Узбек атамаси хакида. Иккинчи нашр

Анвар Шукуров
«Узбек» атамасининг келиб чикиши хакида
(Иккинчи нашри. Тулдирилган).

«...Бурунги асрларда Туркистон ва турклар вокеоти ва ахволи хакинда туркий, форсий ва арабий тилларда неча китоблар ёзилгандурки, у китоблардан рус ва бошка оврупойилар истифода этган ва этмакдадурлар. Лекин у мухталиф (турли-туман) тилларда ёзилган. Тарихий асарлардан биз туркистонийлар истифода этуб, янги мухокама ва тадкикот ила  уз шевамизда мунтазам бир асар вужудга келтирганимиз йук»– деганди М.Бехбудий, куюниб.
  Мустакилликдан кейин М.Бехбудий айтган даврлар етиб келди. Кулингиздаги ушбу рисола, муаллифнинг таъкидлашича Ватанимиз, Марказий Осиё, Эрон, Озарбойжон, Туркия, Якин Шарк, Европа тарихида хозирда мавжуд карашларни, бошкача талкин этишга ундайди. Гап бу ерда Узбек атамаси качон пайдо булганлиги хакида боради.

                СУЗБОШИ  УРНИДА

     Узбекистон Президенти И.Каримов 2010 йилни «Баркамол авлод» йили деб эълон килиниши муносабати билан, ёшларимиз янада билимли, узга таъсирларга берилмайдиган, мулохазали, тафаккурли инсонлар булиб етишишларини ният килиб, Ватан ва унда минг йиллардан буён яшаб келаётган халклар тарихини, адабиётини, динини, сузларини, бутун дунё мамлакатлари географияси, адабиётини, дунёга танилган олимлар, сиёсатчилар, ёзувчилар, шоирлар, ихтирочилар, таникли санъат усталарини жамлаган холда алохида компьютер дастури тайёрлашни ният килдим.
 Олти ой мобайнида узимизнинг расмий нуктаи-назаримизни баён киладиган Узбекистон энциклопедияси, Узбек тилининг изохли лугати, Узбек топонимлари, Узбек исмларига багишланган китобларни синчиклаб урганишга тугри келди ва хали Ватанимиз тарихи, Узбек тили буйича катта ишлар килиш кераклигини тушуниб етдим.
      Етмиш йиллик совет – дахрийлик замонида зуравон давлат аппарати Марказий Осиё тарихини сохталаштириш оркали, Чор Россияси бошлаган туб халкларга беписанд караш сиёсатини давом эттирганлигига гувох булдим.

I. ЭНГ КАДИМГИ  ХАЛК

      Марказий Осиё халклари хакида факатгина чор Россияси тарихчилари ёзганлари йук. Уларнинг сохталаштириш даври эса Оллохга шукурким утди. Энди кадимги чет эллик олимларнинг фикрларини узимиз мустакил тахлил килсак булади.
      Мисол учун бундан икки минг йил аввал яшаган юнон олими Диодорнинг фикрларига эътибор каратсак:
      «Энг бошида скифлар (Дашти кипчокдаги туркий кабилаларни Геродот бундан 2500 йил аввал шундай дея бутун дунёга танитди –А.Ш.) кудратларидек атокли эдилар: Улар Парфия, Бактрия  давлатларини, аёллари эса амазоналар подшолигини тузишган. Скифлар хамиша энг кадимий халк хисобланган, кадимийликда улар мисрликлар-ла беллашадилар»   (Диодор «Тарих кутубхонаси» II, 43-44).
Бактрия давлати деб юнонлар Кушон империясининг пойтахти Балх шахри номини узгартириб юборган булишлари хам мумкин.
 Хуш, Балх сузи нимани англатади?
 Узбекистон топонимлари китобида бундай дейилади:
БАЛХИ – туркийларнинг кенагас, кутчи, «сарой кабилалари, туркманларнинг эрсари кабиласи таркибида балхи (балки) уруги кайд килинган. Балх шахри Кушон империясининг пойтахти булган).  Куриб турганингиздек, Балх топоними туркий суз.
Кушон империяси хакида Узбекистон энциклопедиясидаги маълумот:
КУШОН ПОДШОЛИГИ – Узбек давлатчилиги тизимидаги кадимий давлат... «Кушон» атамаси ё сулола ёки кабилага тегишли булиб, у илк бор милоддан аввалги 1-аср охири — милодий 1-аср бошида хукмронлик килган подшох «Герай» (таржима русчадан келган–А.Ш.)— зарб килдирган тангаларда кулланган...
Энди Балх ва Кушон сузлари этимологияси буйича узимиз мантикий тахлил олиб борсак.
Бактрия, тугрироги «Бактрия» ва «Кушан» сузлари кадимги юнон, рим, яхудий  олимлари китобларида учрайди. Бу уларнинг тилидаги сузлар. Бактрия сузи, бактрлар яшайдиган макон маъносини беради. Масалан Гиркания, Мидия, Парфия,  Алания, Персия, Индия каби, демак «Бактр»лар кандайдир халк ёки кабила  ёхуд бир гурух кишилар сифатида олинмокда.
Бу сузнинг туркий маъноси «Балик» булиши мумкин. Бир пайтлар хозирги Пекин шахри хам Хонбалик номи билан аталгани тарихан маълум. Балик деганда кадимги туркий тилда шахар тушунилган. Нахотки, бу суз дарёдаги балик сузидан олинган?
