II Узбек атамаси хакида. Иккинчи нашр

Анвар Шукуров
«Узбек» атамасининг келиб чикиши хакида
(Иккинчи нашри. Тулдирилган).

«...Бурунги асрларда Туркистон ва турклар вокеоти ва ахволи хакинда туркий, форсий ва арабий тилларда неча китоблар ёзилгандурки, у китоблардан рус ва бошка оврупойилар истифода этган ва этмакдадурлар. Лекин у мухталиф (турли-туман) тилларда ёзилган. Тарихий асарлардан биз туркистонийлар истифода этуб, янги мухокама ва тадкикот ила  уз шевамизда мунтазам бир асар вужудга келтирганимиз йук»– деганди М.Бехбудий, куюниб.
  Мустакилликдан кейин М.Бехбудий айтган даврлар етиб келди. Кулингиздаги ушбу рисола, муаллифнинг таъкидлашича Ватанимиз, Марказий Осиё, Эрон, Озарбойжон, Туркия, Якин Шарк, Европа тарихида хозирда мавжуд карашларни, бошкача талкин этишга ундайди. Гап бу ерда Узбек атамаси качон пайдо булганлиги хакида боради.

Хар бир ота-бола оралиги 30 йил эканлигини инобатга олсак, йил хисоби хакикатга жуда якин айтилмокда. Бундан ташкари Абулгозий Угузхон билан Чингизхон уртасидаги 450 йилдаги оталарнинг исмини билмаганлигини айтади (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 22-бет)”. Абулгози уз асарида шундай деганини яхшилаб тахлил килинса, у 450 йил эмас бундан деярли 6 баравар – 2800 йиллик муддатга адашаётганини курамиз.
Агар, Абулгозийнинг бу гаплари ишончсиз десак, унда етти ёт бегона Геродотнинг фикрларига эътибор берайлик.
“Улар(кипчок)ларнинг хисобича, Таргитай шохлиги замонидан Доронинг бостириб кириши даври ораси роппа-роса 1000 йилни ташкил этармиш” (“Кадимги тарихчилар Урта Осиё хакида”YURIST-MEDIA MARKAZI” Тошкент-2008 йил 8-бет).
Геродот Абулгозийдан 2100 йил олдин  яшаган. Бундан чикадики, агар Геродотнинг маълумотини асос учун кабул килсак, кипчокларнинг Дашти кипчокка келганларига Абулгозий даврида 3000-3500 йиллар булган хисобланади. Шу билан биргаликда Дашти кипчокда яшаган туркийларнинг математикада, астрономида, йиллар хисобини юритишдаги билими танкидни кутарадиган даражада, тахлил килишга арзигулик булган деб айтолмаймиз. Шунинг учун улар Геродотга Таргитайнинг келганлигини минг йил булди деганда, яна бир минг уч юз йилга адашганликларини тушуниш мумкин.
Абулгози саноги куйидагича:
1.Ёфас алайхиссалом; 2.Турк; 3.Тутак; 4. Аблачахон; 5.Дебаккуйхон; 6.Куюкхон; 7.Аланжанахон; 8.Мугулхон; 9.Корахон; 10.Угузхон; 11.Ойхон; 12.Юлдузхон; 13.Манглайхон; 14.Тенгизхон; 15.Элхон; 16.Каён; (450 йилдаги кишилар номаълум, шунинг учун яна 15та кишини кушсак оталар сони 30 та булади) 32.Бартачина; 33.Куймарал; 34.Бичин Каён; 35.Тимач; 36.Кичи мерган; 37.Кужамбурал; 38.Букабандунхон; 39.Самсавчи; 40.Калимачухон; 41.Темуртошхон; 42.Менгли хужахон; 43.Аланкуванинг исми номаълум отаси; 44.Аланкува; 45.Бузанжирхон; 46.Букахон; 47.Дутумнанхон; 48.Кайдухон; 49.Байсункурхон; 50.Тумнахон; 51.Кабилхон; 52.Бартанхон; 53.Есугай Баходир; 54. Чингизхон.
Яъни, 10-ота Угузхон билан 54-ота Чингизхонгача 44 киши бор. Уларни 30 (йил)га купайтирсак 1320 йил булади, унда Угузхон милоддан олдинги II асрда яшаган булиб чикади. Александр Македонский милоддан олдинги 3 асрда Урта Осиёга келган. Ундан сунг биронта туркий хокон Хитой, Хиндистон, Рус ерлари, Эрон, Шом, Мисргача борганида албатта, тарихда кайд этилган Салавкийлар ёки Рим империяси билан тукнашган буларди.
Шунинг учун Абулгозийнинг Нух алайхиссаломдан Угузхонгача булган оталар саноги тугрилигига (жуда катта шубха билан, чунки Абулгозий айтганидек “Хеч нимарсанинг мартабаси туккуздин юкори булмас, нихояти туккуз турур” (Абулгозий “Турт улус тарихи” Т-1992 йил “Чулпон” нашриёти 12-бет) биринчи бошдаги оталар ичидан Мугул чикарилса Угузхон 9-ота булиб колади) хозирча кунамиз, аммо колган оталарнинг купчилиги Абулгозий хамда М.Улугбек руйхатига кирмаганлигини инобатга олишимиз керак.
Энди юнон олими Диодор фикрининг иккинчи кисмига эътиборингизни тортмокчи эдим:
“Баъзи бир атокли шохларнинг отлари скифларнинг турли шохобчалари — саклар, массагетлар, аримасплар ва х.з.ларга ном булиб утган”.
