И агьвалат заз чи ч1ехибурувай са шумудра ван хьайиди я. Амма садрани дериндай фикир ганачир.Гьайиф хьи, чна уьмуьрда пара вахтара чун жавабдарвал гьисс тийир школьникди хьиз тухузва: пака муаллимди тарс хабар кьун тийирди чиз хьана хьуй, тарсуниз гьазур жедач. Яшар хьана, ихьтин агьвалатрин халисан къимет чир хьайила - кьиле амайди, кьел кумачир ва кьат1 кими гьак1ан буш фактар жеда. Хабар кьадай кьуьзуьбурни амукь тавурла лап гьайифди куда.
Амма и сеферда Аллагьди чаз къаюмвална. Яшар 95-дав агакьнавай (Аллагьди абур мадни артухрай!) Гуьллуь дидеди ва адан хва Закир стхади чаз и текст кихьиз гзаф куьмекна. И агьвалат Гюлли дидедин ч1ехи бубадин (дидедин бубадин - Беширан) хзандин кьилел атай вакъиайрикай я. Мумкин я, бязи куьлуь-шуьлуьяр гьакъикъатдин шикилдилай тафаватлу хьунни. Авторди фикир геройрин къилихрал, абурун арайра авай рафтарвилел ва уьмуьрди абуруз гузвай дердерал желб ийизва. Белки сада хьайит1ани агьвалат к1елна вичин уьмуьрдикай фикир ийин ва вичиз суал эцигин: «Яраб за уьмуьрда зун дуьз тухузват1а?»
Къурбан, Уруж ва Бешир стхаяр тир. Ч1ехи стха Къурбан хуьруьн юзбаши тир, яни хуьруьн ч1ехиди, юкьван стха Бешир – суьруь хперни, рамаг балк1анар авай, вични югъ-йиф гьайванрин гуьгъуьна авай кас тир. Гъвеч1и стха Уруж вуч пешедин иеси тирт1а чаз тарихдай гьатнач.
Малум тирвал, инсанар вири санлай к1еве гьатайла, сада садахъ галаз мягькем алакъаяр туьк1уьр ийиз алахъда. Амма инсанрин руфун тух ят1а, къецелайни са ахьтин къурхувал авачт1а, санал кьилиз акъудна к1андай теклифар пара вахтара фикиррин ччаравал къалурзавай крариз элкъведа.
Гьа и тегьер, Къурбанни Бешир сад садан гъавурда пара акьазмачир. Абурун папар Гьажебни Жижи - беденда къуват авай, власть к1ани дишегьлияр тир. Алава яз къейд ийин, абур хайи вахарни тир. Амма ажаиб кар ам я хьи, и карни стхаяр сад садавай яргъаз къакъуддай себебдиз элкъвенвай.
Гьа и гьалара стхайрин кьилиз са фикир атана, чпизни ам акьван аяр акуна хьи, пара яргъал вегьин тавуна кьилиз акъуддай меслятна…
А вахтара, инсанри вири хуьруьн жемят патал важиблу тир месэлаяр веревирд ийидай чка миски тир. Чи хуьре пуд гъвеч1и миски авай, чебни сад садакай яргъаз, гьар сад хуьруьн са мягьледа. И кар себеб яз, кап1 ийидайла вири жемят санал к1ват1 жедайвал, хуьруьн юкьвал ч1ехи миски эцигдай меслят хьанвай.
Гьа и к1валах себеб яз, стхайрин кьилиз, мискидихъ галаз санал чпизни еке к1валер, яни сад садан къвалав гвай пуд к1валерин комплекс, эцигунин фикир атана. Мискидихъ галаз к1валер эцигунихъ - расходар т1имилардай серф авай.
(Миски эцигдайла вац1аллаз Рутулай гъварар гъайи тегьердикай К.Азизханован «Чепер-Наме» ктабда кихьенва. Махачкала, Издательство ООО «МАВЕЛ», 2002 г.)
Миски эцигна бегьем хьайила, стхайрин к1валерни эцигна бегьемарна. Амма стхайри к1валер паюнин суал арадал эцигнавачир. Са к1вализ, муькуь кьведав гекъигайла, хъсан патар гзаф авай: кьиблепатахъ акъатзавай пенжерар, еке ва экуь тавудин к1вал,…Ухшардай, бинедилайни и к1вализ гъил галайвал авунвай. ;1ехи кьве стхадин вилни гьа и к1валихъ хьана. Къурбан юзбашиди, вич ч1ехи стха, хуьруьн ;1ехид я лагьана, к1вал вичиз гана к1анзавай, Бешира вичин расходарни екебур я, хзанни еке я лугьуз, к1вал вичиз гана к1ан хьана. Гъвеч1и стха кисна ацукьнавай, гьуьжетрик кьил кутазвачир, амма рик1яй ч1ехидан патал алай. Стхайриз садаз муькуьдан ван къвезвачир, гьар сад вичин гафунал пара мягькемдиз акъвазнавай. На лугьуди, «Кьвеч1ел къван» чкадилай юзада, амма к1вал гъиляй ахъайдач…
Эхирни, еке къал-макъал тахьун патал, чуп вегьидай меслят хьана. Пуд сеферда чуп вегьейла, пудрани к1вал Бешираз акъатна. Беширан шадвилин и кьил а кьил авачир! Амма Бешира яргъи авур тестикьдин гъил, Къурбана кьунач…
Къурбанни Уруж кисна къарагъна хъфена. Бешираз вичелай гатун юкъуз къайи яд иличай кьван пис хъана. Ада вичин рик1из хьайи шадвал рик1ин еке т1арвилиз элкъведайди кьат1ана. Беширан кьат1унди алдатмишнач: пакад йикъалай эгеч1на стхайри ва абурун хзанри Беширан хзандихъ галаз авай вири алакъаяр кьат1на.