Балик шахрининг этимологияси туркий тилларнинг агглюнатив  хусусияти (узак сузларнинг елимланиши)дан келиб чикиб назар солинса иккита «Бой» ва «Лик» узак сузлардан ташкил топганлигини куришимиз мумкин. Яъни, «бойлари куп» ёки «бойлиги мул» маъноларини беради. Чунки, бойлиги куп кул «Бойкул», бойлиги куп сой (дарё) «Бойсой», бойлари куп овул – «Бойовул»,  деб аталиши кадимги туркий анъаналарга хос. Кадимда бойлари ёки бойлиги куп шахарлар – Бойкент, Семизкент, Бойлик номлари билан аталгани мантикан тугри ва юкоридаги учала суз хам синоним сузлардир. Вакт утиши билан эса бу шахарларнинг номлари айрича булиб кетган ва хозирги кунда Пайкент, Самарканд, Балх деб номланиб келинмокда.
Шунинг учун кадимги юнон ва рим олимлари Балхни – Бактрия деб аташлари уша ерда яшовчи кишилар – бойларга нисбатан кулланилган ва «бойлар ватани маъносини бериб, бундай туркий узакли сузлар славян тилидаги Богемия (Bohemia)— антик даврлардаёк (Воi(o) haemum («бойлар (хамма-А.Ш.), ватани») номи билан кайд этилган, милоддан аввалги 8-асрда Марбод рахбарлигидаги маркоманлар томонидан босиб олинган худудга нисбатан, Германиядаги Бавария (лот. Bai (u) varii — бойлар (бари-А.Ш.) мамлакати» ахолиси сузлари э=тимоли куп.
Энди европаликлар ишлатган Кушан терминига келсак, бу суз туркийда Кунхон булиши мумкин. Бу исмни олган халк хозир бор. Европага кетган хозирги венгерларни, европаликлар “Хунгар”лар дейишади. Хунгар эса европаликлар айтаётганидек «гунн»лар ёки «хунн»лар эмас, улар Кунхоннинг авлодлари булиб, европага милоддан кейин эмас, балки жуда олдин боришган. Юкорида Миллий энциклопедиядан келтирилган чехларнинг азалий ватани Богемия атамасидаги маълумот ушбу сузларимиз тасдиги хисобланади.
Энди туркий тиллар нуктаи назаридан Хунгар сузи «Кун» ва «Эр» сузлари кушилувидан ташкил топади. Эр сузи угил болага нисбатан кулланилган. Масалан, Алп Эр Тунга ёки Эркут. Айтмокчи хозирги Россиядаги Иркутск шахри айнан ЭрКут, яъни «бахтли эр,угил» номини бериб, хозирги пайтда Узбек тилидаги Бахтиёр сузи уша Эркутнинг хозирги пайтдаги синонимидир.
Факат Кунэр деганда “кундуз кунги угил бола” маъносини кидириш керак эмас. Кунэр (хозирги пайтда шундай исмлар туркларда учрайди-А.Ш.) Кунхонга тегишли угил бола маъносини беради. Кунхон эса тарихан туркийларнинг хони Угузхоннинг катта угли хисобланади. Шунинг учун европаликлар тилидаги Кушан империяси, аслида Кунхон империяси деб номланиши лозим булади.
Хунгар сузи "КунГур" сузининг узгарган шакли хам булиши мумкин. Худди шунингдек Кушан туркий тилдаги Косоннинг европаликлар талкинидаги  талаффузи хам булиши эхтимоли куп. "Кос" эса "Угуз" сузининг узгариб кетган шаклидир.
Аммо, хар кандай тарихий фактни урганишдан олдин туркий халкларнинг узига хос бир жихатини ёддан чикармаслик керак. Бу сифат гарб мамлакатларида консерватизм дейилади. Яъни, анъана ва удумларга содиклик. Дунёда камдан-кам миллатлар узларининг оталарининг исмини хурматлаб, уни уз миллатининг номига куйганлар.
Аммо, баъзи миллатлар узларининг хохишидан ташкари умуман узларига алокаси булмаган бошка номлар билан хам номланиб келишмокда. Мисол учун хозирги Америка Кушма Штатларининг туб ахолиси туркий булганлиги хакида фанда етарли далиллар булса-да, улар хинду деб аталиб келинмокда. Ахолисининг аксарият купчилигини инглизлар ташкил килувчи  АКШ давлати асоси Америка сузи итальян сайёхи Америго Веспуччининг исмидан, Жанубий Америкадаги Боливия давлати номи,  давлат арбоби Симон Боливарнинг, Колумбия эса, испан сайёхи Христофор Колумбнинг фамилиясидан олинган.
Бирок, Марказий Осиёда яшовчи барча туркий халклар азалий ватани Турон, Туркистон, Узбекистонда ундок эмас. Бу масалада улар омадли халк хисобланадилар. Улар энг биринчи оталари Туркнинг исмини унутмасдан, уз миллатларини  унинг номи билан атаб келишар, Туркнинг бошка доврукли фарзандлари эса уруг ва кабила номларида сакланиб келинаётганди.
XX асрда Кизил империя Марказий Осиёдаги туркий халкларни бир-биридан ажратиб, уларнинг номларини унутишлари учун янги-янги миллатларни уйлаб топдилар. Кечагина узларини туркий хисоблаган ахолининг бир кисми озарбойжон, козок, киргиз, коракалпок, узбек, туркманга булиниб кетди.   
