"Злословие и клевета не имели бы такой силы,
если бы глупость не пролагала им пути".
Александр Дюма (отец).
Бязи инсанрин хиялар… –
Сулейманаз чида гьалар,
Гъараздивди чIуру чIалар,
Матриял кхьин хъсан туш.
СтIал Сулейман.
«ЕТИМ ЭМИНАН ТIВАР ВА ИРС КЪАДИМЛУ АВУНИН КЪАЙГЪУДАР» ТИР АБДУСЕЛИМ ИСМАИЛОВАН «КРИТИКАДИЗ» ЖАВАБ
«Лезги газет»-диз (2018.08.12), «Кьабулиз тежедай савкьат» тIвар алаз, Абдуселим Исмаилован критикадин макъала акъатна. Макъала квекай ятIа гьеле чир жедалди, авторди, Фрейдан саягъда, тамам психоанализдин яргъи ихтилат кутIунзава. И ихтилатда ада инай-анай вичиз акур, белки, вичин ялавлу уьмуьрдин тежрибадай къачур камалдин ккIалар хьиз, абурухъ баянар акализ, инсанрин чIуру къилихрикай, хесетрикай, Эминни Сулейман «негьзавайбурукай», чеб «машгьур ийиз алахънавайбурукай», «чIал чIурзавайбурукай», гьатта «Римдиз цIай ягъайдакай» мисалар гъизва (амма а касди, грекви Герострата, Римдиз ваъ, вич хайи Эфес шегьердавай Артемидадин кишдиз – ибадатдин дарваздиз тир цIай ягъайди).
Гьа икI критикди ихтилатдиз бураз гуз-гуз, кIелзавайдан иштагьар хкажзава.
Эхирни, вичин яргъал тир эгечIунрилай гуьгъуьниз, Абдуселим Исмаилован ихтилат Фейзудин Нагъиева Эминаз ийизвай, авунвай «инадрикай» кудзава: «Бес виш йисан къене цIарарикай бендер, бендерикай шиирар жез, халкьдин ядигар эменидив къадирлувилелди эгечIай ксари кIватIна, ктабра тур яратмишунрив икьван инаддивди эгечIдани?» – гьайиф чIугвазва касди.
Ихьтин тахсирар чал илитIиз алахънавай кхьинрай аквазвайвал, чи кIелзавайбурукай гзафбуру, чеб Етим Эминан шииратдин къеневай месэлайрин гъавурда авачирвиляй, гьатта а месэлайрай кьил акъудизни алахъ тавурвиляй, гьасятда ихьтин буьгьтанрин пад кьазва.
Эвелни-эвел чир хьун герек я: гьелелигда Етим Эминан вичин гъилелди кхьенвай са шиирни малум туш. (Рагьметлу Гъалиб Садыкъиди зав, Эминан хатIар я лагьана, «Дилбер медед» шиирдин са кьатI тир копия вуганай). ИкI тирди А.Исмаилован вичин гафарайни аквазва. Ада Етим Эминан шиирар, «виш йисан къене цIарарикай бендер, бендерикай шиирар жез», халкьдин эменнидив «къадирлувилелди эгечIай ксари» кIватIнавайдакай лугьузва. Яъни, 1) Етим Эминан шиирар идан-адан мецелай кIватIнавайбур я; 2) и кар себеб яз, абурукай лап гзафбурук гьа кьилдин ксаривай чиз-течиз ахъа хьанвай гъалатIарни акатнава; 3) гьавиляй, я Эминан вичин гъилин оригиналар, я хкягъна тайинарнавай текстер, я къанундиз къачунвай эсерар авачиз хьайила идан-адан сиверай кIватIнавай эсеррин патахъай гьуьжетар авуни, чеб гьакъикъатдин гъавурда авачиз, «Эминак хуькуьрмир!» лугьузвайбурун гьарайри Эминан шииратдин ирс михьи авуниз, михьи авуна хуьниз хийирдин нетижаярни гудач; 4) и гьуьжетрал эхир эцигун паталди, пешекаррикай тир комиссияди, вири ктабра авай шиирар чеб чпихъ гекъигуналди, абур патан гъалатIрикай михьна, Эминан шииратдин устадвилихъ, адан поэтикадив кьазвай «шииррин туьхкIуьрнавай текстер» къанундиз къачуна хкягъун ва ам академ издание акъудун паталди гьазурун герек я.
Гила Абдуселим Исмаилова 2018-йисан «Пагь, чи уьмуьрар …» тIвар алаз акъатай ктаб туькIуьрайдал (Фейзудин Нагъиевал) илитIзавай тахсиррал акъвазин.
I. «Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал… – им икьван гагьда акъатай ктабра “Туькезбан” шиирдин сад лагьай цIар я. Рахун физвай ктабда “вун” ва “эцигиз” гафарин чкаяр дегишарнава» – кхьизва А.Исмаилова.
Инал критик «вири ктабрикай» рахун батIул я: «Туьквезбан» шиир сифте яз 1960-йисуз Агьед Агъаева туькIуьрай ктабда гьатна (тIвар «Туьквезбан» кхьин дуьз я – "Цуьквезбан", яъни Цуькверин ханум"). И ктаба сифте цIар «Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал» къвезва. Амма 1995-йисуз Гъалиб Садыкъиди туькIуьрай ктабда и цIар «Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал» туьхкIуьрнава.
Етим Эминан шииррин ктабар туькIуьрайбурукай (Гь.Гьажибегов, Н.Агьмедов, А.Агъаев, Гъ.Садыкъи) шиирар туькIуьрдай алакьун авай Гъ.Садыкъиди и цIарцIе «вун» гаф цIарцIин везиндикай хкатзавайди, кIелзавайдан фикир «вун» гафуни вичел желбзавайди кьатIайвиляй, белки, гафарин чкаяр дегишарна. Зи фикирдалди, ада и цIарцIин везинни, чкадиз хканва. Гьелбетда, и цIарцIе кьилин фикир райижзавай гаф "вун" ваъ, "эцигиз" я. Шиирдин аваздиз мукьуфдивди яб гайитIа, аквада хьи, бейтерин вири цIарара кьве гьижадин гафара ударение кьведлагьай гьижадал аватзава. Гьатта, адет яз, ударение кьведлагьай гьижадал текъвезвай гафарани, умуми везиндин таъсирдик кваз, ударение садлагьай гьижадилай герек чкадал хкведа. Яъни, эгер кьве гьижадин гафара ударение гзафни-гзаф гьи гьижадал къвезватIа, а гафарин арада авай маса гафунини, цIарцIин ва я бейтинин умуми везиндин аваздик акахьун паталди, вичин ударение ("буш, мягькем тушир ударение") герек чкадал гъида. Ихьтин къайда чIун галаз хуралай кIелзавай шиирриз ва манийриз хас я (виликдай шиирар, манияр хьиз ва я Кьуркьандин суьреяр хьиз, лугьудай).
"ГьайИф тушни эцИгиз вУн чилЕрал" цIарцIени "тУшни" гафуна сифтегьан гьижадал алай ударение, цIарцIин умуми везиндиз табий хьуналди, У-дилай И-дал хквезва. Шиирдин муькуь бейтера-цIарарани гьакI я.
Инал шиирдин я мана, я везин дегиш жезвач. И кар А.Исмаилован вичин гафарикайни хкатзава: «И цIарцIе шаир патал кьилинди “вун” ваъ, “эцигиз” я (Дуьз я! – Ф.Н.). Ихтилат физвай цIарцIе кьилинди “вун” хьанва (ваъ эхир, кьилинди "эцигиз" гаф я! – Ф.Н.).
Мадни вичин батIулвал А.Исмаилова гьа вичи гъизвай мисалдалдини субутарзава: «ИкI хьун лазим туширди шиирдин пуд лагьай цIарцIи субутзава: “Хаму кард хьиз, хвена кIандай гъилерал…” Яни “эцигиз чилерал” гьайиф я, “вун эцигиз” ваъ». Бес зани гьакI лугьузвачни, гьуьрметлуди! (Гьелбетда, критикдин келимада "яъни" –"то есть" союз герек я, суалдин глагол тир "яни?" ваъ. – Ф.Н.).
II. А.Исмаилова мадни кхьизва хьи, «шиир “Гуьзел” тIвар алаз кьабулнавайди тир (цIар за чIугунва. – Ф.Н.), шиирдиз и ктабда “Вун зи рикIе гьат хьана” тIвар гунихъ са себеб хьана кIанда эхир».
Садлагьайди, и шиирдин тIвар «Гуьзел» яз кьабулунин къарар мус, гьина, ни кьабулна? «Гуьзел 1», «Гуьзел 2», «Гуьзел 3», «Эй зи гуьзел», «Гуьзел», «Эй гуьзел», «Гуьзелдиз», «Гуьзел яр», «Яр гуьзел» тIварар алай шиирар Эминахъ гзаф ава, бязи вахтара са шумуд шиирдални гьа са тIвар жезва (мес., 1948-й., 16, 17, 18 чч; 1957 й., 90-ч.). Ихьтин гьалди тIварар акахьунал гъизва.
Кьведлагьайди, шиирдиз, «Гуьзел» тIвар гудалди, Эминан вичин шиирдин сифте цIарцIе авай «Вун зи рикIе гьат хьана…» (19 ч.) тIвар гун гена кутугнавачни? Эгер маса ктабризни вил ягъайдаз аквада хьи, Гъалиб Садыкъиди 1995-йисуз туькIуьрай кIватIалдани «Вун зи рикIе гьат хьана» тIвар ава эхир (килиг, 19 чин).
ГьакI хьайила, им зал квачир тахсир илитIун жезвачни?
«“Дуьнья” гафунин тестикь хьанвай тегьер чIурун гьи грамматикадин ихтиярдалди я?» – мадни жузазва А.Исмаилова. – Эгер чIурнатIа, гуьгъуьнин шиирра и гафунин “дуьне” ва “дуьнья” жуьреяр вучиз ишлемишзава?»