Бешира, вичин рик1ин т1ал яваш хьун патал ва вичик квай гунагьар ават1а, алудрай лагьана, Аллагьдин рекье 25 гьер тук1уна ва кьелни чич1ек галаз вири хуьруьз садакьа пайна…
Амма, вучиз ят1ани, Аллагьдин разивал Беширан хзандив агакьнач. Беширан хзандин кьилел сад садан гуьгъуьналлаз са шумуд мусибатдин кар атана.
…Бешираз вад аял авай – кьве хвани пуд руш. Ч1ехи кьве руш гъуьлуьк квай: Серфи – Ахцегьиз ганвай, Зулейха – «Будахар» т1вар алай ч1ехи цихилдикай тир Агьмедаз. Бешир вични гьа цихилдикай тир. Ч1ехи хва Зербалидиз кьакьан буйдин дамах гвай руш Мерзиятак лишан кутунвай. Мехъер гатфариз мукьва авуна, свас ц1ийи к1валериз гъана. Кьвед лагьай гьавада авай таву к1вални ц1ийи хзандиз ганвай… Амма мехъер авур кьве гьафтедилай хзандиз еке мусибатдин к1валах хьана: Зербали ксанвай чкадал кьена. Себебдай къенин йикъалди кьил акъатай кас хьанач.
Ц1ийи свас Мерзият бубадин к1вализ рахкурнач, Беширан гъвеч1и хва Режебалидиз туна. А девирдин общественный къанунрай и к1валах я гъалат1, я ч1уру кар хьиз гьисабзавачир - адетдин к1валах хьиз кьабулзавай.
А йикъара Беширанни езне Агьмедан араяр, са вуч кар ят1ани себеб хьана, къанвай. Гьа и арада Агьмедан паб Зулейхани кватна азарлу хьана, са т1имил йикъарилай регьметдиз фена.
Инал Беширан хзандин ч1улав йикъар куьтягь хьанач. Сад садан гуьгъуьналлаз хвани руш квадар авур Бешир дердини лап явашарнавай. Адавай, юкь какур хьана, къекъвез жезмачир. Зур йисалай ам вични месе аткана. Бешира гзаф давам хъувунач, кьве вацралай регьметдиз фена.
Регьметдиз фидалди вилик гъвеч1и руш Мелейка Бешира вичин дуст Абдурагьманан хва Джабраилаз ганвай. Лишанар кутуна, амма мехъер авунин суалар арадал акъудиз агакьначир.
Бешир месе гьатай йикъалай башламишна, бубадин хиве авай проблемаяр вири гъвеч1и хва Режебалидин хиве авай. К1валин к1валахра вик1егь дишегьлияр -Жижини Мерзият адаз еке куьмек тирт1ани, амма хъецепатан крар - чубанар кьун, яйлахдин аявал авун,къишлахрин паталай икьрар кут1ун ва масабур Режебалидин хиве авай. Режебалидихъ галаз яшамиш жезвайдалай кьулухъ Мерзият кьве сеферда к1вачел - гъилел агъур хьана, амма кьведрани аялар терг хьана.
… Зулухъ са чубандихъ галаз хьанвай икьрардин вахт акьалтзавай. Адан чкадал регьметлу бубадин са таниш касдихъ галаз рахаз, Режебали … хуьруьз (Белиждин къваларив гвай) рекье гьатна. К1валяй экъеч1ай кьве йикъалай хуьруьз Режебали поезддик акатна лагьай хабар агакьна. Еке дердиник акатай Жижи ва Мелейкадин чам, езне жез гьазур хьанвай гада Жабраил тадиз к1ват1 хьана Белиждиз фена. Абуру фейи чкада авай жемятдин куьмекдалди вири герек тир к1валахар авуна, Режебали гьа чкадал динжарна.
Гьа иналди, Беширан хзандик квай эхиримжи ругулкьилни терг хьана. Жижи гзаф еке, и кьил а кьил таквадай кьван еке, дердиник акатна. Дишегьли пара агатнавай, адан чина авай ранг хъипини ч1улав хьанвай. Амма идалайни агъур «савкьватди» Жижи к1вале гуьзетзавай. Хва кучудна к1вализ хтай Жижи - Мерзията шейъер к1ват1на хъфей шикилдин шагьид хьана. Гьиниз, нин къвалав? - Агьмедан! Вичелай яшариз гзаф ч1ехи, Жижидин хзандихъ галаз руш кьейидалай кьулухъ араяр амачир Агьмедан къвалав! Мерзиятан хаинвал Жижидин туькьуьл кьисметда эхиримжи сергьятдиз элкъвена: Жижи фалужди яна. Са мус ят1ани вик1егь, беденда къуват авай дишегьли месе гьатна.