Кизил империя уз максадига эришдими? Яъни халк уз урф-одатлари, анъаналаридан воз кечдими? Менинг изланишларим шундай хулосага олиб келдики, Марказий Осиёда Кизил империяга ухшаган зуравонлар томонидан бундан минг йиллар олдин хам, халкнинг хотирасидан айиришга булган уринишларни килиб курган эканлар. Лекин, халкнинг анъаналарга содиклиги бир муъжизавий холатлар туфайли, ичкарида, яширин холатда сакланиб колаверар экан.
Туркий консерватизмнинг яна бир яккол намунаси, кадимда Хитойга тобе булиб турган туркий хон Ишпаранинг Хитой императорга ёзган мактуби булса керак:
«Углимни саройингизга юборяпман. У сизга хар йили келиб чикиши самовий булган отлар такдим этажак. Эрта-ю кеч амрингизга тайёрман. Аммо, кийимимизнинг олдини очишга, урилган сочларимизни ёзишга, тилимизни узгартиришга ва сизнинг конунларингизни кабул этишга келсак, бизнинг урф-одатларимиз жуда кадимий булгани туфайли уларни бузишга жасоратим етмайди. Бутун мамлакатимизнинг калби бирдир» (З.Зиётов «Турон кавмлари» Т-2008 «Истиклол»нашриёти 143-бет).
Эътибор берсангиз, Ишпарахон Хитой императорига тобе булишига карамасдан, «биз сиздан кадимий халкмиз, узингизни хакингизни олинг-у,  бизни уз холимизга куйинг» деган ишора бермокда.
Амир Темур «Бизким малики Турон (Турон шохлари) миллатларнинг энг кадими, туркнинг бош бугинимиз»-дейди. У бошка миллатларнинг шохларига, султон ва киролларига хам «углим» дея мурожаат килади. У кишининг узларини бундай тутишларини, мен уша пайтдаги сохибкиронларга хос, бошкаларга уз устунлигини курсатиш услуби, манманлик, хатто кибрга йуйгандим.
Аммо, унинг набираси хукмдор ва дунёга машхур олим М.Улугбекнинг «Турт улус тарихи» номли асаридаги бир жумлани  укиб,   фикримни узгартиришга мажбур булдим.
Унда айтилишича Нух алайхиссаломнинг туфондан тирик колган уч фарзандининг энг тунгичи Ёфас (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 34-бет), кейингилари Сом ва Хом булган экан.
Жуда катта билим ва салохиятга эга, уша пайтдаги ноёб китоблар сохиби М.Улугбекнинг гапларига эътироз билдириб буладими?
Нафакат Улугбекда, балки милодий I асрда Римда яшаб ижод килган яхудий олими И.Флавий хам узининг “Яхудийларнинг асори атикалари” асарида Ёфасни Нух алайхиссаломнинг тунгич фарзанди деб хисоблайди.
Демак, катта аканинг болалари доим катта булиб колганларидек Амир Темур бобомиз, рост сузни афзал билиб, «биз миллатларнинг энг кадими» деганларида мана шу фикрни назарда тутган.

Узбекистон энциклопедиясида шундай дейилади:
«... Уз урнида айтиб утиш лозимки, Узбек этнонимининг келиб чикиши буйича фанда якдил фикр мавжуд эмас. Айрим муаллифлар (Г.Вамбери, Г.Ховорс, М.П. Пельо) Дашти Кипчокда кучиб юрган турк-мугул кабилаларининг бир кисми узларини эркин тутганликлари сабабли «Узбек», яъни «уз-узига бек» деб атаган десалар, бошкалар (П.П.Иванов, А.Ю.Якубовский, Хилда Хукхэм) «Узбек» этнонимини Олтин Урда хони Узбекхон (14-аср) номи б-н боглайди, бошка яна бир гурух олимлар  эса  (В.В.  Григорьев, А.А. Семёнов ва Б. Ахмедовлар) Узбек номи Ок Урда (Дашти Кипчокнинг шаркий кисми)да кучиб юрган турк-мугул кабилаларига тааллукли булган деган фикрни билдирадилар» (Адхамжон Аширов, Асрор Каюмов).
Б.Ахмедовдан бошка барча олимлар чет элликлар. Чет эллик олимларга килган саъй-харакатлари учун миннатдорчилик билдирган холда, энди узимиз хам шу масалага ечим излаб курсак деган умидда, ушбу тахлилга киришдим.
Чунки, агар мендан биронта рус келиб Иван (афсуски, бу суз туркий суздан келиб чикканини кейин билдим-А.Ш.) хакида, немис Гейнрих хакида, англиялик Вальтер сузининг келиб чикиши хакида сураса, узимни минг маротаба зур олим деб хис килсам-да, инглиз ёки немисга ёки русга ургата олишимга кузим етмасди.
Узбекнинг исми келиб чикишини баён килаётган одам, аввало бу ишга мехр билан ёндошиши, холис ва бегараз булиши, халкнинг анъаналарини, менталитетини, характерини жуда чукур урганиши, унинг тилини жуда яхши билиши лозим. Шунда суз хам яшириб ётган уз сехрини очар?
