ДИКТАНТ
(отрывок из романа "Машар" – Лица)
Йиц1ийирхьудпи май дайиш, адайин сарун йигъ гьамрариз, кьюрдну рукьак мелзар кивру фагьумлуйириз!
Мажалра ади ккундарин думуган дурариз, чиб-чпин мелзар кдарсбахьан!
Чиб-чпикан!
Ибшри сарун май!
Май ибши!
Ибшри сарун май чпин юк1вариъ!
Ибшри, алибшри сарун май дурарин мелзариин!
Рукьак кивруган! Ваъ эй, чиб-чпикан ктатруган!
***ири курц1ларикан ктатруганси гьа!
Ясана гъазан илбижвруганси вук1ана адмийирин ктатувалар мелзар чиб-чпикан?!
Гъачай, саб биц1идиси, ккюбхну чарч, ккилигухьа машариз!
Яни ашкарсузди!
Аьгъю ап1дархьа чарч ккюбхюваликан ва ашкар даршлуси ккилигурайиваликан.
Ухьу, тинди хъайи улин тинди терефнаан жинидиси лигури ап1идихьа ихь лигбахь гьабхъру варибдихьинди.
Хъа ихь лигбахь ихь ибра, хярт1ра, хярт1хъанмина улихьинди кьяни шлуган хъюхъра гьабхъуб мукин ву.
Гьадрабхъди шулин, гар али гъюбран гарсиб хъюхъ, гъит1ибгънайиган сфатнягъян!
Гюлле дидкан кт1убччвур, хъа ихь лигуб гьич кт1ут1убччвурчакан к1арза.
Му гьаци ягълибра вуки – «бурдж–халифа» Россияйиъ табасарансит1ан рябкъдар!
Хъа дидин айит1 гъахьи, гъягъюрайи ва шуз ккимбу «гьядисйир» вари «История моя – Россия» гъабшишра хътат1арццур!
…
– Уву, жан язна, фу фтихь ттеврава?! Яв хъюхънихь – Россия?! Яв хъюхъниъ айи манкъйирихь история России?! – Кудукьназук, жан дустар, Мирзабалаев Алавудин.
…
Гьамгъаз, ячве, наънан аьгъю гъабхьну узуз йиз бик1бариъ т1ап1уз ккундайи мянайикан?!
…
– Дих дап1нануз сягьнайиинна, гъарах, кьюб гаф ап1ин «бахчайин» улихь!
– Кялхъюб ч1яаьн ибшри!
– Фици кялхъра хъа узу, гьяким?
– Уву гьаз «бахча» к1ураш узу дишла гъариъ ахъунзу!
– Дарш «Месигь гъиди» к1уру макьала* увура…
– … ав, узура…
– Вуш Мягьямадов З –йихьди бик1уз гъитурра…
–… ав, гъитурра…
– Гьа гъарах «бахчайин» улихьна! Инннтелллигенннция!
– Гьарган гаф к1урур узу шулин…
– Гьа, гъудужв! Ахлар ккюрх! Гъагъ, гъабхру даждиин илибурайибу! – Кьялхъянди ургъраза Несрединовичдиъ. Улхьанмина кьюбпи жерге креслойиин деънайири гьа!
***
Мурарин диктант ккебгъайиз ап1урайи т1улариз лигайчва!
– …гаф тувдихьа Министр здраву охранайиз…
…
– … мубарак ибшри ичв ушварин ихь машкварра…
…
– …гаф тувидихьа Табасаран к1ул Сиражудиновичдиз…
…
– …ушварин ваз ибшри мубарак…
…
– …гаф… Яр…Али Метовичдиз
…
– …вазлин ушвар йискьбарси аьхю сеэр хъайиб ибшри…
…
–…гьамус гаф… ухьуз ширин бай Шарафудиндиз, Каирин акредитацияйиккди (контроликкди) дагъустанлуйирикан египтарна аьрабар ктаурайириз…
…
–…сеэрин ерина завук хядаркьан «чру к1ажар» хуз магьарханай мистариз!
– …рублийирна евройир шулдарин хай?.. – зиихъ рядаригъян сар студентдинсиб сес залиъ арабгъу.
– …беябур мап1анай ихь марцци дин кабц1ну рублийирина евройири… дарш учвузра урсар хьуз ккунданчвуз!!! Ихь диндин ранг – чруб! «Чру к1ажарихьди» балгидира вухьа, фасикьар!!!
….
Мурарин полемика ярхи шулайи гьял ву, хъа диктантдиз вахт гъубзрадар!
Гъузур учв, фила-вуш ад айи писатель Заки Дашдемировдин, хъуркьувалар гъадагъурайи ва табасаран зап1ри гъахьи ирсчи, гьамус малла-гьяжи-эфенли аз-Заки Зилдигскийин бай вуза к1урайир, чан тялимаригъди гъярхьну!
Магьа нубат дуфна, дустар, узу «ахлар ккюрх» к1урайирин!