Критик мад таб акъатзава: «гуьгъуьнин шииррани «дуьнЬя» ваъ, "дуьне" ва "дуьЙА" ава. И кардихъни вичин бине авачиз туш. Лезги чIалаз «дуьнйа, дуьне» (кьакьан ва аскIан стилар) кIалубар хас я. Виликан шаиррини и кIалубрикай менфят къачузвай; гилани "дуьне" гаф чи чIалай акъатнавач. Ам алатай девирдин шаиррин эсера, алай вахтунда кхьизвайбурун чIалани, халкьдин манийра, махара, рахунра ава. Гьавиляй и кIалубни чи гафарганра хуьн герек я.
Эминан девирдин алифба тир я ажамда, я Къазанфаранни Усларан, я латин алфавитра – санани "дуьнйа" гаф хъуьтуьлвилин лишан галаз "дуьнья" хьиз кхьенвач. Я гьа хъуьтуьлвилин лишан «Ь» галаз лугьунни, гафунин севтинин жигьетдай, Эминан девирдин чIалаз, я алай вахтунин лезги чIалаз эсиллагь хас туш. (Са мус ятIани, са ни ятIани араб чIалай атай и гаф чIурукIа кхьенатIа, гила вири халкьди жуван чIалан аваз дегишарун дуьз жезвач эхир!)
Гьавиляй неинки са Эминан чIалара, гьакIни алай вахтунин кхьинра и гаф «дуьнйа» хьиз кхьин кутугнава. Вучиз лагьайтIа, 1) лезги чIалаз я хъуьтуьлвилин, я хъукъвайвилин лишанар хас туш («дуьнья» лезги чIала «ь» лишан авай тек са гаф я!); 2) алай вахтунин алфавитдани Ъ, Ь лишанар артуханбур я (абур, абруптивар /кьетIен сесер гузвай гьарфарихъ акалзавайвиляй, герек я лугьунихъни мягькем бине авач. А гьарфар сагъ лишанар хьиз я: месела КЬ гьарф «К»-ни «Ь» ваъ, «КЬ» хьтин битав шикилар я; адан чкадал и сес гудай маса лишанни кьабулиз жедай).
«“МичIи хьана, дар, гуьзел” вуч лагьай чIал я? – гаф кутазва А.Исмаилова. Адан вилерай Эминан цIар мад Нагъиева чIурнава. – «Виликан ктабра цIар "Ачух дуьнья хьана мичIи, дар, гуьзел…" я эхир», – кхьизва критикадин устадди.
Гьайиф хьи, инални вичиз «Етим Эминан тIвар ва ирс къадимлу авунин къайгъудар» тIвар къачунвай кас гъалатI я. «Ачух дуьнйа мичIи хьана, дар, гуьзел» цIар саки къад йисаралди (1995-й., 19 чин) авайди «Эминан шииратдин къайгъудардиз» чир хьун герек тир.
2018-йисан ктаб гьазурдайла, гзаф йисара чапдай акъатай Етим Эминан саки вири ктабрикай, газетризни журналриз акъатай малуматрикай ва шииррин вариантрикай гегьеншдаказ менфят къачунва. Гьабурукай яз, Назир Агьмедова 1948, 1957-йисара, Агьед Агъаева 1960-йисуз туькIуьрай ктабрикай (абур мецерай кватIай вариантриз гена мукьва я, текстерикни лап тIимил хкуькьнава) ва Гъалиб Садыкъиди 1980, 1995-йисара туькIуьрай ктабрикай. 1995-йисан ктабдани, Эминан шииррин саки вири кIватIалра хьиз, гъалатIар, кимивилер аватIани, гьам тамамвилиз, гьам еридиз амай изданийрилай и кIватIал са къат вине ава. Гьавиляй 1995-йисан ктабда авай са кьадар «туьхкIуьрунар» 2018-йисан ктабда гьатун мягьтелардай кар туш. Шииррин вариантар гекъигун паталди, КIиридин алманахда авай текстерни фикирдиз къачунва. Гьелбетда, виле аквадай бязи гъалатIар туьхкIуьрнаватIани, шииррин вариантрикай, жуван фикирдалди, художественни эстетикадин ва поэтикадин жигьетдай тамамбур хкягънаватIани, 2018-йисан кIватIалдани, гьа вири кIватIалра хьиз, са бязи гъалатIар амукьнава. И кIватIал туькIуьрдайла зи кьилин макьсад гафар, цIарар дегишарун ваъ, Етим Эминан вири шиирар санал кIватIун тир. Амма Етим Эминан шииратдин ирсина кIватI хьанвай вири гъалатIар арадай акъудунин кIвалах са касдинди ваъ, пешекаррин коллективдинди я.
Бес чеб вири яцIарин гъавурда авачирбуру, кардин ери-бине чир тавуна, ва я гъавурда гьатиз такIанбуру къундармаяр, фитнеяр чукIурзавайдаз капар ягъун – им я гьахъ-адалатдив, я лезги намусдив кьадай кар жезвач эхир. Эвелни-эвел чирна к1анда эхир а критикдин макьсад: рикI михьи яз, гьахъ дуьздал акъудун паталди яни адан гьерекатар, я тахьайтIа вичин рикIе чIуру фикирар аваз, маса кас беябур авун паталди яни? Гьар гьикI ят1ани, критика адалат гвайди, гьич саданни намусдик хкIадай гафар, тегьнеяр, гьиллеяр квачирди хьун лазим я эхир!
III. А.Исмаилова кхьизвайвал, Ф.Нагъиева «Халкьдин манидиз элкъвенвай “Вун паталди, назлу дилбер…” шиирдиз» маса ранг ганва».
Мад лугьун хьи, за жуван патай кьасухдай «рангар ягъиз» чIурнавай са чкани авач. Ихьтин гафар анжах «шиирдин тарихдин рехъ» течир ва чириз гьяз авачир, ва я, чиз-чиз, масадал талба вегьизвай касдивай лугьуз жеда.
И шиир ктабра тIвар алачиз (КIиридин алманах 2008, 25 ч.) ва я жуьрба-жуьр тIварар алаз гьатнава (1957: «Назлу Дилбер» 113 ч.; 1960: «Назлу Дилбер» 163 ч., «Дилбераз» 183 ч.; 1980: «Дилбердиз» 109 ч., 1995: «Дилбердиз» 31 ч.). Гьар са кIватIалдани шиирдик бязи дегишвилер акатнава.
2018-йисан кIватIалда гьатнавай вариант за КIиридин алманахдин ва 1995-йисан кIватIалдин бинедаллаз къачунвайди и ктабдин эхирда авай «Къейдер ва баянар» разделда (180 ч.) къейднава. «Эминан шииратдин къайгъударди» илитIзавайбур зи хкуькьунар туш (макъаладин сергьятриз килигна, за инал шиирдин вири жуьреяр гъизвач). Вучиз КIиридин алманахда авай жуьре шиирдин са вариант хьиз кьабулиз жедач? Эгер маса себебар авачтIа, икьван туькьуьл фитнеяр арасунихъ вуч метлеб ава?
IV. Мадни А.Исмаилован наразивилер ихьтинбур я:
1) «"Са эрзиман гьатнава, яр, зи чанда..." (и шиир «КIани яр» тIвар алазни гьалтзава. – Ф.Н.) шиирда цIарцIин мана чIурнава: “Ашнаярин ашна сад я, кIани яр…”-дикай “ашнайрикай ашна сад я, кIани яр…” хьанва».
Къадим лезги гаф тир «ашна» (соратник, друг, единомышленник) Етим Эминан чIалара «дуст» манада ава (килиг, «Эй, зи ашна Гьажи-Тагьир…», 1995, 114 ч.) Амма гзаф вахтара чи чIалан нугъатра гафарин манаяр какадардай дуьшуьшар гьалтзава. ИкI «ашна» гафуниз, гъалатI яз, «адахли» (любовник, любовница) мана гузва. «Ашна» гафунин халисан мана иран гаф тир «дуст»-уни лезги чIалай акъудзава.
Лезги чIала «ашнаярин ашна», «ашнайрин ашна» лугьудач (белки, зарафат кваз лагьайтIани). Мецерай кIватIнавай шиирра и келима Эминал илитIунни дуьз туш. «Ашнайрикай ашна», «дустарикай дуст», «кIанибурукай кIаниди» (яъни, абурукай виридалайни кьилинди, кар алайди…) – им гена гъавурда акьадай, лугьузвай ибара я. Гьавиляй «Ашнайрикай ашна сад я, кIани яр…» цIар чранвайди, кутугайди я.
2) А.Исмаиловангафарай, «Мадни “гуьгьуьл”-дикай “гевил” хьанва, “бес гьикI хьана”-дин чкадал, “гьикана бес” алкIурнава».
Етим Эминан (гьакI СтIал Сулеймананни) шиирра «гуьгьуьл» ва «гевил» гафар гьалтзава. Дуьз лагьайтIа, сифте и гаф гьалтайла, за «гевил» гъалатI ятIа, фикирнай. И гафунин патахъай рагьметлу Гъалиб муалимдивай жузурла, адан гафарай, «гевил» лезги диалектра (иллаки яркIи) «гуьгьуьл» гафуникай хьанвай вариант ятIани, абурухъ лезги чIала гьар жуьре манаяр хьанва. Эгер «гуьгьуьл»-ди инсандин къенепатан гьиссер къалурзаватIа, «гевил»-ди инсандиз дуьнйадихъ галаз, къецепатан вакъиайрихъ галаз авай гьиссер къалурзава. Гуьгъуьнай за жувани кьатIурвал, вилик девиррин шииратдин устадри «гевил» гаф «руьгь» (душа) манада твазва. Эминан (ва маса классикрин) шииррай нугъатрин, диндин гафар акъудна дегишнавайдини малум кар я. Гьавиляй абурун эсерра гьалтзавай «гевил» ва «гуьгьуьл» гафар какадарунин, абур чпиз талукь чкайрал тахьунин дуьшуьшар гьалтзава. И гафар, бейтинин, шиирдин манадиз килигна, чпин чкайрал хкунин месэла, Эминан луькIуьнрин, шииррин чIал хуьн паталди, вилик акъвазнавайбурукай я.