Хуш Угузхон исми билан шундай шахобчалар аталганми? Аталган экан. Уша пайтларда аталган шохобчалар хозирги пайтда бутун бошли халклар булиб кетибди. Хар холда 4000-4800 йил катта муддат.
Бу масалага киришишдан олдин, кадимги юнон олимлари юртимиз тарихига оид маълумотларда жуда куп ишлатган сузлари Окс; Оксиарт; Оксиана, Оксиан кули, оксиёнлар, оксиадранклар, Окс Искандарияси, Трансоксиана сузлари узаги Окс сузи нимани англатишини билиб олсак яхши буларди.
ОКС, Оксус — Амударёнинг юнон, лотин ва урта асрлардаги Европа манбаларида тилга олинган номи. Баъзи олимлар (В. В. Бартольд, Б. Гофуров) Оксни сув худоси Вахшнинг (Вахш — Охшо) номи десалар, бошка олимлар (С. П. Толстов, Я. Г. Гуломов, Х. Хасанов) кад. туркий Укуз — «дарё» сузининг фонетик варианти деб хисоблайдилар.
Ха, айтмокчи агар греклар бу дарёнинг номи(Окс)ни шундай атамаганларида бу дарёнинг номи уша пайтдаги Угуз номи билан аталганини, балким билмасдик. Ха, дарёлар номини йулбошчилар номи билан аташ туркийларга хос эди. Олтойда Урхон (бизнинг тилимизда бу суз Урхун-Енисей битигидан Урхун булиб юрибди) дарёси бор, худди шундай Сурхондарё хам Угузхоннинг набираси шарафига куйилгани мантикан тугри, асосан туркманлар яшайдиган Бухоро вилояти Коракул туманида хам Сурхи номли кудук бор. Россиядаги Атилла (Итил дарёси)ни эсланг.
Шунинг учун хам С. П. Толстов, Я. Г. Гуломов, Х. Хасановларнинг кад. туркий Укуз (Амударё) — «дарё» сузининг фонетик варианти деб хисоблашларини, “катта сув” кейинчалик тарихий шахс – Угузхон сузи билан богланган десак тугри буларди.
Демак, Искандар Македонский бу ерга келган даврда угузлар бу ерда яшаганлар.
Массагетларнинг угуз эканлигини, улар Искандар Македонскийдан анча олдин яшаганлигини Геродот хам тасдиклаганини юкорида келтирдик.
Академик В.Бартольд хам Туркманистондаги угузлар таркибидаги солурларнинг Хитойдаги салорлар (Абулгозий маълумотига кура Угузхоннинг набираси, угли Тенгизнинг фарзанди) билан узаро богликлигини исботлаган экан (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 115-бет).
Шунингдек, З.Зиётовнинг фикрича юнонлар эфталит деб атаган кавмлар хам угузлардан булган (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 193-бет). Туркман сарилари таркибида хуросонли (Хуросонли хам Угузхоннинг набираси) уруги кайд этилган (Уша ерда, 116-бет). 
Угузлар А.Македонский даврида бу ерда мавжуд булганлигининг яна бир исботи: Искандарнинг кайнотаси Балх хокими –Оксиартнинг исми айнан нимани англатади? Оксиартдаги, Окс – угуз, “арт” юнонлар учун аниклаштирувчи сифатни билдирган, туркийда эса “Угуз” сузининг кандайдир кушимчаси борлигини куришимиз мумкин.
Юнон ва рим олимларининг куллаган сузларига энди туркий узак оркали укинг: Окс (Угуз); Оксиарт (Угуз+хон ёки бошка); Оксиана (Угузлар ватани), Оксиан кули (Угузлар кули – хозирги Орол денгизи), оксиёнлар (угузлар), Оксиана Искандарияси – Угузлар ватанидаги Искандария, Трансоксиана (Угузлар кучиб келган жой).
Энди юкоридаги олимларнинг “ОКС”ни “ДАРЁ” ёки сув маъбуди “ОХШО” деб узакка солиб укиб курсак, мантикдан узоклашилганини курамиз. 
Оксиарт сузидаги “арт” кушимчаси, уша давр шароити учун турли вариантларда булиши мумкин, масалан – Угуз+хон; Угуз+бука; Угуз+бой; Угуз+ой; Угуз+берк; Ой+Угуз.
Оксиарт сузи Угузхон деб таржима килиниши эхтимоли йирок. Чунки, бу пайтда Балх Эрон Ахоманийлари тасарруфида булган ва Балх хукмдори Доронинг жуда якин мулозими эди. Шунинг учун Оксиартни – Угуз+ой;  Ой+Угуз булганлиги уша давр учун мос эди (Кушон подшоси Гиройни эсланг).
Бирок, кейинчалик бошка исмларнинг келиб чикиши динамикасидан Оксиартни – Угуз+берк; Угуз+бука ва Угуз+бойлардан бири булганлиги хакикатга якин. Чунки, хондан кейинги уриндаги кушимчалар туркийда “берк” – мустахкам, “бука” – пахлавон маъноларини берган, кейинчалик бу кушимча сузлардан “бек” сузи келиб чиккан, “бой” сузи эса хаммага аён.
Угуз сузи бошка миллатларга, кабила ва уругларга хам берилганми? Булиши мумкин, качонки Угуз сузи туркий тил кискаруви ёки бошка халклар томонидан турлича шаклларда ифода этилган булса.