Узбек сузининг келиб чикишини Олтин Урда хони Узбекхон билан богловчиларга шуни айтиб куйишим лозимки, Чингизхон Жалолиддин Мангубердини кувиб юрган пайтида, уша пайтда Хорозмшохлар давлатига карашли Озарбойжон улуси Отабеги (Хокими)нинг исми Узбек булган.
  Юнон тарихчиси Диодор (милоддан аввалги тахминан 90—21 йиллар) нинг «Тарих кутубхонаси» номли асари II китоби 2-бобида, биз туркийларнинг жахонгир бобомиз хакида шундай дейди:
«Энди Хиндистон чегараларида яшовчи скифлар хакида гаплашайлик. Бошланишида улар унча катта булмаган маконда яшаганлар, бирок кейинчалик узларининг куркмас ва жасурликларига таяниб, жуда шухратли ва жанговар халкка айландилар. Энг аввалги скифлар Аракс         ( Геродот биринчи булиб Амударёни Акес деб номлаган, бошка юнон ва рим олимлари Амударёни Аракс деб хам юритишган–А.Ш.) буйларидаги ерларда яшаб, унчалик куп булмаганлар... аммо уларнинг шохларидан бири тогли жойлардан Кавказгача, текисликда эса Мэотия кулигача (Азов денгизи), Танаидгача (Дон дарёси) булган ерларни эгаллаган. Ундан сунг скифлар Фракия... Мисрда эса Нилгача... Шарк океанигача... Каспий ва Мэотия кулигача етиб борганлар. Баъзи бир атокли шохларнинг отлари скифларнинг турли шахобчалари — саклар, массагетлар, аримасплар ва х.з.ларга ном булиб утган». «Кадимги тарихчилар Урта Осиё хакида»  «YURIST-MEDIA MARKAZI» нашриёти Тошкент-2008 йил 60-бет).
Хуш ким экан деярли бутун дунёни забт этган кадимги туркий жахонгир?
Совет пайтида яратилган юртимиз тарихига оид манбалардан бундай жахонгирни кидириш амримахол. Келтирилган фактлар хам уша пайтда илмий ёндашувдан йирок, афсона, эртак сифатида кабул килинарди.
Илм-фан, тарихни сохталаштириш вактинча эканлигини совет олимлари билмасдилар, гуё. Шунинг учун тарихни сохталаштириш оркали “буюк кашфиётлар” килдилар.
Аслида эса Диодорнинг бундан икки минг аввал айтган гапларини тасдикловчи тарихий манбалар бундан бир неча юз йил (балким минг йил)  олдин ёзиб куйилган экан.
Бунга жавоб М.Улугбекнинг “Турт улус тарихи” асарида хам, Абулгозий Баходирхоннинг “Шажараи турк” асарида хам бор. Бу жахонгирнинг исми - Угузхон.
Уларнинг таъкидлашича айнан Угузхон кадимда  Хитойни хам, Хиндистонни хам, Эрон, Шом, Мисрни хам, Рус денгизигача ерларини хам жанг килиб, узига тобе килган. Улугбек Угузхон хакида бундай дейди,  “...турк маликлари орасида мисли жамшед эди. Ажам маликлари орасида хам” (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 50-бет).
Энди,  Угузхон хакида  Абулгозининг мана бу сузларига эътибор беринг:
“...(Угузхон) Йигит булгандин сунг урус ва улок ва мачар (мажар) ва бошкурд эллари ёги эрдилар. Кипчокга куп эл ва навкар бериб, ул ёкга Тин ва Атил (Итил) сувининг ёкасина юборди. Тин ва Атил иккиси хам улуг сувларнинг оти турур. Уч юз йил Кипчок ул ерларда подшохлик килиб ултурди. Барча кипчок эли анинг наслиндин турурлар (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 22-бет)”.
 Маълум буладики, милоддан олдин яшаган европалик Диодор билан ундан 1500-1700 йил кейин яшаган М.Улугбек ва Абулгозининг фикрлари деярли бир хил.
Энди Угузхон качон яшаган деган табиий савол тугилади. Яна Абулгозийга мурожаат киламиз:
“Угузхоннинг замонидин Чингизхон замонигача Тин ва Атил ва Ёйик, бу уч сувнинг ёкасинда кипчокдин узга эл йук эрди. Турт минг йилгача ул ерларда  ултурдилар. Анинг учун ул ерларни Дашти Кипчок дерлар (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 22-бет)”.
Агар Абулгозий Баходирхоннинг узи 1603-1663. йилларда яшаганини эътиборга олсак, яна Турт юз йил кушамиз, демак Угузхон бундан Турт минг саккиз юз йил аввал  яшаган булиб чикмокда.
Абулгозийнинг бу гапларини тасдиклаш учун Геродотнинг бундан 2500 йил олдин массагетларнинг маликаси Тумарис (Тумор) хакидаги хикоясини келтириб утиш жоиз. Ушанда бу жасур аёл Эрон шохи Кир (Кирёвуш)ни енгиб, унинг бошини кон билан тулдирилган мешга солгани айтилади. Тарихчи ва филолог М.Махмудов массагетлар сузини юнон тилидан таржима килиб масса – катта, гет- гут-угуз, катта угизлар  маъносини бераркан (З.Зиётов «Турон кавмлари» Т-2008 «Истиклол»нашриёти 88-бет) деган хулосага келган ва бу фикрга мен хам бир шарт билан кушиламан. Яъни, европаликлар ишлатган «гет» сузи талаффуз нуктаи-назаридан «киёт» сузидан олинган булиши эхтимоли купрок. Кадимги европалик тарихчилар ишлатган вестгот (гарбий готлар), остгот(шаркий готлар) сузлари хам мана шу «киёт» сузидан олинган булса ажабмас. Чунки, юнонлар бизларни осиёлик (демак шаркий) скифлар, европадаги баъзи халкларни эса европалик (демак гарбий) скифлар дейишгани маълум.