«Бес гьикI хьана»-дин чкадал, «гьикана бес» – им, гьелбетда, ктабдай чап ийидайла акатнавай гъалатI я (къалурунай чухсагъул! Ихьтин ва маса гъалатIар-опискаяр, гьа вири ктабрилай артух тушиз, мадни ава. (Гьелбетда, им жува жув гьахъарун туш. ГъалатIар ахъагъун гьахъардай гьич са себебни тахьун лазим я).
3) И «шиирдин эхиримжи бендиниз хьанвайди халис инад я», – генани кичI кутазва А.Исмаилова ва шиирдин кьве вариант гъизва:
1995, 33 ч.; 1998, 124-125 чч.
Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,
КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,
Зун тергна, яр, вун масадаз хьана хьи,
Вун зи цIара ягъай гад я, кIани яр.
2018, 21-22 чч.
Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,
КIани ярди зи шад гевил хана хьи,
Зун тергна, яр, вун гъейридаз шана хьи,
Гатфар амач, гила кьуьд я, кIани яр.
Ша килигин и шиир ктабдай ктабдиз гьикI дегиш жезватIа.
1957, 101-102 чч., 1960, 152-153 чч.
Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,
КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,
Зун тергна, яр, вун гъейридаз фена хьи,
Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр.
1980, 119 ч.
Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,
КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,
Зун тергна, яр, вун масадаз фена хьи,
Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр.
Н.Агьмедова (1957) ва А.Агъаева (1960) туькIуьрай ктабра «гъейридаз фена», «Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр», Гъ. Садыкъиди 1980-йисуз туькIуьрай ктабдани гьа икI, анжах «гъейридаз» чкадал «масадаз» кхьенваз ава. Амма Гъ.Садыкъиди 1995-йисуз туькIуьрай ктабда эхиримжи бейтинин кьудлагьай цIарни «Вун зи цIара ягъай гад я, кIани яр» хьиз дегишарнава.
Вуч лугьуз жеда и дегишвилерикай?
Садлагьайди, Ф.Нагъиева я шиирдин бейтиниз (я шиирдиз санлай) «инад авур» чка авач (дуьз я, инал «гевил» чкадал «гуьгьуьл» кутугнава). 2018-йисан ктабда, шиирда чIурнавай рифма («кана – хана – фена») туьхкIуьрун паталди, «фена» гаф за яркIи нугъатдин «шана» гафуналди эвезнава: «кана – хана – шана» – рифма чкадал хканва (Эмина бажагьат рифма чIурдай).
Кьведлагьайди, и шиирар гекъигунай аквазва хьи, 1995-йисан ктабдал къведалди авай ктабра «гъейридаз» гаф «масадаз» гафуналди, «Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр» цIар «Вун зи цIара ягъай гад я, кIани яр» цIарцIелди Гъ. Садыкъиди дегишарнава, Ф.Нагъиева ваъ! Яъни ибур ктаб гьазурай Гъ.Садыкъиди теклифай туькIуьрунар (конъектураяр) яз гьисабун дуьз я, Эминан гафар, цIарар хьиз – ваъ.
Гьелбетда, Гъ.Садыкъиди и кар эхиримжи цIарцIе ханвай рифма туькIуьрун паталди авунва. Амма и цIарцIин манада «кIани яр, гъейридаз фейила, рикIевай гатфар акъатна, адан чка хъуьтIуь кьунвайдакай» лугьузва. Заз и цIар, дегиш тавуна, вичин манада амаз тун хъсан акуна. Белки, къедлай кьулухъ кьилдин ксарин архивра къатканвай Эминан шииррикай мадни цIийи делилар жагъин.
Инал тIебии суални къвезва: ктабар гьазурзавайбуруз, шиирда кутуг тавурди яз аквазвай, гаф дегишдай, кими тир цIар теклифдай ихтиярар авани?
Эгер шаиррин чпин хатIара авай, чпел чан аламаз акъуднавай эсерар ятIа, гьелбетда, ваъ!
Амма литературоведенияда, текстологияда, ктабар чапдиз гьазурунин кIвалахда (иллаки алатай девиррин устадрин эсерар) ихьтин дуьшуьшар булдаказ гьалтзава. Ленинградда «Пушкинский Дом»-да, Д.С. Лихачеван гъилик кваз, текстологрин са группади урусрин фольклордин 12 асирдал кьван авай ирс печатдиз гьазурунал кIвалах тухузвай (зун абурухъ галаз 1990 ва 2000-йисара таниш хьанай). С.М. Бондиди А.С. Пушкинан гъилин хатIарин текстерай кьил акъудунал, гъалатIар хьайи чкаяр (художественно-эстетический принципдин бинедиз къачуна) туьхкIуьр хъувунал гзаф йисара к1валахнай.
Гьелбетда, ихьтин кIвалах галачиз алатай девиррин литературадин ирс, иллаки устадрин чпин гъилин хатIарин эсерар амачирла, мецерай, гьар жуьре чешмейрай кIватIнавайбур яз хьайила, эсеррин текстерал кIвалах тухун тавуна, абур печатдиз гьазуриз жедач. Ашукь Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, СтIал Саядан ва алатай девиррин мадни гзаф устадрин эсерар кIватIдайла, абур чапдиз гьазурдайла, редакторвилин, корректорвилин, текстологиядин, герменевтикадин кIвалахар тухун, илимдин принципар бинедиз къачун чарасуз герек жезва. Гьар гьикI ятIани, чи литературадин нур тир устадрин эсеррин академ изданияр акъудун важиблу ва жавабдар месэла я. Амма, гьайиф хьи, я чаз пешекарар авач (авай сад-кьведни терг авун бязибурун къаст я); я, виридакай пешекарар хьанва (и карни интернера ва маса лезги прессада жезвай туьнт гьарай-вургьайрай аквазва).
V. «Алагуьзли» шиирдин патахъайни А.Исмаилова зал буьгьтанрин зурба къундармаяр илитIзава. ХупI туширни, эгер критикри чпин къуватар адалатдин, гьахълувилин рекье серф авунайтIа! Гьахъ-адалатдин дуьз критика бегьерлу затI я. Амма вичи туькIуьрай ва 1998-йисуз акъатай ктабдилай гъейри, маса ктабриз вил тиягъиз, кьилиз къвезвай кьван бинесуз тапарарни гьиллеяр чара касдал илитIуниз адалатдин критика бажагьат лугьуз жеда. Им критика ваъ, инсан русвагь авун паталди, адак квачир тахсирар кутун, генани дуьз лагьайтIа, фитнеяр арасун жезва. Жемятдин арада вичиз гьуьрмет авай касдиз, Дагъустандин халкьдин писателдиз, Етим Эминан фондунин кьиле акъвазнавай ва вич «Етим Эминан тIвар ва ирс къадимлу авунин патахъай къайгъудар» я лугьузвай касдиз ихьтин «критика» бажагьат кутугнава.
Етим Эминан ирс тупIалай ийиз эгечIзавай кас, эвелни-эвел вичи критика ийизвай эсер маса ктабра гьикI ганватIа, гьар са туькIуьрайда вуч дегишвилер кутунватIа чирна, ахпа критикадив эгечIун лазим я. ИкI тийизвайдахъ анжах маса себебар хьун мумкин я: я адан макьсад инсан беябур авун я; я адаз вичи критика ийизвай затIуникай са уьтери хабар ава; я тахьайтIа им са нин ятIани, са гьихьтин къуватрин ятIани заказ я. ТахьайтIа сад садан гуьгъуьналлаз ихьтин къундармаяр туькIуьрунар вуч паталди я?! («Гьар са фитнедин бинеда пехилвал ава», – лагьанай Зиаф Иварука. Белки, гьакI язни ятIа?)
Де килиг А.Исмаилова мад вуч кхьизватIа: «Ф.Нагъиев Етим Эмина вичин ярдиз “Жедач жал дердиниз чара, Гьаким лукьман, алагуьзли?” лугьунал рази туш, адаз “себеб дарман, алагуьзли” кхьин, “Вуна зун икI ялгъуз туна…” цIарцIе “На чун икIа ялгъуз туна…” кхьин дуьз аквазва. Ам инанмиш я хьи, шаир вичин ярдив гагь “зун”, гагь “чун” лугьуз рахун герек тир. Шиирдихъ артухан бенд акал хъувунва, Эминан чкадал Етим Къази эхцигнава».
КIелзавайбур месэладин гъавурда дуьз гьатун паталди, инал «Алагуьзли» тIвар алай шиирдик ктабдай ктабдиз вуч дегишвилер акатнаватIа килигун герек жезва.
Садлагьай бейт (бейтерин гелягь 1980-йисан ктабда авайвал хуьзва):
Жедач жал дердиниз чара, /Себеб дарман, алагуьзли? /РикI чIулав я чи и къара, /Гьал перишан, алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 103 ч.,1960, 154 ч., 1980, 80 ч.). Инал къалурнавай вири ктабра садлагьай бейтина «себеб дарман, алагуьзли» авайла, 1998-йисан ктаб туькIуьрайбурукай тир А.Исмаиловаз а бейтина «Гьаким лукьман» гьинай акуна? Бес 1980-йисан ктабдай вичи «Гьаким Лукьман» тIвар къачудайла, акуначни Абдуселимаз – а тIвар гьа «акал хъувунвай артухан» иридлагьай бейтина авайди (81 ч.)? Амма гьа са вахтунда ада вичи уьзягъвилелди масадбурал буьгьтенарни вегьизва.
