КЬЮБПИ АЬЖАЛ
(Отрывок из романа "Машар")
Шамил Казиев варидариз ккунир ва манир вуйи. Дугъан инсандихьна вуйи лигуб я чан саягъналан, я тмунурин хъуркьуваларилан асиллу вуйиб дайи.
Дугъаз ккундийи бик1рудар вари чавси.
Чавси гъапиган, учв, чан улихь хьайирин ерина гьисаб ап1уйи, хъа чан улихь хьайир – чан ерина. Насигьятарра кайи ва чаз к1урударра гъадагъуйи касди.
Дугъаз, гьарган чан уликк ккайидар: Юсуф, Шагьвелед, Пирмягьямад, Касимов, Кази Керимович, Гусейн Абдурахманов, Магомед Гусейнов, Багъир, Бейдуллагь, Ханяли, Загировар… дат1ну шуйи.
«Гьатрари, халкьдиз мяаьш кайи я ап1руб адар, я – дарап1руб. – К1уйи дугъу. – Сари саб китаб адабт1иш, я фук1а защита гъап1иш, ясана премия, звания, медаль тувиш, хъярццарси дуфайин улусуру к1ул’ин, «жибк1дарна?» к1ури. Я кас баладйи гьаци ву к1ури, хъа узура чпихъди хъч1юхруган – муудубч1ван хъял! Машквракк лицурайи хпарси шулу, аьхю жандкар! Гьамцдарихьан гьилигури, жвуваз тувру фукьан званйирихьан отказ ап1ури гъахьунза! Ккундарзуз му гъучйирихъди мициб жюрейиинди хъап1ру уьмур!»
– Хъа увуз фици ккундувуз, Шамил-халу? – гьерхуйза уьмриъ уьмур дабт1найирихьан.
– Узуз, ихь гъулариъси, ц1ап1ру хулаъ гъюн йивну дахъну, гъадабгъну тазади адабт1найи китаб, гьаддикан урхури ц1арар, гьарди чан фикрар ачухъ ап1ури, дустти-жви! Хъа сарун жараси фици? Гьягья-к1ик1и – убз–убгъ, уюгъарси!
– Уву аьлхъбазна убгъбаз рази дара, дарин?
– Я жан дуст кас, гьарсабдин чан кьадар а! Аьлхънура ккунду, дип1ну-дубхънура, хъа улупу т1уб’ин к1ик1йир ап1уруш, улихь хьа к1ури, саб тягьяр дарди, гъабхуб вари хътрип1ди хътакурдарш, сарун мурар йиз гьап1ру аьлимарна писателар ву! Гьамкьан асина ктахъуз гъузруб дарки инсан, тем более интеллегенция! Гьеле, саб биц1иди улам хъипри нежбрихъ, марччлихънихъ, яни лихру касдихъ, дурар саркьан гьаци шулуш!
– Хам духьнашул чпи, дилихди?
– Дарин! Мурар гьюкуматдиин аьлхъюрайидару! Ккабхьру – ип1уру, хъа жаваб тувуб адар! Хилар кивну лихрудариз гъилихубдиз мураризра тувуйиш, лигуйза узу мурари «гъюттар» фици ап1уйиш!
…
А касдин жандиъ аьхю аьзаб! Рамазановичдиз мурарин му т1улар гьич бегелмишди дар! Хъа шлиз хьиди-хъа?
***
«Санкт–Петербург» к1урашра, дидиз Ленинград пуб Ккум’арин Шамилиз кбалгру ляхин вуйи.
Думу кудут1найи гьамраригъян саб наантик1а гъют1урччвну гъягъюзкьан.
– Гъач, гъягъидихьа, Шамил-халу, Ленинграддиз. Гъюрийва?
– Хъа гьап1ру ухьу душваъ?
– Летний Лингвистический институтдиан дих дап1на, Павелин Римлянариз вуйи кагъаз ихь ч1алназ илт1ибк1уз. Вари харжарра чпи ахьра…
– Гъушхьа!?