Масалан, угузлар араб ва форс манбаларида “гуз”лар ва “гуз”лар деб аталган эканлар.
9—11-асрларларда Орол ва Каспий денгизи буйларидаги кучманчи ва ярим утрок кабилалар иттифоки хам гузлар дейилган; Янгикент Угузлар ябгуси кароргохи булган... 1040 йилдан сунг салжукийлар бош булган Угузлар Гарбий Осиё мамлакатларини босиб олганлар. 11—13-асрларда Угузлар этноними Урта Осиё ва Эронда туркман, Якин Шаркда эса турк этноними билан алмашган. Угузлар. туркман, озарбайжон, турк хамда гагауз ва коракалпоклар этногенезида мухим роль уйнаган. Угузларнинг эпик асарлари («Китоби дадам Куркут», «Угузнома») сакланиб колган (Узбекистон Миллий энциклопедиясидан).
Нега энди угузлар уз номларини Урта Осиё ва Эронда туркман, Якин Шаркда турк номига алмаштирган экан?
Форсийлар ва арабларнинг угузларни “гуз” ёки “гуз” демасдан уларни катта оталари исми Туркдан келиб чикувчи – туркман ва турк аташларига сабаб, 13-асрдан бошлаб то 20-аср бошига кадар бу худудда туркийлар (Эронда элхонийлар, Сафавийларнинг асосий таянчи – кизилбошлар, кейинчалик кожорларнинг хукмронлиги, Якин Шарк эса Усмонли Турклар назоратига тушиб) мавкеининг ошиб кетиши сабаб булгандир, балким.
Угуз сузининг турли жойларда турлича кискарувини балким “киргиз” сузида хам кузатишимиз мумкин. Биринчидан, Абулгозийнинг айтишича, Угузхоннинг Киргиз исмли набираси булган. Иккинчидан киргиз сузи – “кирк угуз”дир. Чунки, Угузхон умри охирида Иссиккулни узига макон килиб танлаган.
Угузхоннинг набиралари ичида бизни эътиборимизни тортадиган яна шундай исмлар бор: “Хуросонли, Суркий, бу вактда ани Сурхий дейтирурлар, Киргиз. (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 26-бет).
“Сурхи” номида – туркманларнинг уруги кайд этилган. Республикамиз жанубидаги Сурхондарё вилояти хам айнан Угузхоннинг набираси СУРХОН сузидан келиб чиккан. Нега деганда уша пайтларда халкнинг суз бойлиги хозиргидек бой булмаган. Масалан, Угузхоннинг отаси Корахоннинг Ур исмли укаси булган (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 42-бет). Ур деган исм бор жойда, нега энди Сур деган исм булмасин?
Угузхоннинг Хуросонли исмли набираси Хуросонда тугилгани учун шундай исм олганлиги туркий менталитетга хос удум.
Хуш “угуз” сузи яна бошка минтакаларда хам шакли узгарган тарзда учрайдими?
Узбекистон Миллий энциклопедиясида, бу хакда куйидаги маълумотлар бор:
1.Торклар, узлар, гузлар — Марказий осиёлик угузлар кабила уюшмасидан ажраб  чикиб, Волгабуйи ва Жанубий Русь даштларига бориб жойлашган кучманчи туркий кабила. Русь  йилномаларида торки (турклар) деб юритилган ушбу кабила номи Византия манбаларида “уз” шаклида учрайди. Шунингдек, рус йилномаларида Торклар «черные клобуки» («кора калпоклилар») тарзида хам тилга олинади.
     2. Узлар —  кадимий туркий кавм. 7—8-асрларда Еттисув ва Сирдарёнинг урта окимларида яшаб, Турк хоконлиги ва Карлуклар давлати таркибида булишган. Уларнинг бир кисми гарбга силжиб, 8-асрнинг охирида Орол денгизининг жанубий-шаркий худудларига бориб урнашган ва угузлар тасарруфида булиб келган...
  Узлар 11-асрнинг 30-йилларида Днепр ва Дунай дарёлари оралигига бориб жойлашган. Бу худудни 1060 йил Русь князлари бирлашиб эгаллаганлар, натижада Узларнинг асосий кисми гарбга — «Мукаддас Рим империяси» ерларига кучган (юнон тарихчиларининг маълумотларига кура, Узлар сони 600 минг кишига етган), кичик бир кисми эса, Кичик Осиёга, Усмонли туркларга кушилиб сингиб кетган. Кейинчалик Узларнинг бир кисми яна хам гарбга силжиб, Жанубий Русь чуллари оркали Гарбий Европа (Юнонистон ва Венгрия)га утиб кетганлар. Узларнинг кейинги авлодлари — гагаузлар хозир хам Молдавия, Руминия ва Венгрияда яшайди (Узбекистон Миллий энциклопедияси).
Агар келтирилган маълумотларга синчковлик билан эътибор берилса, араблар ва форслар угузларни – “гузлар” ёки “гузлар” деб атаганлар, византияликлар эса “уз” деб атай бошлаган ва нихоят “узлар” деган уруг пайдо булади ва улар яна узларини “кук угуз”(гагауз) деб атай бошлайдилар.
Иккинчи томондан туркий тиллар хусусияти хам сузларнинг вакт утиши билан кискарувига олиб келади.
