарин дин диври гьюжмар гъап1у яракъламиш духьнайи адмийириз).