– Гъушхьа!
…
Гъушча!
Ярхибдиин жикъиб: хъуркьча, илт1ибк1ча, вари Невский проспектра ликриккан гъап1ча ва Исаакиевский собориъ, дидин зурбавализна утканвализ лигури, кьюб сяаьтнаъ гъахра гъашича.
Дугъридан, му собор гьамусдин адмийири гъап1уб дар!
Лигай дурснайи колонйириз, дурар дап1найи ц1алц1амвализ! Хъа мрамориан адат1найи накьишар!
Ав, рит1ишнина табшви дап1на дурар! Ляхлаарин Аьшурина, уста Селимди!
Ургугуд йигъ кьюбан гъубшнич Ленинграддиъ, сат1иди, саб хулаъ, лихури, йизна Шамил Казиевдин, табасаран халкь бадали, дурарихьна дюньяйиъ варит1ан ужударстар произведенйир рукьбан бадали! Амк1 идипну жафйир зигури!
Ари гьамцибган хай шул хъабхьри-хъабхьри ип1узра, хътабццубкьан убзри-убзри фуниъ убзузра, гьаму вахтнаъ уч’ин улукьу гьядисйириин «гья-гья–к1и-к1и» аьлхъюзра.
Хъа учвуз аьгъюр вучвуз аьхир ихь шаир! Дугъаз дурар Мягьячгъалайиъ яманди дат1найи! Арда, гьадрариккан к1ул ккадабгъну дуфнайири мушваъ, Невайиин али шагьриъ, дугъу гьаци ап1урин!
Ваъ, гъуландар, учу «сабантуй» гъап1ундайча!
«Сабантйир» ап1уз хъуркьидихьа, хъа сабан Ленинград дипну жвуван ужагъдиз дуфну ккундарин!
– Ляхин ккудубк1унхьа, Шамил-халу! Васалам-вакалам! Ухьуз маладиц!
– Хьузра ву маладиц!
– Гъушхьа?
– Гъушхьа!
…
Гъушча!
Шаирихь хьа чан ккурттар айи аьхю сумка, хъа узухь – ноутбук айи биц1и сумка.
Гъагъибнуб йизнуб ву.
Зарафатнахъди, сумкйир гьюдюхюхьа, гъапунза мугъаз, сац1иб рякъ ккадап1балан кьяляхъ.
– Аьдат бадали к1урайиб вуш – ваъ, хъа узуз гьюрмат вуш – ав! Ма!
– Ча!
– Ча явуб!
– Ма!
– Мидиъ гъарзар анив, Рашид, гьамкьан гъагъиди! Ма яв!
– Ча!
– Йизуб узухьна ча!
– Ма!
– Ваа!
– Гьаз «ваа» гъапира, Шамил-халу?
– «Гьамгъу узухь хьайи аьхю сумка чахьинди, хъа чаннуб узухьинди гьаз тувдайк1ан» к1ури фикир гъапнийза. Хъа фу лигурва! Сац1ибсана вуйиш жилик кат1райзу гьа! Ваа!
– Ваа! Хьузра ву! Вааа!
– Такси бисухьа?
– Жигьил жандиз дици гъагъиди гьибгърадариз! Сарун сац1ибт1ан ккимдар хъуркьуз, гъягъидихьа ихь яягъди. Яягъди ц1иб гъафидаринхъа ухьу Хючназ!
– Вуйи гьа вахтар, Рашид! Гюлюшан! Чрушан! Барсик1ай! Угъулди гъяр! Акъуарихъ дап1ну ликар гъяц1ли, хъиржвну чиркар кьамкьарихънакьан Рубасдикан ктуч1вру вахтар! Хъа гаш гъабшиган рякъярихъ ит1ин ккунибкьан хумсар, ругъизимзар!
– Увуз вари к1ваинди амивузки, Шамал-халу!