Удуч1ву ич тухум!
Сарун тухумра пуз шулу: думу Ч1валкканра вуйиган, ч1валарикк ц1иб гъап1ур дарза кьукьар!
К1урира шулу, зилдккар хвара гьяйвнарсдар ву к1ури.
Гьациган, зилдккари кьяляхъинди гъиву кьусмари ч1валккарин «шархьлар» гъюргъну, хъахънайиган чпин кьяляхъ.
Ва вари удуч1вну, гъушну Раси дерейиан Рубас нирихъинди. Нир яваш дубхьнайи дюзендизди!
Хъасин аскканзина ч1валккари, заан айи зилдккариз лизи нахут харар хътаури гъахьну.
Чпин нубатнаъ зилдккари, дурар «шархьлариан адахьу сппар ву» к1ури, хайлин вахтна дурарин мяна абгури гъахьну.
Вахтар гъягърурихъ аьлимар вуйи Аьлиефарин ахтармиш’валариан аьгъю гъабхьиганси, вуйишт1ан – «ч1валккари на нас зуб точит» – вуди гъабхьну.
Лизи харарин сир ачмиш ап1ури, зилдккарин вари аьхюб-биц1иб аьлим’валарихъ хъергру ва гьаци гизафдар машгьур шулу. Хъа Заки халу гьадрарикан бик1ури хъюгъру.
Мидкан, «…на нас зуб точит» -дихьан гуч1 гъабхьи зилдккар, чпи аьгъю даршуз, чпилан «Зилдикк» алдабгъну, «Ч’чикк» иливну, гьубкьур гьубкьушвахъинди гьергну гъягъюру.
Аьлиеварикан сар космосдиздира кмиди адахъуру, хъа Заки, Шарафудинра хъади, Нарын-Къалайихъ жин шулу.
Хъасинси, ч1валккариз учв дидрихъуз, Заки халу аьраблиз илт1ик1уру. Гьаци дугъкан аз-Заки Чич’вакский гъахьнийи.
Ч1валккари, к1вакк фук1ара ккадарди, чпин гъунши гъулра, чписи, лизи харарилантина арбаб ибшри дупну, аьхю гьюрмат вуди, зилдккариз нахут харар хътауру.
Хварари харар ит1руб аьгъяди гьа!
Хъа мурари гьадрарилантина, кьяляхъинди кьусмар гъивдар чпи вушра, гьарай-фигъан гъит1ибккуру.
«Дабкьру кьябра», «Ккуккумра» дипну гизафдар, 250-т1ан зина хизанар гьергру.
Гьергну гъушдариз «кьусмар йивру» чпин гъулра, ригъ-гьудубч1вру терефнаъ айи Раццач1итабси, кафарийизди айи Шант1аси ва ригъ-алабхърушвахъинди хъайи Бачи жердрягъси, гъюрдариз илт1ибк1уз ккун гъабхьну.
Хъа хътау харарикан ва гъулахъ хъади гъахьи хварарикан мянфяаьт ктабгъури, чпиз мулкар дирчну гъушу ч1валккаризра баркаллагь к1ури гъузу гъуландари, чпин ккадабхъурайи гъул, сарсана гъюрдариз илт1ик1бахьан гъюбхну.
«Шаирарин директори» гъаписи:
«…дийигъназа йиз багъри гъулан гъюрдариин,
мухриан адахьу ц1адлар гьарсаб гъвандик как1ри,
суза деебтну пну ебхьуйк1ан Ужхъариз…» – мици дярябкъри чан багъри гъул гьич сариз!
Ухьу фтихъ хъайи?
Агьааа!
Удуч1ву ич тухум, диктант ккебгъайиз, даккундиси, лижахъ гъарабх к1урайиси чаз, «бахчайин» улихьна.
…
Ва…
–… гьарсаб гъулаъ ихь ч1алнан дарсар гьарсари чаз ккуниси кивра… …дюбхну ккунду литературайин ч1ал! Къужникна гъушунза, гьюрматлу дустар, дарсназ к1ури, ихь ч1алнан. Дарс ккудубк1ну гаф–ч1ал ап1урайи вахтнаъ, Къужникарин сар Рамазанов Рамазан к1уру чпин хусуси шаирин хтул риш узухъди гьюжатназ гъедергна. Дар, хъюнт1ичрин, урхури хьуд йис. Мюгьталра гъахьунза, райондин главайин улихь зазси дийигънайивалиин, узу вуза к1ури дюз! Фицики «ич ава вуяч поэт, дугъас аьгъя вари, к1урайибу “мусул”!» Узу гъапунза, «мурсул» к1уруб ву, жан ригъсир кюкю! «Фици гъапишра фу ву хъа, халу, вари гъавриъ ахъри хьурухъанмина!» – гъапизуз, табасаран ч1алнан устайин худли… Гьамус ухьура гъи ихь бик1урайи диктантдик Жяфаровдин «Хлинццар кайи зиянкрикан» «Хлин ц1ар кайи зиквар» гъап1ишра гьап1рухъа, табасаран бахчайин интеллигенция! «Абумислим Джафаров» гъапибси вари гъавриъ ахърадарин-хъа! … Рябкъюрайчвуз ихь улихь фициб чюл ккат1абццнаш, ухьу иган дап1ну ккуни! Хъиржвну хъуршлихънакьан, дидисну дагьрар, хъюгъдихьа ляхнихъ…
…
«Яяяяяя!» гъапиза йиз узукна. Учкан писатель вроде узу вуди, хъа мугъан ушвниъ айи ч1ал!