Мумкин я, к1елзавай касдин кьилиз фикир атун: и хзандин кьилел къвезвай мусибатар – ибур са ни ят1ани туьк1уьрзавайбур тирни, дахьайт1а – дуьшуьшдин крар тирни? Яраб и мусибатар, к1вал чпиз тахьайбурун пехилвилин, къаргъишдин нетижа тирт1а? Белки Аллагьди Беширан хзандиз и гуж, стхайрин арада чаз чин тийир са гьихьтин ят1ани месэлаяр себеб яз, ракъурнавайт1а? Къе и суалрин жаваб са Аллагьдилай гъейри са касдизни чизвач…
Гила чун Жабраилакай, Жижидин къвалав гумай гъвеч1и руш Мелейкадин чамракай рахан. Жабраил – Абдурагьманаз авай са хва, ирид вахан стха, хзанда виридалайни гъвеч1и аял тир. Якъин я, пара вахтара, гзаф дишегьлийрин арада ч1ехи жезвай гада аялдикай, ч1ехи хьайила –кстах, са туьк1вей карни алакь тийирди жеда. Эхь, и хзандани гъвеч1и стхадиз к1анивални гьуьрмет авай. Амма Жабраилав - вич хзанда авай тек ругул аял тирди гьамиша гьисс ийиз тазвай: адан къуьнерал я геж, я фад ирс хуьнин жавабдарвал гьалтдайди са юкъузни рик1елай алудиз тазвачир. Аллагьди а жавабдарвилин югъ Жабраилав пара фад агакьарна. Гатуз хпер дагъдин яйлахриз хкведай рекье Абдурахман бедбахтвал кьилел атана регьметдиз фена. Жабраил, гьеле эвленмиш тахьанмаз, чубанвилин вири крарай кьил акъуд авуниз мажбур хьана. Жижи фалужди ягъайла, Жабраил вичин диде Зильфидихъни ва лишанлу вахахъ галаз яшамиш жезвай. Ада фаддаказ вахан мехъер авуна, вичин мехъерин гьазурвилер акваз эгеч1на. Жабраила вичин ч1ехи ддаш Агъавердидин меслятдалди, сусан к1вале хьайи са шумуд бедбахтвилин крар ва месе авай яран диде фикирда кьуна, вичиз са гъвеч1и мехъер авуна.
Мехъер авур пакад юкъуз, ада ц1ийи свасни вичин диде галаз, и, вичикай чи агьвалатда винидихъ кхьей хажалатдин к1вализ гьахь хъувуна. Жабраила Бешир бубади тунвай к1валин къурулушдин жилавар к1евидаказ вичин гъиле кьуна. Ада яш хьанвай кьве дишегьли – Жижини Зилфи са к1вале жедайвал авуна. Жабраила абуруз кьилдин к1вал гун, месе авай Жижидиз Зильфидин патай жедай куьмек хьун патал тир…
Ч1улав йикъарин есирдай акъатай к1валел яваш-яваш чан хквез эгеч1на. Зильфи къавумдин папахъ рик1ивай гелкъвена, к1вачел ахкъулдна. Жижи муьжуьд йисуз месе хьана, ахпа дири хьана са гьакьван мадни яшамишни хъхьана. Сувабар къазалмишай къавумдин паб Зильфидилайни ам гуьгъуьнай муькуь дуьньядиз фена.
Жабраилазни Мелейкадиз муьжуьд аял - ругуд рушни кьве гада хьана. Яваш – яваш Аллагьдин мергьематлувални берекат и к1вализ хтана. Хуьруьнбуру и хзандихъ галаз мукьва хьун еке гьуьрметдин к1валах яз кьабулна. Жабраила Беширан стхайрихъ ва абурун хзанрихъ галазни алакъаяр яваш-яваш туьк1уьр хъувуна. Жабраил бубади вичин хциз Къурбан юзбашидин хтулни гъана. Абур гуьгъуьнай чара хьанат1ани (аялар хьанач), Жабраил бубади вичин алакъаяр мад ч1ур авунач.
К1валин кьилел атай ва к1валин къене хьайи къати ва еке хажалатдин вакъиаяр яваш-яваш къуватдай аватна, абурун важиблувал квахьна. Халкьдин арада, к1валел, «Жабраил бубадин к1вал» лугьудай, т1вар атана.
Халкьди к1вализ - расходар, зегьметар ч1угур стхайрин т1вар ваъ, Жабраилан - я эцигунихъ, я пул гана къачунихъ галаз алакъа авачир касдин т1вар гун – им уьмуьрдин рахшанд я! Амма Жабраил буба хьтин, а к1валел чан хкай касдин т1вар гун, лап лайихдин кар хьана!