Исмлар ва уларнинг маънолари билан олиб борган изланишларим яна бир янгиликка дуч келишимга олиб келди. Масалан, махмадона сузи, биз сунний мусулмонлар учун жуда огир суз экан. Маълум булишича, бу гап айнан Мухаммадона сузининг кискаргани экан.
Олимларнинг фикрича Мухаммадали сузи кискариб – Мамадали, Мухаммад сузи Мамат, Мухаммад Амин сузлари Мадамин, Мухаммад Сиддик сузлари Мамасиддик булиб кетибди. Яна бошка сузлар хам вакт утиши билан кискариб кетаркан. Масалан, Ахмад Яссавий яшаган Ясса, аслида Сакса (юнонлардан колган эсдалик,хойнахой) булган экан.
Ва нихоят, “Угуз” сузи Марказий Осиё, Эрон, Урта Шарк, Озарбайжонда “Уз” булиб кискарганини кузатишимиз мумкин.
Бунинг яккол мисоли Узбекистон энциклопедиясидаги мана бу маълумот:
“...Жалолиддин Мангуберди Багдод атрофида 12 кун тургач, Озарбайжон томон кетади. Озарбайжон ва Аррон отабеги Узбек ичкилик, маишатга берилиб давлат ишларини уз холига ташлаб куйган эди, давлатни амалда унинг хотини Малика хотун бошкарарди. 1225 йил майда Жалолиддин Мангуберди Марога шахрини жангсиз кулга киритади. Дамашк, Эрбил хокимлари у билан иттифок тузишга рози буладилар. Отабек Узбек Табризни ташлаб Ганжага, сунг Алинжо калъасига кочиб уша ерда вафот этади...”.
Эътибор бераяпсизми? Олтин Урда хони Узбекхон Султон Мухаммад (тахм. 1282—1342) тугилишидан олтмиш йил аввал хам Озарбойжонда Узбек исмли хоким мавжуд эди! (Хали бу ерларни Чингизхон авлодлари кулга киритмаган хам эдилар). Бундан ташкари 11-асрда Сурияда яшаган араб тарихчиси Усома ибн Мункизнинг “Китоб ал эътибор” (Ибрат китоби)да ёзилишича Узбек исмли Мовсил хокими булган (!!!) (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 189-бет).
Хуш, “Озарбойжон” сузида Угуз сузи бормикин? Туркий тилларда маълум муддат утгач сузлар юкоридагидек кискаришини назарга олсак, Озар сузи Угуззар сузининг кискаргани булиб чикади. Айнан угузларнинг турк ва туркман номини олишни истамаган кабила ва уруглари – Угузлар – Угуззар, Уззар – Узар, туркий исмлар анъанасидан келиб чикиб Узар – Узар+бой- Узарбой+ жон булган деган фикрдамиз.
Энди шу тахлитда Узбек сузи сузидаги “Уз” хам аввал Угуз булгани мантикан тугри. Демак, кадимги Угуз+берк, Угуз+бука сузларидан УЗБЕК сузи келиб чиккан булади.
11-асрда Мовсилда хокимлик килган, 13-аср бошида Озарбайжонда отабек (хоким)лик килган “Узбек” сузи хам айнан Угузбек сузининг кискаргани булиб чикади.
Демак, тарихчилар П.П.Иванов, А.Ю.Якубовский, Хилда Хукхэмларнинг «узбек» этнонимини Олтин Урда хони Узбекхон (14-а.) номи билан боглаши уз-узидан рад этилади.
Хозирги узбеклардаги уз (бошка мамлакатларда хам бор), юз (кейинчалик унинг купайишидан минг уруги пайдо булган менимча)  уругларини хам, козоклардаги жузларни хам Угузга тегишли деб кабул килсак булади.
Чунки, Махмуд Кошгарий “Девону луготит турк”да Румдан Хитойгача булган худудда яшаётган туркий кавмларни (хозирги Россия, Козогистон, Узбекистоннинг шимоли буйлаб) санайди. Шунда у угузлар беженек, кипчоклардан кейин яшайди деб курсатади. Яъни, бу ерлар хозирги Козогистон худудига тугри келади. Бу эса козоклардаги жузлар (катта, урта, кичик) хам угузлар маъносида эканидан далолатдир.
Хулоса шуки, Угузхон бундан кирк саккиз аср аввал яшаган, Узбек сузи, Угузберк сифатида пайдо булганига эса кирк асрдан ошган. Хозирги пайтдаги Озарбайжон, Туркманистон, Узбекистон, Козогистон, Киргизистон давлатлари, Коракалпогистон Республикасидаги туркий кавмларнинг асосий кисми кадимги угузлардан ташкил топади ва улар бу ерларда дунё яралганидан буён яшаб келмокдалар.
Яна битта топонимда Угуз сузининг Уз булиб кискарганини кузатиш мумкин. Бу хозирги Узгенд (Угузкент) шахри.
  Ха, айтмокчи. Юнон тарихчилари Угуз сузини бутун дунёга Окс сифатида танитдилар. Буюк Британияда Оксфорд шахри бор. Уларнинг айнан угузлар булиши хакикатга жуда якин.
Россиялик олим Мурад Аджи кадимги инглизларнинг куйидаги сузлари туркийдан утганлигини айтади:
     "Молодой"-“Ёш” - "янг", "немедленно"-“куккисдан” - "тап", "сытый"-“тук” - "ток", "прикреплять" –“токмок” - "так", “Одежда”–"мода"- тун-(ton), "делать надрез" - "зарубка" – “киркиш”- (kert - kerf), "греметь"-шовкин- (tang tung et - tang).