 Бирок, бизда угизни – гутга айланиб кетиши туркий сузлар кискарувидан пайдо булган хам куринади. Чунки, Онгутлар–ун угизлар эканлиги юкорида кайд этилган З.Зиётовнинг «Турон кавмлари» кичик энциклопедик лугатнинг 103-бетида кайд этилади. Унда хозирги «мангит»ларни хам «мен» ва «угиз» сузлари кушилувидан ташкил топган дейишимиз мумкин. Мен олмошини ишлатиш хам туркий анъанага хос, масалан «туркман» сузида хам бу олмош учрайди.
 Аммо, «гуз» ва «гуз» сузларини бизнинг тилимизга кандай кириб келганлигини Миллий энциклопедиядаги куйидаги маълумотлардан кузатамиз:
1.Торклар, узлар, гузлар — Марказий осиёлик угузлар кабила уюшмасидан ажраб  чикиб, Волгабуйи ва Жанубий Русь даштларига бориб жойлашган кучманчи туркий кабила. Русь  йилномаларида торки (турклар) деб юритилган ушбу кабила номи Византия манбаларида уз шаклида учрайди. Шунингдек, рус йилномаларида Торклар «черные клобуки» («кора калпоклилар») тарзида хам тилга олинади.
 2. Узлар —  кадимги туркий кавм. 7—8-асрларда Еттисув ва Сирдарёнинг урта окимларида яшаб, Турк хоконлиги ва Карлуклар давлати таркибида булишган. Уларнинг бир кисми гарбга силжиб, 8-асрнинг охирида Орол денгизининг жанубий-шаркий худудларига бориб урнашган ва угузлар тасарруфида булиб келган...
Узлар 11-асрнинг 30-йилларида Днепр ва Дунай дарёлари оралигига бориб жойлашган. Бу худудни 1060 йилда Русь князлари бирлашиб эгаллаганлар, натижада Узларнинг асосий кисми гарбга — «Мукаддас Рим империяси» ерларига кучган (юнон тарихчиларининг маълумотларига кура, Узлар сони 600 минг кишига етган), кичик бир кисми эса, Кичик Осиёга, Усмонли туркларга кушилиб сингиб кетган. Кейинчалик Узларнинг бир кисми яна хам гарбга силжиб, Жанубий Русь чуллари оркали Гарбий Европа (Юнонистон ва Венгрия)га утиб кетганлар. Узларнинг кейинги авлодлари — гагаузлар хозир хам Молдавия, Руминия ва Венгрияда яшайди.
Агар келтирилган маълумотларга синчковлик билан эътибор берилса, араблар ва форслар угузларни – «гузлар» ёки «гузлар» деб атаганлар, византияликлар эса «уз» деб атай бошлаган ва нихоят «узлар» деган уруг пайдо булган.
Кашкадарё вилоятидаги туман Гузор атамаси хам арабча «Гуз»+туркий «лар» Гузлар – Гузор маъносини бериши мумкин. Чунки, юнонлар эфталит (бу суз угуз маъносини бериши хакида фанда фикр мавжуд-А.Ш.) деб атаган халк – туркийда «хайтал», «абдал» дейилганини, бу ердаги  «Абдал тешик» жарлиги топонимида, «Мардтепа» калъаси Бактрия давридан борлиги тарихий факт. Хамда бу туманда хали сирини очмаган жуда куп шахар харобалари мавжуд.
Юкорида курганимиздек Геродот айтган «Массагет» сузидаги «Гет» сузи буйича бундан ун йил олдин икки хил фикр билдирганман. Гет – киёт сузидан олинганлигига ишончлирок гапирганман. Аммо, кейинги изланишларим, туркий тилдаги коидалар билан танишгач. Гуздан –Гут пайдо булганлиги хакида катъий фмкрга келишимга сабаб булди ва бу холат «Т» товушининг товланиши номли асаримда кенгрок тахлил килинди. Бир суз билан айтганда туркий тилда ундош товушлар харакат якунланганлигини, катъийликни, куплик билдиради.
Мисол учун Кун – Кунт-Кент – Кет; Берк- Берт – Бет. Худди шунингдек Угуз – Гуз –Гут. Гузор сузига келсак. Бу суз Угуззар – Гуззар – Гузор. 
Абулгозий Угузхонни угли Кипчок Чингизхонга кадар Дашти Кипчокда Турт минг йил подшолик килди деяпти.  Хуш, у бу муддатни кандай хисоблади деган савол келиб чикиши табиий. Ислом дини олимлари, хусусан Абу Райхон ва унинг шогирдлари хисобига кура, Нух алайхиссалом давридаги туфон, хижрат (эрамизнинг 622 йили)гача 3725 йил деб олинган (М.Улугбек «Турт улус тарихи» Т.-1994 йил «Чулпон» нашриёти 30-бет).