Кьведлагьай бейт:
Гьиллебазвал имир вуна, /Айру хиял чанда ттуна. /На чун, гьикIа ялгъуз туна, /Гьал перишан, алагуьзи? (1948, 21 ч., 1957, 103 ч., 1960, 154 ч.).
1980 (80 ч.), 1995 (34 ч.) -йисарин ктабра эхиримжи кьве цIар масакIа я:
Вуна зун икI ялгъуз туна, /Мийир пашман, алагуьзли.
Пудлагьай бейт:
Атана хьи, яр, ви чамар. /ЦIай куькIуьнна куда чанар. /Гьикьван чIугван за ви гъамар, /Чан эрзиман алагуьзли? (1948, 21 ч., 1957, 103 ч., 1960, 154 ч., 1980, 80 ч., 1995, 34 ч.)
1980 (80 ч.), 1995 (34 ч.) -йисарин ктабра пудлагьай цIар «Гьикьван чIугван за и гъамар» я.
Кьудлагьай бейт:
Акъудна рикI и азарди, /Гъам чIугвар кьван чан бизарди, /Жеч ви тай женнет базарди /Гьуьри-гъилман алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 104 ч., 1960, 154 ч., 1980, 80 ч.)
Гьа и бейт: Туна зи рикI и азарда, /Гъам чIугвар кьван, чан бизарда, /Жеч ви тай женнет базарда, /Гьуьри-гъилман алагуьзли. (1995, 34 ч., 1998, 126 ч.)
(Вири вариантра «гьуьруь-гьилман» – женнетэгьли руш-женнетэгьли гада – арада дефис аваз кхьенва. ИкI, гьелбетда дуьз жезвач, «гьуьруь, гьилман» кхьин дуьз я. 2018-йисан ктабда авай дефис за кикелдалди /запятойдалди эвезнава).
Вадлагьай бейт:
Акъваз, яр, вун и зулалди, /Девран гьалин шадвилелди, /Атайла вун зи кIвалелди, /Азиз мугьман, алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 104 ч., 1960, 154 ч., 1980, 80 ч., 1998, 127 ч., 2018, 22 ч.)
И бейт вири вариантра 5-лагьайди я, амма 1995, 1998 йисарин вариантра ам 6- чкадал хкана, эхиримжи бейт хьиз ганва. Бейтинин сифтегьан цIарцIевай «акъваза» гаф 1948-й. ктабда «къваза» ганва; эхиримжи цIарцIе вири вариантра «мугьман»-дилай гуьгъуьниз герек тушир кикел (запятая) эцигнава. 2018 вариантда гьа кикел вахчунва. Мадни, вири вариантра рифма чIурнава, анжах 1998 ва 2018 йисарин ктабра рифмаяр хканва: зулалди – шадвилялди, кIвалялди…
Ругьудлагьай бейт:
Алагуьзли, вун зи яр тир, /Кай рикIикай ваз хабар тир. /Несиб-кьисмет вичин кар тир, /Дердин дарман алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 104 ч., 1960, 155 ч., 1980, 80 ч., 1998, 127 ч., 2018, 22-23 ч.)?
Иридлагьай бейт:
И чIал лагьай Етим Къази, /Гьайиф, уьмуьр хьана кьуьзуь, /Жигер, багъри кана хьи зи, /ЧIугваз гьижран, алагуьзли. (1960, 155 ч., 1980, 81 ч., 2018, 23 ч.)
Шиирдихъ артухан бейт ваъ, вичин талукь бейт акал хъувунва, а бейтина нисба «Эмин» ваъ, «Етим Къази» ава (килиг: 1960, 154 ч., 1980, 80). Гуьгъуьнай (1995, туькI. Гъ.Садыкъи, 1998, туькI. Х.Хаметова, А.Исмаилов) акъатай ктабрай иридлагьай бейт вучиз гадарнаватIа, баян ганвач. 2018-йисан ктабда «Алагуьзли» шиирдиз и бейт хкай зални, «артухан бенд акал хъувунва» лугьуз, буьгьтанар вегьизва.
VI. «Алагуьзли севдуьгуьм яр» шиирдани А.Исмаилова, кьил-кьилеллай касдиз лап хъуьруьн гъидай тахсирар жагъурзава: «Алагуьзли севдуьгуьм яр, /Вун завай къакъат хьана хьи. /Мад на зи рикI авуна тIар, /Ви гъам зав агат хьана хьи… – им фадлай кьабулна, ктабра гьатнавайвал я», – кхьизва критикди. Къаншарба ада, гуя «Фейзудина туькIуьр хъувунвай», бейт гъизва: «Алагуьзли севдуьгуьм яр, /ХупI масадаз гьат хьана хьи, /Мад на зи рикI авуна дар, /Зав ви гъам агат хьана хьи».
Амма шиир «Фейзудина туьхкIуьр хъувунва» – лугьунни лап тапаррин таб жезва. Вири ктабра «фадлай кьабулна, гьатнава» лугьуз, вичи тагькимарзаватIани, Абдуселима кхьизвай жуьре, анжах 1998-йисуз ада вичи туькIуьрай ктабдилай гъейри (128 ч.), са ктабдани авач! Муькуь ктабрани бейт, за 2018-йисан ктабда ганвайвал, ава: «Алагуьзли севдуьгуьм яр /ХупI масадаз гьат хьана хьи. /Мад на зи рикI авуна дар, /Зав ви гъам агат хьана хьи» (1948, 30-31 чч., 1957, 124 ч., 1960, 172 ч., 1980, 102 ч., 2018, 23 ч.). Аквазва хьи, масадал хъен вегьиз, туьхкIуьрунар «Эминан къайгъударди» вичи авунва. Нубатсуз гаф сивяй акъуддай ажеб девир хьанвачни! «Таб гьикьван аламатдинди хьайитIа, гьакьван гзаф адан чIалахъ жеда»,– лагьанай Германиядин фюрерди «Зи женг» ктабда. Абдуселимани вичин «критикадин» бинедиз и принцип къачунва.
1980, 1995, 2018-йисан ктабра "яр" гафунилай гуьгъуьниз запятой эцигнава. Мадни 1995-йисан ктабда кьудлагьай цIарцIе "ви" ва "зав" гафарин чкаяр дегишарнава. Амма А.Исмаилова туькIуьрнавай ктабда и бейтинин кьведлагьай цIар вири ктабра «ХупI масадаз гьат хьана хьи» ганватIани, «Вун завай къакъат хьана хьи» цIарцIелди дегишарнава. Белки икI хъсанни я жеди, амма и цIар вучиз ва гьинай къачунатIа, са баянни ганвач эхир.
«Гьа и шиирда “Я сад Аллагь, вуч делил я, Зи чанда цIай гьат хьана хьи” цIарара ада (Ф.Нагъиева. – Ф.Н.) “делил” гафунин чкадал вучиз ятIани “зелил”, “На зи шад рикI гъана дардал…” цIарцIин эхирдиз “туна дарда” сухнава», – кхьизва Абдуселима.
Ихтилат и шиирдин пудлагьай бейтиникай физва. Ктабра и бейт са шумуд вариантра ганва: «РикI гъафил я вун такурла, /Гьал сефил я вун тахьайла. /Я садаллагь, на зун кайла, /Зи ччанар цIа гьат хьана хьи». (1948, 31 ч.).
«РикI гъафил я вун такурла, /Гьал сефил я вун тахьайла. /Я Садаллагь, на зун кайла, /Зи ччаникI (ччан икI. – Ф.Н.) цIа гьат хьана хьи». (1957, 124 ч.).
«РикI гъафил, я вун такурла, /Гьал сефил я, вун тахьайла. /Я Садаллагь, на зун кайла, /Зи ччанда цIа (цIай. – Ф.Н.) гьат хьана хьи». (1960, 172 ч.)
«Вун такурла рикI гъафил я, /Вун тахьайла гьал сефил я, /Я Садаллагь, вуч делил я, /Зи чанда цIай гьат хьана хьи». (1980, 102 ч., 1995, 36 ч., 1998, 128 ч.)
2018-йисан ктабдани (23 ч.) и бейт вилик квай ктабра хьиз ганва, анжах «делил» (факт, аргумент) «зелил» (зайиф, усал) гафуналди дегишнава. Бейтинин манадив «зелил» гена кьазва («делил» Етим Эминан шиирра лап тIимил гьалтзавай гаф я. Мисал яз, заз и гаф садра акуна, гьамни диндин «Силсила» шииррда: «Эй, вилин экв мухлисайрун делил гьей!»)
Винидихъ къейд авурвал, «На зи шад рикI туна дарда» Фейзудина сухнавай гафар туш: 1957, 1960, 1980, 1995-йисарин ктабрани цIар гьа икI ава. Анжах Абдуселима туькIуьрай ктабда масакIа – «гъана дардал» ганва. Бес имни туькIуьрун тушни? Садра кьванни ктабриз вил ягънайтIа, белки, чи «критикдизни» и кар аквадай. Амма касди анжах масадаз тегьнеяр ягъунин, жув михьи яз къалуриз, масад русвагь авунин рехъ кьунва. Гьелбетда, квай рехне къалурун сувабдин кар я. Амма и гьерекат, инсанвал квадар тавуна, инсандин намусдик хкIур тавуна, лугьун герек я эхир. ТахьайтIа ам рехне къалурун ва, масад кьацIуруниз, масадакай ягьанат авуниз элкъведа. И гьакъикъат вирина – жува жув тухуна, ихтилатра, гьуьжетра хвена кIанзавай руьгьдин култура, ахлакь я. Ам инсанди ийизвай вири хъсан, баркаллу крарин бине я.
VII. Гьикьван Куьн инжикли хьайитIани, гьуьрметлу кIелзавайди, гъил къачун тIалабзава. Амма «критикди» кутазвай яргъи буьгьтанриз куьрелди жавабар гуз хьунни акьван регьят туш.