Бундан ташкари, юкорида “уз”лар буйича келтирилган маълумотда, юнон тарихчилари 1060 йилларда  «Мукаддас Рим империяси» ерларига кучган Узлар сони 600 минг кишига етган, дейишган. Бу жуда катта микдор. Оддий бир солиштириш, 1941 йил урушигача булган даврда Узбекистон ахолиси 6 млн. киши атрофида булган экан, орадан 60 йил утиб, бу микдор 4,5 бараварга усган. 
Мабодо, Буюк Британиядаги Окслар хам узларининг келиб чикишини Узбекистондан эканликларини тан олсалар. Оксфорд сузи айнан уша хозирги Киргизистондаги Узганнинг уйкоши булиб хисобланаркан.
Чунки, Оксфордни сузма суз таржима килсак тахминан “Угузларнинг култиги, кечуви” деб таржима килинаркан.
  Хукукшунос булганим туфайли конунлар мартабасини бизга ургатишган. Мисол учун хеч кайси конун Конституцияга хид булиши мумкин эмас. Бошка конунлар Кодексларга зид булмаслиги керак. Хукумат карорлари ва Фармонлари конунлар, кодекслар, Конституцияга зид булмаслиги керак.
Шу сабабдан илмий асарларнинг бош Жамланмаси, Конституцияси ¬ ¬¬- Узбек Миллий Энциклопедияси деган акида миямда каттик урнашиб колганди. Бундан кейинги манба Узбек тилининг изохли лугати деб хисоблардим.
Миллий энциклопедиянинг аврар – астарини чикариб, ундаги маълумотларни бирламчи, энг ишончли, нуфузли манба деб хисоблаб Узбек атамаси Угуз+Берк сузларидан ташкил топганлиги хакида хулосага келиб, дуппимни осмонга отиб, шатур-шутур Узбек атамасининг келиб чикиши хакидаги рисолачани 2010 йилда эълон килиб юбордим.
Аммо, деярли хеч кимдан очик хайрихохлик эшитмадим. Бирок, жуда купчилик менинг китобчамни укиганлигини билиб колдим. ТошДУнинг Филологларидан бири уйимга кидириб келиб мен билан танишиб кетганлигини тушунмадим хам.
Орадан бир неча йил утгач айнан шу фикрни бошка зиёлиларимиз хам айтганлиги маълум булди. Тугри улар орасида тарих ёки тилшунослик олимлари, профессор ёки доцентлари йук экан. Шу боис уларнинг фикрлари Миллий Энциклопедияга киритилмаган, мен хабарсиз эканман.
Бу хакда хурматли шоиримиз, тарихчимиз, зиёлимиз Хуршид Давроннинг мехнатлари тахсинга лойик экан.
Мен сизга у кишининг бу хакдаги фикрларини келтириб утаман:
«Узбек атамасининг келиб чикиши
Гарб олимларидан булмиш Аллен Ж. Франк ва Петер Б. Голден «узбек» атамаси Туркистон кенгликларида Олтин Урда хони Узбекхондан анчагина олдин пайдо булган деб таъкидлашса, бошка бир гурух (П.П.Иванов. А.Ю.Якубовский, Х.Хукхэм) бу атамани Узбекхон (яшаган йиллари: 1283-1341, тахтда утирган йиллари: 1213-1241) номи туфайли пайдо булган деб даъво килишади.
Баъзи олимлар эса, масалан, М.Эрматов «узбек» сузининг пайдо булишини туркий кабилалардан булмиш уз(уз)лар билан боглайди.
Аммо, маълумки Олтин Урда хони Узбекдан аввал хам бу атама мавжуд булган. Масалан, ХII асрда яшаган муаррих Усама ибн Мункиз “Китаб ал-Иътибар” асарида Мосул амирининг исми Узбек эди деб кайд этади. Машхур муаррих Рашидиддин Фазлуллох ал-Хамадоний хам узининг “Жоме ат-Таворих” асарида илгезидийлар сулоласига тегишли Табриз хокимининг исми Узбек Музаффар деб маълумот беради. Жалолиддин Хоразмшох кушинбошликларидан бирининг исми хам Жахон Пахлавон Узбек булгани маълум.
Бу маълумотларни келтиришимдан максад шунда-ки, бугунги кунда «узбек» этноними хусусида ёзилган илмий макола-ю манбаъларда аксарият бу атамани бепоён Дашти Кипчокда кучманчилик килган турк-мугул уругларининг айрим кисми узларини эркин, хеч кимга буйсунмаган деб билганлари сабабли «узбек», яъни «узига бек» деб атаган деб даъво килинса, яна бир гурух олимлар Олтин Урда хони Узбекхон (1312-1340) номидан келиб чиккан деб ёзишлари асоссиз эканлигини ва бу исм жуда кадимдан мавжуд эканини, демак, «узбек» илдизини хам олисдан излаш лозимлигини уктириб утишдан иборат.
Мен «узбек» атамасининг келиб чикиши муаммосига ёшлик чогларимдан кизикканман. Хозир бу хакда батафсил тухталиб утирмокчи эмасман. Мавриди келганда бу масала акс этган тарихий-бадиий асарларимдаги фикрларимни жамлаб сизга етказишга уриниб курарман.