Абулгозий хижратнинг мингинчи йили ва ундан кейин яшаган. Яъни, Беруний хисобига 1000 йилни кушсак,  1622 йилда туфон булганига 4725 йил тулади. Чингизхон Абулгозийдан 400 йил аввал яшаган. Демак, Абулгозий 300 йилни Нух алайхиссаломдан Угузхонгача булган даврга ажратади. Булар 1.Ёфас; 2.Турк; 3.Тутак; 4.Аблачахон; 5. Диббокуйхон; 6.Куюкхон; 7.Аланчахон; 8.Мугилхон; 9. Корахон; 10.Угузхон.
Хар бир ота-бола оралиги 30 йилдан сал ортиклигини инобатга олсак, йил хисоби хакикатга жуда якин айтилмокда. Бундан ташкари Абулгозий Угузхон билан Чингизхон уртасидаги 450 йилдаги оталарнинг отини билмаганлигини айтади (Абулгозий «Шажараи турк» Т.-1994 йил «Чулпон» нашриёти 22-бет). Абулгозий уз асарида шундай деганини яхшилаб тахлил килинса, у 450 йил эмас бундан деярли 6 баравар – 2800 йиллик муддатга адашаётганини курамиз.
Аммо, Абулгозидаги оталар саноги Мирзо Улугбек саногидан фарк килади. Абулгозида Угузхон 10-ота булиб хисобланади.
Мирзо Улугбекда эса Угузхон 9-ота хисобланади: 1.Ёфас; 2.Турк; 3. Абулчахон; 4. Дибадкуйхон; 5.Куюкхон; 6. Алмужаннахон; 7. Мугил; 8. Корахон; 9. Угузхон.
Яъни, М.Улугбекда Туркнинг катта  угли Тутак йук. Мирзо Улугбек Абулгозийдан икки аср олдин яшаган булса-да, уни билмаслиги кизик.
Шубхани кучайтирадиган яна бир далил бор. Тутак гуштга туз солишни биринчи булиб куллаган шахс булиб, уни тарихдан олиб ташлаш умуман мумкин эмас. Чунки, бу фактни барча туркий кавмлар уша пайтда билиши мумкин эди.
«Туркнинг  турт угли бор эрди. Аввал Тутак...Улар булганида Тутакни уз зрнига подшох килиб узок сафарга кетди. Тутак окил ва давлатли подшох эрди...КУнлардан бир кун овга чикиб кийик ултуриб кабоб килди. Еб ултуриб эрди, илгидин бир тургам эт ерга тушди. Ани олиб ерди эрса, огзига бисёр хушмаза келди, анинг учун ул ер тузлок эрди. Ошга туз солмокни ул чикарди. Бу намакин расм андин колди» (Абулгозий Шажараи турк 15-бет).
Бу чалкашликни факатгина битта фикр билан тушунтириш мумкин. Тарихни нафакат советлар, балки М.Улугбекдан 200 олдин яшаган чингизийлар хам сохталаштирган куринишади.
Агар шундай булса, улар факат бир кишини иложи борича Турк отага якинлаштириши мумкин. У хам булса Мугил.
           Мугил сузининг келиб чикиши хакида Абулгозий Баходирхон нима дейди:
«Асл лафз мугул мунгул турур. Авомнинг тили келмасликидин бора-бора Мугул тедилар. Мунгнинг маъносин барча турк билурлар, кайгу маъносина турур. Улнинг маъноси содда дил, яъни кайгули сода темак булур» (Абулгозий «Шажараи турк» Т.-1994 йил «Чулпон» нашриёти 27-бет).
          Ота-она уз фарзандига «гамгин» ва «содда» деган исм куйиши мумкинми? Яна тагин мамлакат Шохи!  Агар Мунгул, Абулгозий таъкидлаганидек кейинчалик оддий халк тилида Мугил булиб кетган булса, форсча «гул» сузи кайдан пайдо булди?   
ГУЛ
[ф. - содда; нодон, ахмок] Хар нарсага ишонаверадиган; содда, лакма. Гул одам. Ахмад луппи, кип-кизил башараси¬дан гул куринар, аммо тугри суз, дангалчи бола. Х. Назир, Сунмас чакмоклар. Инс¬пек¬тор янги бошликнинг жуда содда, тугрирги, гул бир кимса эканига каноат хосил килди. Н. Аминов, Суварак (Узбек тилининг изохли лугатидан).
Мугул Угузхоннинг бобоси булиб чикиши кимга керак эди?
Угузхон туркийлар ичида Шохлар авлодини бошлаб берган шахс хисобланади.
«Султонлар сулоласини Угузхон бошлаб берди» (Мирзо Улугбек «Турт улус тарихи»).
Мирзо Улугбек Чингизхонни худди Амир Темурдек уз бобоси деб хисоблаган. Амир Темур хам Чингизхонни уз аждоди хисоблаган. Чор Россияси ва Совет тарихчилари тарих хакикатини канчалик биздан яширишмасин бу гапнинг хак эканлигини, хаттоки, туркийларнинг ракиби рус тарихчилари хам айтганлар.
Правда, что и узбек ... все таки он дал истории (хотя это и не большая заслуга) Чингиза и Тамерлана (Сборник статей касающихся Туркестанского края А.П.Хорошхина. С.Петербург. 1876)
Бурджген (Буритегин-Чингизхон отаси Ясукай Боходир уруги) - подразделение узбеков (В. В. Радлов, ук. Раб., с. 722).