– Я халурин бай! Я Алаудин! Уву йиз маш беябур гьаз ап1урава?
– Яв «бурдж-халифа» гъяйи маш уьру шлубсиб дарив аьхир! Увуси, накара сар фужк1а табасаран «бахчайиан» «ут1урккнийиш», адмийиригъинди маш гъядябгъюз даршули дийигъуйи! Хъа увуз, язна дубхьну – хьуз нубат алдрубдиз, гьич вижнакьана ктарвуз!
– Хъа узу ичв «багъдиъ» фила гъахьир ву, харари «лизи» гъап1у, Мюшкюриъ Рубасдин швур дибиснайи зилдккарин гъунши?
…
Варидари саб хилди диктант дибик1ну ккудубк1ча, вари конкурсариъ гъалиб гъахьи, хивариз литературайин ч1ал улупурайи, хьайир хъитри мегьел хилариз зиян дубхьну адру сар гюзел шуран «нурариккди».
Сар узуз ктарди, варидариз «пятар» гъахьи, хъа Алаудиндиз – «с плюсом».
Баладарзуз, узу йиз «единиццайиинра» шад духьназа, фицики, «бахчайиндари» узу чпихъди гъитбаз аьхю чухсагъул к1ураза.
Хъа «бахчайиъ» шулайи гьядисйирикан учвуз хабар айиш, дустар, душваъ айи вари «яр-йимишдихъ», имбубт1ан артухъ дурар усппагьи хьпан бадали, луфран пейнин шид хъубзри шуйчва!
Гюлаьгьмадди сягьнайиинна «бахчайиан» варит1ан «бегьер» туву касар адаънийи: Ширинат, Аьлимурад, Шарафудин, Гьябибат, Сувайнат, Фируза, Юнус, Уткан Жигьил, Уччву Риш, Исамудин… гьарсарин гъуллугъарин ччвурар дисури: доктор, кандидат, вице-президент, председатель, директор, редактор, корреспондент…
Амманаки, узу фукьан ккилигури имиза, гьамус – хъа, йиз ччвурра дупну, варит1ан адлу табасаранлуйиригъди узура, варидарин улихь, сягьнайиинна адаур, к1ури!
Гюлаьгьмадди ччвурар ктухруган, гьар ччвурнахъ, хъаринуб йиз ччвур пиди к1ури, юк1в, гурпар ап1ури, ут1убч1вузкьан гьялак шуйиз, амманаки…
Мушваъ варит1ан гизаф зегьмет зигурайир – узу;
йиз студентар мина жалб гъап1ур, диктантдиз к1ажарна ручкйир гъадагъур, гьарсар аьлимдиз мина гъач к1ури жа-жаради зенгар гъап1ур узу вуди;
вари урус классикарин эсерар ихь ч1алназ илт1ик1ур – узу;
варит1ан уччву мяълийир дик1рур – узу;
варит1ан ужуйи табасаран тарих, ч1ал аьгъюр – узу;
конкурсариъ гъалиб шлур – му узу;
премйиринна званйирин сагьиб узу вуди му редакторза к1урайибди узуз дих гьаз гъап1ундайк1ана!
Чан айт1анзина ургуразу гьан!
Машра гъядябхъюрайиз!
Аьгь ап1уз шуладарзухьан!
Сар фужк1а хьадрушвахь думу Гюлза к1уруб узуз ккабхъри, хъа узу дугъан унт1аъ ат1рубси ат1арзачан!
Арда йиз ччвур дупнадар!
Му наан айиб ву гъуландар! Гьамусра мугъаз узу фуж вуш аьгъдарин!
Я узхъан хъялхьнурра гъахьундар гьа!
Ай ичв мелзар зат ктарсуз даршлуси карсриячв хьц1ур аяз айи рукьак!
Чиб-чпиз мелзар йивури, беябур ху йири чпи марцц дап1ну, айи узу сар марцц ап1уз ккундадар!
Узуз аьгъязуз шлин вуш му ляхнар…
…
– Яв «рижв» гъяшулив гьа, Мирзабалаев?
– ...гъяйиз!
– Хъа гьаму хъимбу сар язнайикан гьамцдар ап1руб вуйин?
– …увура хъимдайиш, хъа ужу шуйи!
– …вуш ккахъричву ужувлакк!
––––––––––––––––
* http://www.proza.ru/2017/07/11/1267