Бу масалани хал килиш, «узбек» атамасининг пайдо булишига аниклик киритиш осон эмаслигини яна бир таъкидлайман. Тарихчи олим Бурибой Ахмедов «Тарихдан сабоклар» китобида (Тошкент, «Укитувчи», 1994, 196-бет) жуда тугри кайд этганидек, бу «масала шу кадар мушкул, жиддий ва нозикки, уни илмий жихатдан тахлил этиш бир киши киладиган иш эмас. Бунинг учун араб, форс, хитой ва бошка тилларда ёзилган манбаларни бемалол укий оладиган тарихчи, етук археолог ва антрополог, яхши тилшунос олим, кадимий халклар хакида уларнинг туриш-турмуши, дини, эътикоди ва бошка белгиларига караб илмий хулоса чикара оладиган этнограф, классик жугрофия илмини, айникса, топонимикани яхши билган жугроф, халк огзаки ижодини мукаммал билган фольклорчи олимларнинг биргаликда, бошка юмушларни йигиштириб куйиб, илмий тадкикот ишлари билан мунтазам шугулланиши талаб килинади».
Хозирча эса “узбек” атамасининг келиб чикиши билан боглик бир фаразнинг турт киши томонидан айтилиши хакидаги маълумотни сизнинг эътиборингизга хавола килмокчиман, холос.
Бу фаразни дастлаб 1988 йилда ёзилган, аввалан “Шарк юлдузи” журналида босилган, кейинчалик 1991 йилда нашр этилган “Самарканд хаёли” китобимнинг туркийларнинг келиб чикиши билан боглик мулохазалар давомида ёзиб утган эканман (Хуршид Даврон. Самарканд хаёли. Тошкент, 232-236 бетлар). Уша мулохазаларимдан парчаларни айрим тахрирлар билан келтираман:
“Аксарият кисми уз аждодлари тарихидан бехабар замондошларимиз ушбу тарихий эссе-киссани укиш давомида “туркийлар”, “турклар”, “узбеклар” атамалари устида чалгишларини истамай, уша тарихий даврдаги шароитни хисоблаб, бу атамаларга изох беришни маъкул курдим.
…Шуни кайд килиш лозимки, утган асрларда кухна Шарк тарихини урганиш билан асосан овруполик олимлар купрок шугулланишди. Бу энг аввало каддини тиклаб олган Оврупо узининг оч назарини Осиё китъаси мулкларига тикиши билан, факат шундан кейингина илм-фан фидойиларининг урганишга ташналиги билан изохланади. Шу сабабдан, Шарк тарихини асосан овруполиклар тадкик килгани учун бу кадимий худудда яшаб утган халклар, элатларнинг номи маъноси, келиб чикиши асосан Оврупо (эроний) тиллари нуктаи-назаридан чикиб урганилган. Уша даврда туркий тилларни урганиш суст булгани сабабли, бу тилларга деярли мурожаат килинмаган. Бунинг окибатида бир томонлама фикрлар пайдо булди. Шу сабабдан хам жуда куп овруполик тилчилар Урта Осиёда яшаган кадимий халклар, элатлар шаркий эрон тиллари гурухига мансуб Сугд ва Хоразм тилларида гаплашганлар деганлари гумонлидир. Саклар ва массагетлар Оролбуйи, Еттисув, Тангритог (Тянь-Шань) ва Олтой этакларида яшаган туркий тилли хунлар, сэньбийлар, уйгурлар билан ёнма-ён яшаганини хисобга олиб, Н.Аристов, Г.Грумм-Гржимайло, А.Кононов, С.Малов Пелько, А.Габен каби тадкикотчилар бу кучманчи халкларнинг эрон тилли гурухга киришига шубха билан карайдилар. Юнон муаррихи Херодотнинг “Тарих” асарини таржима килган И.Пьянов: “Массагетлар деганда факат туркийларни назарда тутиш керак”, — деб ёзади.
…Энди вохаларда яшовчи халкларга назаримизни каратайлик. Назаримиз уларнинг хаммасини камраб ололмаслиги туфайли, факат асрлар оша Амир Темур салтанатининг марказига асос булган воха – кадимий Сугд мулкида яшаган халкка эътибор берайлик. Сугд мулкини араблар томонидан босиб олиш вокеаларини баён килган муаррих ат-Табарий, Сугд хокимлари ва лашкарбошилари турклар эди, деб маълумот беради. Кадимий Сугд маданият учокларидан бири – Панжакентда топилган сугдий тангачаларга зарб килинган сузларни урганган тадкикотчи О.И.Смирнова, сугдликлар турк тилида сузлашганлар, деган хулосага келади. Олиманинг бу хулосага келишига Сугд тангачаларида зарбланган “жабгу” сузи булиб, бу суз фонетик ва морфологик тузилишига кура туркийчадир. “Девонул лугатит-турк”да изохланишича, “йабгу”, “йафгу” сузи “хондан икки даража паст булган мансаб ёки мансабдор” маъносини билдиради.
Бу кадимий этник гурухлар орасида бохтарликлар (бактрияликлар) билан сугдийлар жуда юксак маданият эгалари булгани кухна Юнон, Рум, Эрон, Хитой, Хинд ва араб манбаъларидан маълум.