         «Улугбек в Самарканде старался соблюдать, по крайней мере в военных делах, все законы, связывавшиеся с именем Чингисхана, назначая, по примеру Тимура, подставных ханов; он вообще старался править в духе своего деда» В.Бартольд http://greylib.align.ru/.../vasilij-bartold-tyurki-12...
      Марказий Осиёда Чингизхон авлодларининг хукмронлиги, нуфузи саккиз асрлар давом этди. Чингизхон, Амир Темур ва темурийлар, Шайбонийлар бир ака уканинг болалари булиб, дунё тарихида Мугуллар империяси деган ном олди.
      Чингизхонни Марказий Осиёдан йироклаштириш сиёсати Чор Россиясининг хукмронлиги даврида авж олди ва Совет даврида якунланиб Чингизхон Сталин томонидан хозирги Мугилистон халкига тухфа килиб юборилди.
      Хозирги Мугилистонликлар узлариниг мугил деб аталашиларини шундан сунг билган булса неажаб. Чунки уларда бундай атама номидаги халк йук. Улар узларини Халха дейишади.
Менинг фикримча Мугил деган атама Чингизийларнинг хокимияти сусайиб, уларнинг ислом динига эътикод кила бошлаганларидан сунг пайдо булган. Кечаги мазлум халклар Чингизийлар билан ислом эътикодига кура, тенгма-тенг мулокот кила бошлагач, турли туман туркий, арабий, форсий тарихчилар томонидан кучманчи туркийларга куйган лакаб сифатида пайдо булган.
Унинг асоратини хаттоки, хозир хам гувохи булишимиз мумкин. Самарканд шахар ахолиси атроф-чет кишлоклардан ташриф буюрган узбекларни «узбаки гули» деган лакаб билан «сийлайди».
Шахар ахолиси билан кишлок ахолиси уртасидаги зиддият азалдан бор. Амир Темурнинг четга кетган пайтларида Олтин Урда хони Тухтамишнинг Марказий Осиёга килган талончилик юришларини эсланг. Алишер Навоий козок дегани кочок талон уюштириб карама-карши курашга тоб бермай кочадиганларни назарда тутиб айтади. Алишер Навоий уларни «кочок» сузи билан атаган булса, улар хам карздор булиб колмаган. Улар шахарда яшовчи ахолини сарт деб атаганлар.
Кадимда эса шахар ахолиси кучманчи кардошларини Варвар деб атаган. Бу сузни юнонларга  такашади. Бу туркий суз. Агар биров бизнинг жигимизга тегса «Бор-э» ёки «бор, бор, жуна, тошингни тер» деймиз. Шахарликлар кучманчиларга нисбатан муносиб муомала килмагач, кучманчилар вакти-вакти билан, узларига кулай фурсат келганда шахарликлар устига бостириб келиб талон уюштирган.
Ана шу талончиларга карши кураш асносида «йуколсин», «кетсин» деган шиор аввалбошда щзбек тилида «Бор-Бор» туркий Онадули лахжасида «Вар-Вар» булганлигини курамиз.
Кучманчилар диккинафас шахарларда яшашни ахмокгарчилик деб хисоблаганлар. Улар шахарликларни туркий тилда «Турак»лар деб атаган. Бу хакда козок олими Бекет Карашиннинг маколаси мавжуд. Ха, бу суз уша пайтда масхарамуз суз булган-у, бизда ишлатилмайди. Бу сузни масхара сифатида руслар «Дурак» шаклида ишлатадилар.
Римни ишгол килган Атилла кушини талонидан сунг римликлар уларнинг килган ишларига бахо бериб «олдинги икслар килган ишни, бу игреклар хам килди» дейишган экан. Бу ерда игреклар Атилла ва унинг кушини назарда тутиляпти.
Математикада икс ва игрек номаълум сонлар хисобланади. Нима учун улар Атиллани «номаълум» дейишаяпти? Яна кандайдир Атилладан олдинги  номаълум Икс хакида фикр юритишяпти?
Аслида улар айтаётган Икс, Европанинг бошка тилларида Окс дейилади ва бу номаълум Икс, бизнинг бобомиз  Угуз-Угиз-УКС-ОКС-ИКС булиб чикиши мантикан тугри булади.
Тарихимизнинг бир надоматли вокеаси Амир Темурнинг уз огаси Боязид Йилдирим билан жанг килиши. Уша пайтда дунёнинг шарк-у гарбида харбийда мукаммаликка етган икки ога-инининг урушини хозирги тасаввурга сигдириш жуда мушкул.
Ной пайгамбарнинг катта угли Айаз (арабчада Ёфас, ивритда Иафет)нинг тунгич фарзанди Туркнинг авлодига дунёни бошкариш ваколати берилган экан. Менинг бу гапларим туркпарварлик булиб колмаслиги учун француз олими Монтескьенинг ушбу сузларини келтириб утсам яхши буларди:
«Ни один народ в мире ... не превзошел тюрок своей славой или величием своих завоеваний. Этот народ поистине владыка вселенной; все остальные как будто для того созданы, чтобы ему служить, он также основатель и разрушитель империй; во все времена он проявлял на земле свое могущество, во все века он был бичом других народов. Под именем турок они совершили необъятные завоевания в Европе, Азии и Африке; и они господствуют над этими тремя частями света. А если углубиться в более отдаленные времена, то мы увидим, что от них же произошли некоторые из народов, уничтоживших Римскую империю. Что значат завоевания Александра в сравнении с завоеваниями Чингисхана»? Монтескье Ш. Персидские письма // Пер. с франц. под ред. Гунста Е.А. – Москва: Издательство "ИОЛОС",
Хозирги инглизлар, германлар, французлар ва бошка европа халкларининг аждоди хисобланмиш Готлар хам Туркнинг фарзандлари, аммо, улар турк тилида сузлашмайдилар. Яхшилаб урганилса жуда куп сузлар илдизи туркий эканлиги маълум булади.
