Перестройкадин йисар… Магазинра вири зат1ар къит я. Ст1ал Сулейманан куьчеда, «лакрин к1валин» садлагьай гьавада авай спецмагазинда зун як къачуз яргъи учурдин эхирда акъвазнавай. «Лакрин к1вал» т1вар, халкьди и к1вализ, са шумуд кас лакрин культурадин къуллугъчияр яшамиш жезва лугьуз, ганвайди тир. Няни жедалди, спецкнижкаяр гвай ксарин (пенсионеррин, диабетчикрин,…) учур акьалт1на, зални кьве кило як гьалтдат1а лугьуз зун умуд я. Гагь-гагь магазинда к1валахзавай руша, са т1имил пул винелай гайила, зун хьтин «книжкаяр» гвачирбурузни як маса гудай…Садлагьана заз учурда акъвазнавайбурун арадай таниш инсандин чин акуна. Вичин яшариз килигай буйдин т1арамвал хвенвай, ачух чин авай кас, Мегьамед буба тир. Мегьамед бубадин т1вар хуьруьнбурун арада еке гьуьрметдив кьазвай. Заз и еке гьуьрметдин себеб вуч ят1а, адан бине квекай ибарат ят1а фадлай чир ийиз к1анзавай. Мегьамед бубадихъ галаз суьгьбет ийидай мумкинвал акурла, зун гзаф шад хьана.
Чна гьилер яна, гьалар – кефер хабар кьуна, мадни мукьва-кьилийрикай, хуьруьн хабаррикай суьгьбетна. Ахпа чи рахунар, гьар жуьредин вакъиайрал къалин тир Мегьамед бубадин уьмуьрдикай фена. Мегьамед буба лап рик1и ч1угвадай эхтилатчи тир. Ада ахъай авур са агьвалат дяведилай кьулухъ милициядин органра к1валахай йисариз талукь тир.
« 195… йисуз, - эхтилат башламишна ада, - чун са гъвеч1и отряддихъ галаз Дербентдин куьгьне мягьлейра - магалра са угъридин гуьгъуьна къекъвезвай. Магалдин дар куьчейрайни къеняй къенез рехъ авай к1валерай кьил акъудун четин тир. Гьак1 ят1ани, чна са-са к1вал ахтармиш ийизвай. Са к1валяй угъри чаз гьатна, амма ам маса рак1арай акъатна катна. За ам са 15 декьикьадин къене галтугна кьуна, гъилер кут1унна. Вич зи гъиле лап рик1ивай гьатайди чир хьана, угъридиз «сес» акъатна. Ада захъ элкъвена лагьана: «Ч1ехиди, за и мукьварив са сафана авай къизилар чуьнуьхнава, абур чаз кьведазни уьмуьрдин эхирдалди бес жеда. Ша чна ам пай ийин, ахпа я ваз зун акунач, заз - вун. Рази яни?
И гафар заз ван хьайила, за ам ак1 явашарна хьи, мад адахъ захъ галаз рахадай иштягь амукьнач.
Са шумуд йисалай зун к1валахдилай мад Дербентдиз командировкадиз фин герек хьана. За жуван к1валахар бегьемарна, кьве сят вахт амай. Зун чайханадиз фена. Гатун чимивилини, хъваи са чайник чайди зун михьиз суст авуна. Зун гьа ацукьай столдихъ яваш – яваш ахварай авадзавай. Садлагьана, кьулухъай заз са вуж ят1ани килигзавайди за гьиссна…
Зун элкъвена килигна. И арада, а кас къарагъна атана, гьич ихтиярни къачун тавуна, зи столдихъ ацукьна.
- Ч1ехиди, квез зун чир хьаначни? – лагьана, ада завай явашдиз сарарикай хабар кьуна. - Ваъ - жаваб гана за.
- Зун гьа кас я, куьне 195… йисуз магалда кьур кас!
- Ят1а я ман… - Зун гьеле ахварикай акагъай хьтинди тушир. Гьеле зи кьилни эхирдал кьван акъатнавачир им вуч кас ят1а.
- Куьне а ч1авуз зи къизилар кьабулначир, амма куьне зун вахкайбуру - кьабулна, ваъ лагьанач. Са вацралай абуру зун ахъайни хъувуна! – лагьана ада ягьсуз вилералди заз килигиз-килигиз. – Захъ исятда еке к1вал, хъсан машин, гьуьрмет ава… Квехъ вуч ава?
И гафар япарихъ галукьайди зун кухунна, зи суствал михьиз квахьна. И кас вуж ят1а зи рик1ел хтана…Амма за зи секинвал квадарнач. Зун къарагъна секиндиз чайханадин рак1арихъ фена. Экъеч1далди вилик за адан чина « Вач квахь инлай жуван чуьнуьхгумбат1рин женнетдиз, бегьемсузди!» - хълагьна.
«Аквазвани ваз, чан хва, гьа ихьтин инсанри – угърийри, тахсиркарри ва абуруз рехъ гузвайбуру чи уьлкве къенин йикъаз гъанва!» - лагьана Мегьамед бубади эхтилатдин эхирдай.