Гила Абдуселим «Яр, зи винел гъам-хажалат атана» шиирдал элячIзава ва адан кьилел (мад!) Ф.Нагъиева гъанвай «пара инадрикай» рахазва: «и шиирдизни инадар пара авунва, гьатта виликан ктабра гьатнавай рефрен-цIарни дегишнава. Кьуд ва вад лагьай бендерин кьилел гъанвайди халис писликвал я», – кхьизва А.Исмаилова.
Ша килигин, белки, гила кьванни чи «къайгъудар критик» гьахъ ятIа? Виликан ктабра 4, 5- бейтер гьикI тиртIа, 2018-йисан ктабда абурал вуч «инадар, писликвиер» гъанватIа, килигин.
1948, 26 ч., 1957, 114 ч., 1960, 164 ч.:
Даим зи мурад я гуьзел хьунухь сагъ, /Гьар межлисда дамах саз яз, кефи чагъ. /Дуьзмишайла хурал на женнетин багъ, /Къерехда авайдаз са емиш гудачни? //
Дуьнья ачух я, гуьлуьшан рагъ аваз, /Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз? /Фекъир Эмин вич декьена сагъ амаз, /Садра ширин эхтилат кьван хъидачни?
1948-йисан ктабда «хъийидачни» ава.
1980, 94 ч., 1995, 41 ч., 1998, 132-133 ч.:
Зи мурад я даим гуьзел хьунухь сагъ, /Гьар межлисда дамах саз яз, кефи чагъ. /Дуьзмишайла хурал на женнетин багъ, /Къерехдавай касдиз емиш гудачни? //
Дуьнья ачух я, гуьлуьшан рагъ аваз, /Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз? /Фекъир Эмин вич декьена сагъ амаз, /Садра ширин эхтилат кьван хъидачни?
1980 йисан вариантда 4-бейтинин сифте цIарцIе «даим» ва «гуьзел» гафарин арада тире эцигнава. 1995, 1998-йисарин вариантра 4-бейтинин пудлагьай цIар икI дегишнава: «Дуьзмишайла хурудал на женнет-багъ». 1995-йисан ктабда 5-бейтинин кьведлагьай «яр» гафунин чкадал «вун» ала. И ва 1998 йисарин ктабра «декьена» «текьена» хьиз туьхкIуьр хъувунва.
А.Исмаилова тегьнеяр ягъзавай 2018 ктабда 4- ва 5-бейтер икI ганва:
Зи мурад я, гуьзел, даим хьунухь сагъ*, /Гьар межлисда кефи хьунухь дамагъ-чагъ*, /Дуьзмишайла хурал са женнетдин багъ, /Бес ви рикIе ви кIани яр авачни? //
Дуьнйа мублагь я, гуьлуьшан рагъ аваз, /Уьмуьр женни виле даим нагъв аваз? /Фагъир Эмин, вич текьена сагъ амаз, /Садра кьванни ярдихъ ялвар авачни?
Гьелбетда, 4-бейтинин 1- ва 2-лагьай (* лишан алай) цIарарин эхирда, хатадин гъалатI яз, «хьунухь» гаф «сагъ» ва «чагъ» гафарин кьулухъ акатуни рифма чIурнава. Амма рефрендин цIар авачир и шиирдай А.Исмаиловаз за чIурай «рефрендин цIар» гьинай акунатIа чидач.
Шиирдин и бейтерик эсердин художественни эстетикадин жигьетдай я Эминан шаирвилин ахлакьдив, я лезги халкьдин эдебдив кьан тийидай чкаяр ква.
Садлагьайди, «Дуьзмишайла хурал на женнетдин багъ, /Къерехдавай касдиз емиш гудачни?» – И суал са тIимил кьван мешреб алайди жезвач. КIани ярди вичин хурал «женнетдин багъ дуьзмишзавайди» «къерехдавай касдиз емиш гун паталди» ваъ, анжах са кIаниди паталди я.
Мадни, 5-бейтинин кьведлагьай цIарцIяйни мана чIурнавайди аквазва: «Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз?» Ишедайла, накъвар кьве вилени жедай адет я. ТахьайтIа, «чапла виле нагъв аваз» – им начагъвал хьиз, са вилик рехне квай хьиз кьатIизва. Эминан ярдик бажагьат агьтин рехне квай.
«Гьар межлисда дамах саз яз, кефи чагъ» и цIарцIе «дамах» гаф Эминан шиирра чаз таниш тир «дамагъ чагъ» гаф я (араб. дамагъ – кьил, мефт; туьрк. чагъ – вахт; хъсан гуьгьуьл, кефийрин къумбарвал).
Эминан шиирар мецерай кIватIнавайди, ва абурук кимивилер квайди, шииррин гьар са ктабда авай вариантар гекъигайла, гена якъиндаказ аквазва. Гьавиляй 2018-йисан ктабда ихтилат физвай шиир инал къалурнавай гъалатIрикай михьнава.
VIII. А.Исмаилова мадни икI кхьизва: «“Яр” тIвар алудна, “Ийимир, яр” кьилел эцигнавай шиир Етим Эминан ктабар гьазурай, ирс ахтармишай вири алимри, Къуръандин хатI хьиз, тестикь хьанвайди яз гьисабзавайди тир. Нагъиевал къведалди! Де килигин садра ада вуч авунватIа, шиирдин цIарар гьакIан хабарриз гьикI элкъуьрнаватIа гекъигин».
Ша гьакъикъатдани килигин кван и шиирдик маса ктабра вуч тафаватвилер кватIа ва Нагъиева вуч «хабарар» кутунватIа.
Садлагьай бейтинин цIарар:
Зи рикI сефил я, мадни дар имир, яр (1957, 85 ч., 1960, 135 ч.)
Зи сефил рикI вуна мад дар имир, яр (1980, 70 ч., 1995, 44 ч.)
Зи рикI сефил я, мадни дар ийимир, яр (1998, 136 ч.)
Зи сефил рикI на мад дар ийимир, яр (2018, 26 ч.) – и цIар 1980, 1995-йисарин ктабрай я, анжах «имир» «ийимир»-далди дегишнава.
А.Исмаилова гъизвай амай цIарарин патахъайни гьакI я. Вири ктабра (1957, 1960, 1980, 1995, 2018) «Зун дертэгьли я, вун дава-дарман я»; «Зи дердинин тIебиб ава кIевера» (1957, 1960 – «Зи дердиниз»).
Вадлагьай бейт:
1957, 1960 -йисарин ктабра: «Ваз аквазва зи ччандин сефилвилер, / Дар ийимир заз икьван цавар-чилер /Гьам чи арада-вай, мад жери сирер /Алемриз на ашкара ийимир, яр».
1980 («Яр»), 1995-йисарин (тIвар алач) ктабра и бейт «заландиз» ганва, рифмаярни маса жуьре я: «Ваз аквазва сефилвилер зи чандин, / Гумир на заз икьван дердер гьижрандин. / Чи арада авай мса инсандин /РикIиз зи дерт вуна ашкар имир, яр».
1998-йисан ктабда («Яр»): «Ваз аквазва зи чандин сефилвилер, / Дар ийимир заз икьван цавар-чилер, /Гьам чи арадавай, мад жери сирер /Алемдиз вуна ашкар ийимир, яр».
2018-йисан ктабда («Ийимир, яр»): «Аквазва зи чандин ваз сефилвилер, /Дар ийимир икьван заз цавар-чилер, /Гьам чи арадавай, мад жери сирер /Алемриз вуна ашкар ийимир, яр».
Бес вири ктабра са кьадар дегишвилер кваз хьайила, «Етим Эминан ктабар гьазурай, ирс ахтармишай вири алимри (Нагъиевал къведалди!), Къуръандин хатI хьиз, тестикь хьанвайди яз» гьикI гьисабзавайтIа яраб?
IX. А.Исмаилован гафарай, «Лагь зи ярдиз» шиирдин пудлагьай бенд ихьтинди тир: «Сирер-савда сифте санал авуна, /Ахмакь хьана, лагь, зун вичихъ агъуна. /Етим Эмин геж гъавурда акьуна, /Гила вич заз душман я, лагь, зи ярдиз». И бейтиникни «Ф.Нагъиева кубутвал кутунва», – лугьузва, гила вич вичин гьахълувилихъ агъуна, гьиллейрин худда гьатнавай «критикди». Амма вичи лугьузвай гафарин жавабдарвални гьисс тийизвай ада, вич вердиш тирвал, гьа инални табзава: ада, «ихьтинди тир» лугьуз, гъизвай бейт 1998-йисуз вичи туькIуьрай ктабдай я (138 ч.). А.Исмаилова вичин туькIуьрунар кутунвай шиир тIвар алачиз ганва. Амма и шиир, «Лагь зи ярдиз» тIвар алаз, сифте яз, 1995-йисуз Гъ. Садыкъиди туькIуьрай ктабда (46 ч.) ганва. Шиирдихъ ихьтин баянни гала: «Сифте яз гузва. Д.З. Мегьамедова жагъурайди я». А.Исмаиловаз вичин вилерай «Ф.Нагъиева кубутвал» кутунваз аквазвай пудлагьай бейт 1995-йисан ктабда икI я: «Сирер-савда вичи захъди санална, /Ахмакь хьана вичихъ умуд акална. /Етим Эмин акурла рак акьална, /Гила дуьнья такIан я, лагь зи ярдиз».
Гьич са нукьтIани дегиш тавуна, гьа авайвал 2018-йисан ктабдиз (27 ч.) къачур и бейтиник ва санлай шиирдик, ярабаллагь, Ф.Нагъиева кубутвал гьикI кутунватIа чирун четин кар я! Захъ лугьудай гаф амач, гьуьрметлу кIелзавайди. Аял хьиз туш, хьрак квай къари хьиз туш, сейке итимдиз кутугнавач эхир икI вич тухун! Макьсад вуч я ихьтин тапарринни гьиллейрин? Етим Эминан шииррин гьахъвал жагъурун яни, тахьайтIа Ф.Нагъиев русвагь авун? Жаваб якъин я.