Икки дарё оралигида яшаган туркий халкларнинг шаклланишига хизмат килган жараёнга бу худудга мелоддан аввалги III-II асрларда кучиб келган кушонлар ёки кадимий Хитой манбаъларига кура “юечжилар”, мелоддан аввалги II асрдан то мелодий IV аср давомида бу улкани харбий йул билан эгаллаган хунлар, мелодий V-VI асрларда эфталитлар (хойталийлар) томонидан асос солинди. Уларнинг хаммаси туркий гурухга мансуб булиб, улар тарихда кушонлар ва эфталитлар (хойталийлар) давлати деб ном колдиргани давлатларни ташкил этганлар.
…Биз хикоя килаётган даврга келиб, бир замонлар турлича номлар билан аталган уруглар замирида турк деб аталган (бугун Туркия турклари дебгина тушунмаслик учун туркийлар деб кабул килинган) ягона халк, ягона улус аллакачонлар шаклланиб улгурган эди. Бу халк шаклланиши качон тугаган эди, деган сурокка эса олимлар турлича жавоб беришади. Баъзилар бу жараён мугул боскини арафасида, яъни XII аср охирига келиб, икки дарё оралигида бунёд булган йирик давлатлар тузилиши билан якунланди деса, баъзилар бу шаклланиш IX-X асрларда – Корахитой давлати тузилганда, бошкалар XI-XII асрда – Корахитойлар билан Хоразмшохлар хукмронлиги оралигида, айримлар эса XV-XVI асрда тугаган деб курсатадилар. Яна баъзилар бу жараён XI-XIV асрлар орасида руй берган деб таъкидлайдилар. Аммо биз бу жараён XII аср охирида, мугул боскини арафасида, Хоразмшохлар давлати даврида руй берди деб хисоблаймиз. Боскиндан сунг бу худудда урнашган мугуллар хам куп вакт утмай, мана шу шаклланиб улгурган туркийлар таркибига сингиб кетдилар. Зеро, мугул кушинининг асосини хам туркий уруглар ташкил этгани учун бу жараёён жуда осон кечади. Шу уринда мугул боскинидан сунг Амир Темурнинг пароканда улкани ягона хокимиятга буйсундириши билан боглик фаолияти махаллий халк бирлигини кучайтиришга бирламчи асос булганини унутмаслигимиз керак. Бу пайтга келиб давлат хужжатларини ягона туркий тилда ёзиш расмий тус олди. Бобур мирзо яшаган даврга келиб, “туркийлар” деганда Амударёнинг жанубий киргоги теварагида, икки дарё оралигида, Дашти Кипчокнинг жанубида яшовчи махаллий ахолининг асосий кисми англанарди. Бобур мирзо ва бошка темурийлар шу халкка мансуб эдилар.
Уша даврдаги узбеклар эса мугуллар боскинидан сунг Дашти Кипчок ва Олтин Урдада яшаган туркий уругларидан иборат бирлашма эди. Уларнинг номини купчилик тадкикотчилар Олтин Урда хони Узбек (1312-1342) номи билан боглашади. Бу албатта, гирт асоссиз бир гапдир.
Хуш, ”узбек” сузининг этимологияси, «узбек» атамаси качон ва кандай пайдо булган. Бу хакда турлича карашлар мавжуд. Менинг уйлашимча, бу атама кадимий аждодимиз Угизхон номи билан буглик булиб, «Угизбек» сузининг «узбек» булиб кетган шакли булса ажабмас. Нима булгандаям, «узбек» атамаси жуда кадимий даврларга бориб такалади.
Милоддан олдинги ХII асрга таалукли Аш-Шира (Ассирия) битиклари (Урта) Осиёнинг бепоён даштларидан бостириб кирган скифлар (искитлар) боскини хакида хабар берар экан, бу жанговар кучманчи кабилалар номини ишгауз, уларнинг бошлигининг исмини Испак деб маълум килади. Туркий халклар тарихи билан жуда яхши таниш булган одам “ишгауз” деган ном аслида “угиз” номи билан богликлигини, бу ном «ичугиз» эканини тезда пайкайди.
Маълумки, йигирма турт уругдан иборат бу туркий кабила (уюшма) икки йирик гурухдан иборат булиб, бири «ичугиз» («ички угиз», иккинчиси «ташугиз» (ташки угиз) деб номланган.
«Ичугиз» номининг Ас-Шира битикларидаги “ишгауз” сузига накадар ухшашига эътибор берган булсангиз керак. Уша кадимий битикларидаги Испак сузига келсак, аш-шираликлар боскинчиларнинг узларига бегона, номаълум исмларини бузиб ёзишлари табиий. Аслида эса скифлар бошлигининг исми Угизбек ёки шу исмнинг кискарган шакли – “Узбек” («Узбак») булганига шубха йук (колаверса, ён-атрофдаги бошка халклар хам узбекларни «озбак” деб аташини эътиборга олсак, бу фикримиз катъийлашади). Тарихда бундай бузилишлар жуда куп учрайди. Аждодларимиз – саклар, массагетлар ва уларга мансуб кахрамонлар номи юнон муаррихлари асарлари оркали бузилиб етиб келган. Бу исмларнинг аслида кандайлигини билмаймиз. Колаверса, муаррих нотаниш тилда ишлатган исмларнинг баъзан накадар бузилишини жуда якин утмишимиздан мисол билан исботламокчиман. Хоразмлик буюк муаррих Баёний русларнинг Хива шахрини босиб олиш билан боглик вокеалар баёнида Чор Россияси кушини бошликларининг номларини, жумладан Кулачов, Веруфкин номларини тилга олади. Бу номлар русча булиб, аслида Головачёв, Верёвкин булган. Худди шу бузилиш окибатида “Узбек” (Узбак”) Аш-Шира битикларида “Испак” булиб кетганига аминман.