Амма и агьвалатдиз яб гайила, зи фикир уьлкве чук1урайбурал ваъ, гьа и агьвалат ахъай авур касдал вичел желб хьана. «Яраб и касди, угъридин къизилар пай авунач лугьуз, гьайиф ч1угвазвач жал? Ада къизилрикай отказна лугьуз, уьлкведин чук1ун акъвазнач кьван!» – зун и фикирди кьунвай. Кьил хкажна зун адан чиниз килигна, амма заз анай я гьайифдин, я шаклувилин гел гьатнач. Мегьамед бубадиз вичиз и суал вугудай жуьрэт захъ, вучиз ят1ани, хьанач. « Кьвед-пуд сятда кьве кило як1ун учурда авай яш хьанвай инсанди ихьтин «икьрардиз» ваъ лугьун, гьайиф тежер к1валах туш! Ухшардай, и касдилай вичин гьиссер лап хъсандиз чуьнуьхиз алакьзава. Ада, гьавайда вичин вири уьмуьр къуватдин органра к1валахиз акъуднач кьван!» - мад фикирна за. Амма, са т1имил вахт арадай фейила, зун, жув дуьз тушир фикиррин есирда авайди, лап дериндай гъавурда акьуна. Жуваз ихьтин фикирар кьилиз атун – лап регъуь жедай к1валах хьиз кьабулун герек атана. Са чара, вич лезги туши рва чепивийрихъ галаз са алакъани авачир, мус ят1ани Мегьамед бубадихъ галаз к1валах авур инсанди ихьтин суьгьбет авуна:
«Мегьамед,- лагьана ада – чандик звар квай гзаф савадлу жегьил тир, ч1ехибуруни адаз пара гьуьрмет ийизвай. Ам мукьвал -мукьвал жавабдар тапшуругъар кьилиз акъудиз районриз рекье твадай. Са сеферда, ада Дагъустандинни Чечено-Ингушетиядин границадал, са гъвеч1и отряддин командир яз хаталу тахсиркар кьазвай.
Гьайиф хьи, гагь-гагь чи уьмуьрди, садрани гуьзет тавур жуьредин, «савкьатар» арадал гъида. Ингье и сефердани Мегьамедан отряддик квай са жегьилди, бандит хьиз хьана, хатадай са чеченви яна кьена. Мегьамедан кьил мусибатдин кардик акатна: и к1валахдикай хабар хьайи хуьруьн жемят – тфенгар, лашар, къванар ва мсб. гваз атана, отряд авай к1вал элкъуьрна кьуна.
Шарт1ар пара четинбур хьана, гьар къачузвай къадамдал, сивяй акъатзавай гьар са гафунал мукъаят хьана к1анзавай. К1вале авай автоматар гвай отряддинни хъецел алай ажугъди кьунвай, кьисас къахчуз атанвай жемятдин арада куьк1уьзвай ц1ай туьхуьрна к1анзавай.
Ихьтин декьикьайра инсандивай к1анзавай акьулдинни жуьрэтдин сан, къимет гзаф екеди я, абур гьар лагьай касдивай гакьазвайди туш. Мегьамед бубадилай ихьтин жуьрэт ийиз алакьна.
Ада еке сабур авуна, жемятдин вилик экъеч1на. Текдиз, яракь гвачиз. Ахпа жемятдихъ элкъвена, отряддивай еке мусибатдин гъалат1 хьайиди хиве кьуна. Мегьамеда вич и отряддин командир тирди ва и хьайи к1валахдин жавабдарвал вичин хиве авайди лагьана.
«Ингье – зун куь вилик ква. Куьне гьик1 дуьз яз гьизабзават1а, гьак1 ая!» - и гафаралди ада вичин эхтилат акъалт1арна. Чечен халкьдин ахлакьдин кьадар вине тирди инал атай гъвеч1и хуьруьн жемятди мад сеферда тестикьна. Гьикьван четин тирт1ани, абуру и арадал атай проблема меслятдалди гьял авунал рази хьана. Заз и халкь мукьувай чизва, абур меслятдал рази хьунин кардиз жемятдин вилик экъеч1ай касдин жуьрэтдин таъсир екеди я». Гьа инал зи танишда вичин эхтилат бегьемна.
Инсанар авайди я намусдиз ва асул дибдиз, асул фикирдиз къуллугъзавай. Уьмуьрда гьикьван четин суалар ва крар гьалт авурт1ани, ахьтин инсанривай а суалриз дуьз жавабарни акваз жеда, крарайни кьил вине аваз экъеч1из. Ахьтин ксариз халкьди гьуьрмет ийида, рик1яй виридаз абурулай чешне къачуз к1ан жеда. Инсаниятдини гьа ихьтин ксар арайра амайдалди и дуьньяда вичин уьмуьр давамарда! Мегьамед бубани гьа и жергедин инсан тир. Халкьди адаз ийизвай гьуьрметдин себебни гьа им тир. И жигьетдай, адаз зи хуьруьнвийрин - чеперин жемятдин патай авай гьуьрметдин себебни!