Европанинг маркази, тугрироги Франция билан Италиянинг уртасида Окситанлар деган халк бор. Бу халк хозирги французларнинг аждоди хисобланади. Мана шу Окситанлар – Окслар – Угузлардир.
Амир Темурга Европа Кироллари хамкорлик хакида куплаб хатлар юборганлиги маълум, хусусан Англия кироли Генрих IV нинг Амир Темурга ёзган жавоб мактубида куйидаги сузлар битилганди: ... сизга узаро алокаларимиз доирасини тобора кенгайтириш, мамлакатимиз савдогарларининг бир-бирлари билан, кадим ота-боболаримиз даврида булганидек, борди-келдиларини тикламок ва бунга шарт-шароит яратмок ниятида эканимизни билдирмокчимиз. .... илтифот билан сурардикки, бундан буён бизнинг савдогарларимиз сизнинг ерларингизда хавф-хатарсиз, эмин-эркин юришлари учун шароит яратиб бергайсиз88. (Англия кироли Генрих IV нинг Амир Темурга мактуби / Амир Темур ва Франция. –Б.524.).
   Афсуски, хатнинг тулик матни менда йук. Бу матнни инглиз ёки француз тилидагисини топиб тадкик этилса, «кадим ота-боболаримиз даврида булганидек, борди-келдиларини тикламок» деган жумла остида савдо алокалари эмас, балки кариндошлик ришталари назарда тутилаётганини топса булар.
Хуллас, Амир Темур Боязидга нисбатан юриш килишига сабаб Европадаги, дини ва тили бошка кардошлар фойдасига булганлигини куриш мумкин.
Аждодлари турк булган ёкутлар бутпараст, венгерлар католик, гагауз ва болгарлар православ-ку ахир.
Шу билан биргаликда Амир Темур даврида Марказий Осиё европаликлар тилида Трансоксиана – Угузлар кучиб борган манзил деганлиги хам бежиз эмас.
Шундай экан, Чингизийлар  Марказий Осиё ва бутун дунёда мугуллар деб атала бошлангач, Мугилнинг Угузлардан устунлигига мухтож эдилар. Чунки, Угузлар Хитой, Хиндистон, Эрон, Миср, Туркияда энг нуфузли куч эдилар.
Махмуд Кошгарийнинг  «Девону луготит турк» асарида битта макол келтирилади:
«Бурксиз бош булмас, Татсиз Турк булмас».
Бу маколдаги Татнинг форсийлар Тожик деб таржима килишлари кулгули. Чунки, Тат, аслан туркий Гатнинг кучайтирилгани. Гат эса Угуз- Угаз – Газ –Газлар – Гатнинг бошкача шаклидир.
Махмуд Кошгарийнинг келтирган маколидаги гапнинг мазмуни Бурксиз Бош булмас, Татсиз Турк булмас деганда Туркийлар Хонлари-Султонлари-Подшоларисиз яшамайдилар деганидир.
Татар сузидаги Тат айнан уша шаклда эканлигидан далолат. Сузларнинг узгаришига келсак. Туркларнинг энг бахтли онлари бой-бадавлат, боёт-шоёд яшаш Туркнинг туккизинчи угли Угуз давридагидек хеч качон булмаган. Шунинг учун Газна сузининг узия Бойкентнинг бошкача шакли булиб, Газна –Казна, Казна, Хазина сузлари уша кадимги Угуздан келяпти.
Туккиз товок, туккиз сарпо каби урфлар хам уша даврдан келяпти.
Мирзо Улугбек туккиз раками хакида шундай дейди:
«Ёзишларича, мугул шуъбаси туккиз нафардир. Уларнинг дастлабкиси Мугулхон, уларнинг охири Элхон ва туккиз ракамига эътибор мугул фиркаси орасида шу иажхдан ривож топади.
Мугулларнинг бундай эътибори тахкикга кура, хар мартабада туккиз саногидан ортигини лозим курмайдилар (Мирзо Улугбек «Турт улус тарихи»).
           Абулгозий эса “Хеч нимарсанинг мартабаси туккуздин юкори булмас, нихояти туккуз турур”-дейди (Абулгозий “Турт улус тарихи” Т-1992 йил “Чулпон” нашриёти 12-бет).
Шунинг учун икки буюк тарихчимиз руйхатидан Мугулни чикариб, Мирзо Улугбек руйхатига Туркнинг угли Тутакни кушсак, объектив руйхат пайдо юбулади.
    Тузатилган янги руйхат эса куйидагича:
1.Ёфас; 2.Турк; 3.Тутак; 4.Аблачахон; 5. Диббокуйхон; 6.Куюкхон; 7.Аланчахон; 8. Корахон; 9.Угузхон.


Биринчи боб тугади.