– К1ваинди дархьуз узу юк1в айир дарин дарш!
– Хъа вушра, гьамкьан вахтнаъ гъул’ан удуч1вну дуфну ади?
– Ужуб к1ваинди гъубзи ккунду, харжиб – идипури!
…
Ярхибдиин жикъиб: гъафича «Красная Стрелайиъ» эуз. Москвайиз гъягъюз «Московский» вокзликкна.
Хябяхъдин вахтра ву. Билетар хьачухь. Ухдимиди гъадагънайич.
Поезд гъябгъюз йиц1уб-ц1ухьуб минутт1ан ккимдар.
Учу вокзликкинди хъуркьради ич улихьинди кьюр милица гъач.
– Проверка документов!
Адагъну ич паспортарна билетар улупча.
– Пойдемте с нами!
– Куда?
– В участок!
– Зачем?
– Есть подозрение! Сумки проверять!
– Но мы в поезд опаздываем!
– Ничего страшного! Ну так, завтра вечером уедите! – Саб жюрейинра гьялаквал адарди жавабар тувра тулйири.
Хъа Шамил-халуйиз яман хъял гъюра.
– У нас билеты пропадает!
– Это нам не волнует!
…
Вуш-дарш гъачгъари отделенияйиз хъч1юхча!
– Откройте сумки!
– У нас ничего запрещённого нет там!
Милицйир му гафариин гъяаьлхъю:
– Как будь-то мы ищем запрещённое!
– А что хотите? – Ухьри духьнайи шаири гуч1 дарди гьерху.
Ху йири хъана "аьмпар"...– инч1 ккидипу:
– Вы же на поезд опаздываете?
– Ну так отпустите!
– У вас билеты сколько стоят!
Мурарин т1уларин гъавриъ ахъу Шамил-халуйи ккадабгъну чан гъюч1ккан Россияйин Писателарин союздин членвалин билет улупу.
– На смотри кто мы такие! – Урхьура шаир!
Аьхюну милицайи гъибису. Кадабку. Гъурху. Ва швуршвур дап1ну, КПЗ-йин урч1арихъинди гат1абхьу. Душваъ итнайи сари гъабадгъну, марцц дап1ну, биц1иди икрамсира дап1ну, гъафи узухьинди туву.
Шамил-халу лизи-лизи мягъси гъаши ва алдакурайир гьяракатниинди дидисну чан амрихъна гъахиза.
– Так, что, сегодня уедим или нет? – хъана гьерху милицайи. Или же ночеват в КПЗ будем!
Думуган, 2003-пи йисари, билетдин кьимат юкьудваржна хьц1ур манат вуйи.
Тувну урч1удварж манат гьяракатдиинди, магьа, гьамус-хъа рякъюъ убч1врайи поездихьна гъафича.
Урч1вудварж манат, думу вахтари аьхю пул вуйи. Кила шекер йиц1уб манатдихъ гъюйи.
…
– Агь яв, му гьюкумат гьамцибдихъна гъабхирин!.. К1ваз ижмиди иц1ру гъап1риз! Узу мидккан ккадархьрур дар, Рашид! Гьич хиял дайдийиз, гьамцибишвахънакьан гъюр дупну.
– Увуз, сабан, Шамил-халу, му гьюкми ап1урайиб гьац1кьана дябкънадарвуз!
– Хъа сарун мит1ан артухъ гьап1уз ккими! Наан айиб ву, дисайин книжкйир ликариккинди ккат1ахьури! Жан дайин жвуван ватан! Узу, сарун уз’ин ил алмидикьан гагьди мушвайишваризди гъюр!
– Хъа дат1найиз к1урадайна Шагьвеледарна Пирмягьямядар?..
– Хъа я бай, шлиз аьгъяйи миди аьжал хурайиб! Йиз му к1айиз к1ваълан дяргъюр!