И бейт ва шиирдин цIарар Абдуселима вичи дегишнавайди буьркьуьдазни аквазва, амма буьгьтенар «критикди» масадал вегьизва.
Х. «Ф. Нагъиева гьазурнавай ктабда гьар са шиирда цезура чIурунин себеб вуч я?» – галатун течиз, мадни сад садалай эйбежер вичин гьиллеяр давамзава А.Исмаилова. Мисал яз, ада «Завай са хата хьана вун яр кьуна» цIар гъизва ва и цIарцIиз «Фейзудина вичин къуьруь ранда янава» лугьузва (инал нин ранда къуьруьди ятIа, гьуьжетар авуникай файда авач; и кардин гьакъикъат, А.Исмаилованни Ф.Нагъиеван эсерар гекъигайла, кIелзавайбурувай чпивай чириз, лугьуз жеда).
Тегьнечиди зал илитIзавай «цезура чIурунин себеб» масакIа я.
Вичикай ихтилат физвай шиир эвела Назир Агьмедова 1948-йисуз туькIуьрай (18 ч.), Мегьамед Гьажиева сифте гаф ва къейдер кхьей кIватIалда, «Гуьзел 3» тIвар алаз, акъатна. (М.Гьажиев и изданидин цензорни тир. Гьар са чинал адан къул алай ктабдин лап куьгьне экземпляр заз Н.Агьмедован хци, Мавлуда, багъишнай. Адав гвай чарарай за «Гевил, вун икI сефил жемир» шиирни акъуднай). «Гуьзел 3» шиирдин кIанихъ баянар гала. Сифтегьан кьве цIарцIиз – «Завай са хата хьана вун яр кьуна; /Ви гьакъикъат чир чир хьанач хьи заз, гуьзел» – ихьтин баян ганва: «Маса вариантда (жуьреда) икI лагьанва: «Сад хатIа хьана загвай вун яр кьуна: /Ви гьакъикъат чир дахьана заз, гуьзел». «Вун яр хьана, вавди мецел рахайла» (пудлагьай) цIарцIиз баян: «Маса вариантда: «Яр я лугьуз ширин мецел рахайла». Гуьгъуьнай и шиир, «Зав рахамир» тIвар алаз, 1957 (94 ч.), 1960 (146 ч.)-йисарин ктабриз, гьа баянарни галаз, акъатна.
А.Исмаилова зи хеве твазвай ц1арарни, ада тегьне ягъзавай жуьреда, и ктабра ава: «На заз рикIелай тефидай кар кьуна»; «Сад садаз акурла рикIер шад жеди». (2018-йисан ктабда кьудлагьай бейтина, гъалатI яз, «жеда» кхьенва).
Гьелбетда, 2018-йисан ктаб гьазурдайла, за жувани Мегьамед Гьажиева, вич жавабдар яз, къул чIугунвай 1948-йисан кIватIалда авай вариантдикай менфят къачунва. И кардиз «цезура чIурнава», «къуьруь ранда янава» лугьуни, эвелни-эвел, критикдиз маса вариантрикай хабардар туширди, муькуь патахъай адан тегьнеяр бине авачирбур тирди субутзава. Шиирдин муькуь цIарарин патахъайни зи хевез вегьизвай «тахсирар» гьа и жуьрединбур я.
«И шиирдиз алимди винидихъ чун рахай цIарарин рифмаяр тикрар жезвай вичин къундарма тир вад цIарцIин бенд сухнава», – успатзава А.Исмаилова. Эгер критикди вичи тегьне ягъзавай кIвалахдин иесидин ахлакьдик хкIадай гафар лугьуз, адан тIварцIиз рахшандар ягъиз, ам агъузариз алахъиз хьайитIа, бажагьат ихьтин уюнри адан гафарал мешреб гъида, адан гафариз къуват гуда. Шаксуз, ихьтин ниятар гьар са инсандин вичин тербиядилай, къенепатан ахлакьдилай, чирвилерин дережадилай аслу я. КIвалахзавай гьар са кас гъафил жеда, ада гъалатIар ахъайда, адан фикирар дегиш жеда. Амма а гъалатIар, ягъалмишвилер къалурдай жуьреяр авайди я. Садлагьана вири крариз чIурукIа килигунихъ хийирдилай шийир гзаф жеда.
Гьелбетда, А. Исмаилова винидихъ за «сухнава» лугьузвай вад цIарцIин бенд зи къундарма туш, ам КIиридин алманахда ава (кил., КI.А., шиир №7, 12-13 чч.). ЦIарарин поэтикадай аквазвайвал, абур КIиридин алманахдин 45-чина авай «Завай са хата хьана, вун яр кьуна» шиирдин кьудлагьай бейтинин са вариант я (адал тIвар алач, 137-нумра ала). Шаиррихъ чпин бязи чIаларин вариантар хьун малум кар я. 2018-йисан ктабда (28 ч.) и вад цIар вилик квай бейтинилай гуьгъуьниз, *–лишан алаз, куьлуь шрифтдалди ганвай баян тир. Амма, даггизда рукописдин электрон вариантдай чарчиз акъуддайла (зи хкуькьун авачиз!), и бейт еке шрифтдалди ганва. Гьавиляй, баяндин цIарарни шиирдик акахьна, гъалатI арадал атанва. Гьелбетда, и баян шиирдин кIаник ваъ, «Къейдер ва баянар» разделда гун гена кутугнавай.
XI. «Гуьзел Тамум» шиирдин патахъай. Эхь, виликан вири ктабра и шиир кьуд гьижадин кьуд цIарцIин бейтер яз ганва. Гьахъ лагьайтIа, сифтедай зазни «Гуьзел Тамум», гьа вири ктабра ганвайвал, кьуд гьижадин кьезил цIарарин шиир хьиз, Етим Эмина Къиблепатан поэзиядин кIалуб тир гъезел кьатIна арадал гъанвай цIийи кIалуб хьиз акунай. И кар за Эминан уьмуьрдикай ва шииратдикай кхьей (2002) ктабдани къейднава. Гуьгъуьнай шаир Ибрагьим Гьуьсейнова и шиирдин кIалуб гъезел я лагьана тестикь авунай. Р.И. Гьайдарован къейд ийизвайвал, «Гуьзел Тамум» муьжуьд гьижадин цIарарин шиир я (шиир КIиридин алманахдани 8-гьижадин цIарара ганва: №138, 47 ч.). Гьайиф хьи, 2018-йисан ктабда зун и шиирдин кьуд гьижадин, кIелзавайбур вердиш тир кIалуб хуьнал акъвазна. Гьелбетда, са шакни алачиз, «Гуьзел Тамум» гьакъикъи гъезелдин кIалубда туькIуьрнавай эсер я. Гъезел 16 гьижадин (А.Исмаилова лугьузвайвал, 15 гьижадин ваъ!) цIарарикай ибарат я. Гъезелдиз ирид бейт ава, амма эхиримжи бейтинин цIар квахьнавайвиляй, Етим Эминан шииррин ктабар туькIуьрзавайбуру эхиримжи цIар (ам кьуд гьижадин цIарара са бейт я) гадарзавай. Гъезелдин цIарарин гьар кьве гьижадилай, гуя чеб-чпин севтина гьатзавай лепеяр хьтин, къенепатан рифмаяр къвезва (гьар са цIарцIе ихьтин рифмаяр пуд жезва). ЦIарарин эхиррани вири гъезелдиз са ванцин (аа, аа, аа…) монорифма ава. Амма икьван чIавалди акъатай вири ктабра гъезелдин эхиримжи, цIукьудлагьай, цIар (кьуд гьижадин шиирдин са бейт) авач. Аквадайвал, мецерай мецериз физ хвенвай и шиирдин бязи рифмаяр ва эхиримжи цIар квахьнава.
Лугьун хьи, 1948-йисан ктабдилай къенин йикъалди Етим Эминан шииррин ктабар туькIуьрайбуру, гьарда вичивай жедайвал, шиирдиз мецера квахьнавай Эминан хатI хкиз алахъунар авунва. Абдуселим Исмаилова 1998-йисуз туькIуьрай ктабдани «Гуьзел Тамум» вариантдик гена гзаф кимивилер ква:
Гуьзел Тамум, ая фагьум, зи чанда гум къекъвезава.
Вилин накъвар, хьана селлер, сефил вилер ишезава.
Хьайла яргъал, са дерди-гьал, за нив, гуьзел, ийин гила?
Залан парар хьана гъамар, сабур-кьарай текъвезава.
Рекъиб шейтIан я хьи душман, жемир адан гьич вун чIалахъ,
Аман я ваз, гумир на наз, зи чан цIраз, кIуьрезава.
Ашкъидин дерт я хьи зегьмет, заз и зиллет гумир вуна,
Гуьзел, зун икI мийир гъарикI, зун рикIи-рикI хъинез ава.
ЧIур хьана гьал рикI хьана сал, са затI мецял ава текъвез.
Авур икьрар чIур мийир, яр, зал душманар хъуьрезава,
Эмин факъир на икI тамир, хийир-шийир фагьум ийиз,
Геже-гуьндуьз заз, Етимдиз, вун къакъатиз кичIезава.
И шиирдай аквазвайвал, вири цIарара гьар кьве гьижадилай, лепеяр хьиз, пуд-пуд къвезвай къенепатан рифмаяр квадарнава; цIарарин эхиррай аа, аа, аа… жуьредин монорифмаяр квахьнава (и вариантда рифмаяр аа, ба, ва, да…- хьиз, ганва); патан гафарикай зун рахадач (абур, манадиз, аваздиз, Эминан нугъатдиз килигна, хкягъун герек я); эхиримжи иридлагьай бейт инани эсиллагь авач.