Бу фаразни иккинчи булиб, устоз Аскад Мухтор дастлаб “Тафаккур” журналида кисман “Тундаликлар” сарлавхаси билан босилган, кейинчалик 2005 йилда нашр этилган “Уйку кочганда” китобидаги кайдларнинг бирида куйидагича баён этади:
«Узбек халкининг номини Узбекхон номи билан боглашади. «Узбекхон» узи каердан келиб чиккан?
Менимча, бу сузнинг (демак, халк номининг хам) тарихи жуда узок. 721 йилда туркий кабилаларнинг курултойи булган. Шунда Билга хокон уз нуткини бундай сузлар билан бошлайди:» Эй, турк угиз беклари!» «Угиз» у вактда «кабила» маъносида ишлатилган. Демак, «Угиз беги» — кабила бошлиги деган суз. Угиз беклари замонида элнинг анча имтиёзли бир катлами булган. Узбеклар туркийларнинг ана шу катламига мансуб табакадан келиб чиккан, деган фаразим бор.»
Учинчи булиб, бу фаразни таникли тарихчи олим, архитектура фанлари доктори, Шарк мамлакатлари Халкаро архитектура Академиясининг хакикий аъзоси Пулат Зохидов дастлаб «Узбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2002 йил 9-сонида босилган «Кун тугардин кун ботарга сузи етган зот» маколасида учини чикарган булса, кейинчалик «Тафаккур» журналининг 2008 йил 1-сонида босилган «Рабгузий саодати» маколасида аник баён этади:
«Узбек этногенези каби «узбек» этноними замирида хам «угуз» сузи ётган булиши хакикатга купрок мос келади. Бу фаразни шу билан хам далиллаш мумкинки, Византия солномаларида кунчикар томондан куюндек босиб борган туркий угузлар номи кискартирилиб «гуз», «уз» тарзида кайд этилган. Яъни, «уз» — «угуз» сузининг шунчаки ихчамлашган шакли, холос. Бу калом яна бир соф туркий Суз — «бек» билан кушилиб, янги — «узбек» атамасини хосил килган ((маколани тулик холда мана бу сахифада укинг)».
Туртинчи булиб бу фараз хусусида таникли адиб Тохир Малик уз веб-сахифасида куйидагича мулохаза билдиради:
“Узбек» атамаси хакида турли фикрлар мавжуд. Тарихчи олимларимиз таъбирича: «узбек” – узига узи бек” дегани. Яна бошка таъбирда узбек тарихини Узбекхондан бошлашади. Бу икки фикрда хам мантикий асос йук. Аввало, ер юзида яшаётган каттами-кичикми хар бир халк узига узи бек, бошкага тобе булишни истамайди. Иккинчидан, агар тарих Узбекхондан бошланса, бу хонга “Узбек” деб ким исм берган? Бу исм осмондан олинмагандир. Демак, бу ном, бу атама аввал хам булган.
Мен тарихчи эмасман, олимликка хам даъвоим йук. Бирок, бу хусусда катъий фикримга эгаман. “Киргиз” – кир угузи, «Гагауз» – кук угуз демакдир. Туркий халкларнинг бобоси Угузхон булганлар. Бу хакда кадим тарих китобларида етарли маълумотлар бор. Айни Угузхон даврларида кавмларга (оилаларга) ном берилган: уйгур, корлик, кибчок, кангли…(бу тарихга кизикканлар Мирзо Улугбекнинг “Турт улус тарихи” асаридан бахраманд булсалар дуруст). Бизнингча «узбек” – Угуз беги демакдир. Яъни Угузхон саройига якин оила шундай аталган. Бу хол Европада хам булган. Масалан, Россияда «дворянин” деган табака булган, яъни “прилиженниый к царственному двору” – подшо саройига якин булган киши. Яна Европада лорд, герсог, барон… каби табакалар борки, барчаси хукмдорга канчалик якинликни ажратиб туради. Угуз беклари хам саройга шундай якин булганлар.
Тарихчи олимларимиз узларининг Якубовский, Бартолт, Бертелс каби устозларининг айтганларини махкам ушлаб олмасдан асл манбаъларни урганиб, тахлил килиб фикр юритсалар дуруст буларди. Бизнинг тарихимизни урганиб, китоб ёзганлари учун у зотлардан миннатдормиз. Бирок бу борада бир хакикат мавжуд: бир миллат тарихини урганиб бахо бераётган бошка миллат вакилининг баён этилган фикрида албатта уз миллати манфаати ётади. Ана шу манфаат холислик йулини тусади».
* * *
Шунингдек, «узбек» сузи этимологиясининг угуз сузи билан богликлиги хусусида тарихчи олимлар Н.Норкулов ва У.Жураевлар саккизинчи синфларнинг «Узбекистон тарихи» дарслигида айтиб утган нуктаи назари хам мавжуд.
Юкоридаги келтирилган «узбек» атамасининг келиб чикиши билан боглик бир фаразнинг бир неча шахс томонидан бир хил асосга таяниб билдирилиши бежиз булмаса керак. Менимча, бунда аник бир тарихий хакикат намоён булмокда.
Кейинги ёзувларимизда бу хусусдаги фикрларимизни давом эттириш нияти билан хозирча нукта куяман.
Хуршид Даврон, www.kh-davron.uz

Иккинчи боб тугади.