Гьелбетда, 2018-йисан ктабда «Гуьзел Тамум» шиир, Етим Эминан устадвилив кьадайвал, шиирдин чIалан ва кIалубдин сергьятрай экъечI тавуна, туьхкIуьриз зунни алахънай. (ТIвар кьур ктабда шиирдин кьуд гьижадин цIарарин кIалуб хвенватIани, къенепатан рифмаяр, цIарарин эхирра авай монорифмаяр чпин чкайрал хканва). 2018-йисан ктабда авай вариантдин гьар кьуд цIар са цIарцIиз элкъуьрайла, шиир 16 гьижадин гъезелдин кIалубдиз хквезва; шиирдин цIарара авай «рифмайрин лепеярни» малум жезва; эхиримжи цIарцIин вариантни (жуван конъектура) теклифнава:
Гуьзял* Тамум, ая фагьум, зи чанда гум къекъвезава,
Накъвар, дердер, хьана селлер, сефил вилер ишезава.
Са дерди-гьал тежез, гуьзял, рикIе зи тIал-мерез ава,
Залан гъамар хьана парар, сабур-кьарар тежезава…
Аман я ваз: гумир на наз – зи чан кьураз-кIуьрезава,
Гуьзял, жаван мийир пашман, на рикI гьикьван зи незава?
Ашкъидин дерт я хьи зегьмет, вахъ ви, гьелбет, гъерез ава.
Гуьзял, за гьикI айин? Зи рикI акъатиз икI кичIезава.
ЧIур хьана гьал, рикI хьана сал, са затI мецял текъвезава…
Авур икьрар чIурмир на, яр – чал душманар хъуьрезава.
Рекъиб шейтIан, дустни душман – гьардахъ жуван терез ава,
Геже-гуьндиз заз, етимдиз, вун къакъатиз кичIезава.
Эмин фагъир на икI тамир: зал гьакI шийир элкъвезава,
Ая дуван на, гваз иман: мад вуч залан эвез ава?**
_____________________
* Эминан и шиирда, шиирдин везинди тIалабзавайвал, гафар яркIи нугъватдиз хас тирвал, гуьзял, мецял кIелун ва кхьин лазим я. (Чеб рифмада авай дуьшуьшра Эминан шиирра шадвилялди, кIвалялди, мецялди… жуьреярни гьалтзава).
** Эхиримжи цIар зи теклиф я (белки, чи литературоведриз, шаирриз мадни кутугай цIар жагъин).
2018-йисан жува туькIуьрай ктабдик гъалатIар квач лугьунивай зун яргъа я. Гьайиф хьи, и девирда, издателствойра, редакцийра корректоррин къуллугъар амачирвиляй, акъатзавай ктабра газетра, журналра (А.Исмаилов редактор тир «Самур» журналдани) кимивилер амукьзава. 2018-йисан ктабни гъалатIрикай михьи туш. Анжах шиирра ихьтин зурба гьарай-вургьай акъуддай кьван кар хьанвач эхир. И къал акъудзавайбур паталди, «Эминан шииррик кямир!» лугьузвайбур паталди рехнеяр квачиз акъатнавай Етим Эминан ктаб гьим ятIа?
Мад тикрар хъийин, Етим Эминан ктабар туькIуьрайбуру, халкьдин рикI алай шаирдин чIалар анжах хъсанарун паталди, са гьихьтин ятIани дегишвилер тваз хьана. Амма а йисара шииррик акатнавай рехнейрикай, гьайиф хьи, рахунар эсиллагь фенач. Мецерай мецериз фена, кIватIнавай шииррик, бязи гъалатIар акат тавуна амукь тавунвайди чизвайвиляй тир, белки. Гьар гьикI ятIани, а йисара акъатай ктабри, абур туькIуьрай ва сифте гафар, къейдер кхьей ксари (Г.Гьажибегова, Ш.Мейланова, Н.Агьмедова, М.Гьажиева, А.Агъаева, Гъ.Садыкъиди, Р.Гьайдарова ва мсб.) Етим Эминан шииратдин илим арадал гъидай мумкинвал гана. Гьавиляй Етим Эминан уьмуьрдикай, адан шииратдикай жагъизвай гьар са делил, шииррин гьар са бейт чаз багьа ядигарар я.
Винидихъ къалурайвал, 1998-йисуз Абдуселим Исмаилов вич кваз туькIуьрай ктабдани дегишвилер тIимил авач. Бязи гафар, цIарар гьатта цавай къачурбур хьиз аквазва. Вич Эминан шииррив икI жавабдарсузвилелди эгечIзавай касди масад русвагь авунин себеб вуч я бес?
А.Исмаилов кваз туькIуьрай 1998-йисан ктабда авай гъалатIар акур рагьметлу Агьмедулагь Гуьлмегьамедова а ктабдикай нарази макъала кхьенай (Куьгьне гьамам, куьгьне тIас. Лезги газет. 23.09.1999-й.)
За жуван я макъалайра, я ктабра 1998-йисан ктабдиз тегьнеяр ягъун хевез къачуначир (вучиз лагьайтIа, гьа виликан ктабрани бязи дегишвилер авайвиляй).
Бес гила, 2018-йисуз акъатай ктабдикай (бязибуру кIелни тавунмаз), гъавурда авайдани-авачирдани зурба гьараяр-вургьаяр акъудунин сир вуч ятIа?! Гьуьжетарзавайбуруни акI лугьузва хьи, налугьуди, Эминан хатIарай абурун кьил акъатнава, адан шииррин гьар са гаф абуруз чизва. Ктабдай ктабдиз гьикI физватIа са шиирдин рехъ кьванни кьатIун тавуна, са ктабни гъилелай-тупIалай тавуна, бязибур тадиз гьуьжетдин майдандиз экъечIзава. Вучиз? Вуч паталди? Эминан шиирар хъсанарун паталди ятIа, хъсанара! Эмин хуьн паталди ятIа, хуьх! Амма гьарай-вургьайдалди ваъ. Са шиирдин кьванни тарихдиз килиг, ам ктабдай ктабдиз гьихьтин дегишвилер кваз физватIа синагъ ая.
СССР чкIай йисара Етим Эминал, СтIал Сулейманал гьужумар гзаф авурди я, иллаки са миллетдин векилри. Етим Эмин шаир ваъ, фекьи тир лугьудайбур, СтIал Сулейман, анжах социализмадикайни вождарикай тарифдин манияр ягъай ашукь тир, шаир – ваъ, лугьудайбур пайда хьана. Бес а чIавуз гьина авай, Эмин, Сулейман хуьзвайбур? «Ф. Нагъиева Эминан шиирар чIурзава!» – лугьуз тапан ванер чукIурзавайбурукай тир, саки 30 йисуз журналдин кьиле хьайи шаир дишегьлидини Эмин хуьнин патахъай кхьей затI, гьайиф хьи, чаз акунач. Белки, гьа миллетдин векил тир, вичин чIехидакай вил къяйзавай жеди, къуллугъ гъиляй акъатуникай кичIезвай жеди. Айиб авач. Амма, эвел жува дериндай таб-керчек тупIалай тавуна, фитнейрик экечIун эгьли ксариз лайих крар туш эхир!
Ф.Нагъиевак, винидихъ къалурай хьтин, «тахсирар» кутазвайбуру 2018-йисан ктабдиз «Арбен Къардаша вучиз рехъ гана» лугьуз, а касдилайни наразивал ийизва. Амма 1998-йисуз А.Исмаилов кваз туькIуьрай, гена гзаф гъалатIар квай ктабдиз рехъ куьз гана лугьузвач. Белки, Етим Эминан шииррин гьар са ктаб (гьайиф хьи, гъалатIар абурук виридак ква) Эминан ирс чирдай илимдин – эминоведениедин деринриз вегьезвай мад са кам хьиз кьабулзавайвиляй я жеди.
Эвелимжи, и гьарайзавайбурулай виридалай Етим Эминан шииратдин гъавурда А.Къардаш ава. Гьам шаир хьиз, гьам Эминан чIаларин таржумачи хьиз, гьам шаирдин уьмуьрдикай, шииратдикай кхьей пара дерин ва менфятлу макъалайрин иеси хьиз… Адан гъилелай, яргъал йисара Даггиздин редактор яз, Етим Эминан шииррин ктабарни фена. Адаз тарс гудай дережада къенин гьарай-эвер гвайбурукай садни авач. Эминал, Сулейманал гьужумар ийизвай йисарани, абурурун шиират адалатсуз критикадикай хуьн паталди, цIударалди макъалаяр кхьейбур мад гьа Арбен Къардашни Фейзудин Нагъиев туширни?
А.ИСМАИЛОВАН КРИТИКАДИН МАКЪАЛА КIЕЛАЙДАЛАЙ ГУЬГЪУЬНИЗ ихьтин суалар амукьзава:
1) Мурад-метлеб вуч тир икьван яргъи ихтилатрин? Эминан шиират чIурзавайбурукай хуьн? Амма Эминан шииррин ктабрай патан гъалатIар квачир, адан ирс кIватIайбурун таъсир квачир, ктабар туькIуьрайбуру гъил элкъуьр тавунвай шиир бажагьат жагъида. Винидихъ чна гъайи гекъигунрай, веревирдерай аквазвайвал, А.Исмаилова вичи туькIуьрай ктабдик гена гзаф патан, Эминанбур тушир хкуькьунар, алаваяр ква. Масадал буьгьтанар вегьедалди, итIи-битIийра къекъведалди, эвелни-эвел Эминан шииррин вири ктабар вилик эцигна, жув шаклу тир шиирдин вири вариантар гекъигна кIандачни?! Эминан фондунин кьилевайдаз, Дагъустандин халкьдин писателдиз, «Етим Эминан тIвар ва ирс къадимлу авунин къайгъудар»диз и крар гена хъсандиз чир хьана кIанда.
2) Белки, критикдин къаст Ф.Нагъиев кхьинарзавай кас хьиз, пешекар хьиз, гьатта инсан хьизни кьацIурун, русвагьун тиртIа? Ихьтин футфаяр кутунар, инсандал квачир тахсирар илитIиз, ам негь ийиз алахъунар вири девирра хьайиди я. Амма табни гьилле яргъал-мукьвал виридаз райиж жедайди рикIелай ракъурна кIандач. Гьелбетда, зи уьмуьрда, за кхьей затIара зун гъалатI хьайи дуьшуьшар гзаф ава. Амма жуван гъалатIар за гьамиша хеве кьазвайди, зун абур туьхкIуьриз алахъзавайди за кхьизвай затIар кIелзавайбуруз чир тахьана жеч.
Абдуселим Исмаилован «критикадин» макъаладикай хкатзавайвал, адан метлеб Эминан шииррин къайгъударвал авун тушир. Садлагьайди, и кар ада вичи кубутвилелди Эминан шииррик кутунвай алавайрайни аквазва. Кьведлагьайди, классикрин ирсинин къайгъударвал авун паталди, абурун ирс винелай ваъ, дериндай чирунни герек я.
Муькуь патахъай, А. Исмаилован къаст Фейзудин Нагъиев русвагь авун тирди, ада вичин макъаладин сифте кьиле ийизвай кьван къаб алай ихтилатрай, гафариз верер гунрай, инсанрин чIуру хесетрикай гъизвай мисалрай аквазва (гила, ада масад кьацIуриз авур алахъунар дуьздал акъатайла, аквазва хьи, ада масадаз ягъай кьван тегьнеяр, чиркин гафар вири вичиз лайихбур я). А.Исмаилова, «бязибур» гаф ишлемишнаватIани, зал илитIзавай тахсирар сад садалай аламатдинбур я:
А) «Етим Эминанни СтIал Сулейманан яратмишунрив гъавурда авачиз эгечIиз, бязибуру абур чпин гъарибвилерин машгъулатдиз элкъуьрзава. ИкI эгечIуникай неинки классикрин ирсиниз, гьакIни санлай милли культурадиз зиян хкатун мумкин тирдакай абуру гьич фикирни ийизвач. Ачухдиз аквазва: абурун мурад чеб амайбур хьтинбур туширди къалурун, чпин фагьум-фикир башкъа ва дерин тирди тестикьариз алахъун я».
Б) «эхиримжи йисара чеб ялавлу ватанпересар, халкьпересар яз къалуриз алахъна, ихтибарлу жемятдин гьисабдай гелирар къачузвай, идалди чпин тIварар машгьур ийиз кIанзавай ксар гзаф хьанва. Абуруз “Квез вири халкьдин крарив эгечIдай ихтияр авач!” лугьудай ксарни амач. ЛагьайтIани, намуслувилел ва намуслубурал хъуьрезвай девирда ванни хквезмач».
В) «Яраб Фейзудин Нагъиеваз вичин тIвар раиж ийидай маса рехъ жагъанач жал? ПIирерив икI эгечIдай адетар чи халкьдихъ са девирдани хьайиди туш эхир! Етим Эмин пIир яз фадлай кьабулнава эхир!»
Яъни, А.Исмаилован вилерай, Ф.Нагъиев Етим Эминанни СтIал Сулейманан яратмишунрив «гъавурда авачиз эгечIзава», ва адан эгечIунрикай классикрин ирсиниз «зиян хкатзава»; за жув «ялавлу ватанперес, халкьперес яз къалуриз», жуван «тIвар райиж ийиз» алахънава.
Вуч жаваб гун ихьтин тахсирриз?! Гаф амач! Хухь ман, мирес, жувни ватанперес, халкьперес! Эгер рикIе авачтIа, садавайни вич «ялавлу ватанперес, халкьперес яз» къалуриз жедач. Ватанпересвал, халкьпересвал – им гьар йикъан уьмуьр тухузвай къайда я. Кьасухдай, чеб къалуриз, ахьтин алахъунарзавайбур эхирки хъуьруьнриз аватда.
Эвела заз жувал илитIзавай тапан тахсирриз жавабар гуз, гьиллебазрихъ галаз майдандиз экъечIдай гьяз авачир. Я заз, абуруз кьван, мажалдин вахтни авач. Амма зи хийир кIандай ксари фитнейриз жаваб кхьин меслят авуна.
ХупI тир хьи, зал ийизвай гьужумар лезги литературадин хийирдиз тиртIа, Етим Эминан эсерар абурук акатнавай патан рехнейрикай михьи авун паталди тиртIа. И гьерекат датIана гуьнгуьнаваз фини, и къатилдик мад ва мад цIийи къуватар желб авуни къалурзавайвал, и гьерекатдин къаст масад я: Фейзудин Нагъиев неинки са рекьяй пешекар хьиз, гьакI инсан хьизни русвагь авун, ада уьмуьрда авур кьван кIвалахрилай цIар чIугун. ИкI тирди гьатта са гъвечIи мисалдайни аквазва: «Лезги газет» гьеле чапдиз акъатдалди са йикъан вилик амаз Низами Абдулгьамидова (Мансура) Фейсбукда «Пакагьан "Лезги газетдай"» лагьана, муштулух яз, Шихсефи Сефиханован «Хуькуьрмир шаирдик!» тIвар алай макъала чап ийизва (гьайиф хьи, гъибетарзавайбун таъсирдик агъсакъални акатна…)
Бес «Лезги газетди», вуж гьахъ я – туш чир тавуна, квачир тахсирарни, чиркин талбаярни зал вегьезвай Абдуселим Исмаилован макъаладиз жавабни вилив техвена, адан футфайриз кап ягъзавай материалар тади гьалда газетда, Фейсбукда, Инстаграмда гуни, Эминан юбилейдин неаниз трибунай эминоведриз тегьне ягъуни и вири къалп къугъунар са мярекатдинбур тирди аквазва.
За Низами Абдулгьамидован (Мансуран) макъаладиз виликдай гайи жавабда «Лезги газет»-дин редактордивай тIалабнай: инсандик квачир тахсирар кутазвай, ам кьацIуриз алахъзавай къундармаяр жуван миллетдин авай са газетда гун хъсан кар жезвач. ИкI хьайитIа, газетдин ери агъуз аватда. (Амма редакторди и гафар макъаладикай хкуднай). Мадни ихьтин нубатсуз ихтилатрал кIан-кIукI эцигдайвал, вири гьуьжетарни бягьсер садра гьялна куьтягьдайвал, газетда са «Элкъвей стол» тешкилунни теклифнай за. Амма гьайиф хьи, редактордиз и ванни хьанач.
Бязибуру гъибетрикай хразвай, чарадал илитIзавай бине авачир ихтилатри газетдал бажагьат мешреб гъида. Ихьтин нубатсуз кхьинри кIелзавайбурун кьилерни тIа ийизва, жегьил несилдизни чIуру рехъ къалурзава, кхьинарзавай касдин михьи вахт, нервияр са цIийи затI кхьиниз ваъ, а гьиллейриз жавабар гуниз пуч ийизва.
Мад гъилера тикрарзава: ша чна лезги тIвар алай газетдин дережа хуьн!
Са касди масадал, тапарралди «ам ахмакь я» лагьана, талба вегьейла, адаз кап ягъдай гзафбур жагъида. Амма и кардал шак гъидай, а гафариз бине авани-авачни жузадай сад-кьведни жагъун четин кар я. Заманаяр гьардав вичин гьахъ гваз, гьардав вичин терез гваз къвез-фидайбур я.
Бес вуч авун герек я гьа «ахмакь» тIвар акьалтайда? Адаз амукьзавайди, духтурханайриз физ, анализар вахкун, вичин мефт, зигьин синагъ ийиз тун, вич «ахмакь туш» лугьудай справкаяр кIватIун, вичин бегьемвал чидай шагьидар акун… Амма гьа и рекье виридалай багьа тир затIар – вахт, сагъвал, белки, зигьинни квадарун мумкин я. Белки, русвагьвилин дем кутазвайбурун кьилин макьсадни ихьтинди ятIа?
Дуьнйа я ман пехил, яман; чир жез амач дустни душман. Жув шад авун патал, садаз акваз кIан я масад пашман… Ихьтин гьилле-белаяр вичин кьил-кьилел алай, гьахъ-адалат гвай, вичихъ масадбуруз ухшар тушир кьетIен са алакьун авай гьар садан кьилел къвезвайбур я. Чпиз адалатсуз, нагьахъ аксивилер акур тIварарин санни гзаф я. Гьатта лезги тарихдани хьана гьахьтин ксар: Кьуьчхуьр Саид («Ивид вире авай гъуьлягъ…»), Етим Эмин («Зун кьейила, тазиятдиз къведайди…»), СтIал Сулейман («Квачир бела винел гъалиб…»), Алибег Фатахов (жегьил яз, зурба бажарагъ авайвиляй, ам пехилбуру душманвилелди кьулухъай ягъна телефнай), Алирза Саидов (чагъинда аваз, пехил такIанвилери адан уьмуьр куьруь авуна), Ибрагьим Гьуьсейнов (писателрин союздин кьиле вич чавай къакъатдалди хьайи са касдиз ам такIан тирвиляй, и зурба шаирдиз бязи «жуванбуруни» пара писвилер авурди я).
Зазни жуван кхьинрин, туькIуьрунрин (яратмишунрин) уьмуьрда «жуванбурукай» аксивилер гзаф акуна. ЯтIани заз амукьзавайди абуруз «Квез чухсагъул, зи мидяяр, куьн авайвиляй. Йугъди-йифди зи далудихъ куьн галайвиляй…» – лугьун я.
Фейзудин Нагъиев,
филологиядин илимрин доктор.
16.12.2018.