– Хъа фици шулу уву гъапи гафар, Шамил-халу: «Ужуб к1ваинди гъубзи ккунду, харжиб – идипури!»?
– Улулубкьуб пуз, дарап1уб ип1уз рягьятди ву! Мици, жвув асккан ап1ури гъузайиз дук1ну ужу ву! Юк1в иццру хьуз хъюбгърайиз! Узу гъулаз рукьуйк1ан яраб! Гьаму ярхла рякъяриъ, Рашид, узу йик1рубси дарибшри гьа!
– Гизаф к1вак мибисан!
– Йиз унт1аъ гюлле гъивнийиш, мици иццру дарап1рийиз! Аьгь ап1уз шуладарзухьан!
…
Гьаддихъанмина сац1иб вахт гъябгъяйизра, шаир яман хьуз хъюгънийи, ижмиди кац1нийи.
Хабар дарудариз, магьа аьгъю гъабхьунчв, элугълийир, ихь адлу шаир Шамил Казиев гьамкьан ухди гьаз кечмиш гъахьнуш.
Му деври думу пуч гъап1нйи! Маллйиринна т1арашчйирин!
Ич гьадму командировкайихъан, Рамазановичдиз, ич душваъ гъахьи ляхнар к1ваин алаури, гьамциб саб биц1и шикил гъибик1нийза:
ГЪАПХАР ХЪТ1ЯТ1ЯКЬРАЙИ ХАЛ
(Шамил Казиевдин 60 йис багьна вуди…)
Яв гъавриъ ахъуз ял ва гьял дарап1руган, узхьан увкан фу пуз шулухъа имбу Табасарандиз?
Масанвал абгурайиган жан куцубхну, кцубху никкси ц1иин алийва аьхир уву уьмриин, увуз фу гьубк1радарш аьгъю ап1ури, даршули!
60 йисан зиллетар зигури гъахьнийва, унт1ккан амк1 рубзури, хилиъ ручка ади фу–вуш бик1урза к1ури хъюгъруган!
Хъа гьадму «фу-вуш» учухьна рубкьуйи «шаири магьа гьаму гьунар гъап1ну» к1ури, мялимди ва газетди ич гъянариъ убжри! Ва гъухригъ гъюдюбкьюйи: «узхьан гьаз шулдар мугъхьан шлуб», – к1ури.
Ва гьадмуган узу гъаних шуйза ув’инна хъял ади яв: «мугъан «фу-вушди» мурариз эсер ап1ура, хъа йиз «жавагьирарин» ад ап1рур адарди» – йик1уразуки бахилвалиан!
Яв «фу-вуш» ич гимихъна, йиз дустарин хиларигъна гъюри шуйи, хъа узу: «гьадмукьан дарда байк1а гьадму Алач’ярин балин "мутмйир", йиздариз лигай» – фикрари ут1уйзу, яв зиин йиз ад ибшри, уву асккан узу заан хьузди.
Зурт1арин кунц1 гъабхнийи йиз бали узу айи хулаз ниъ деебтуз, узуз кбалгуз!
Узу рази ктауз!
Хъа фагьум йиз узуз хабар адарди бикьури гъабши, амрихъан гъитрайи гъахуз!
Аьгъдрувалиан, хабарсузвалиан шулу жан пуч!
Дустарин гьар к1арк1т1ихъ машналан, лавландин сирнар ккахьнайи, гюнйириканси инч1 айи нурар рагъуйва, алабхъуз ккеп1найи ригъдиси.
Дурариинна, хилиъ рюмка бисруган, миннатарин т1алабар гьамцикьан гьурк1диза к1ури, амк1ун лит1нарихъна жан хурийва!
Душвахъ шлу «марццшин» гъябкъган, чиб-чпин тярифарин шуйва даргъну!
60 йисан яв бедендиз адау амк1арикан Ккум’арин мистут1ан гъап1ундайк1ан чаз кефер?!
Шли ктагъура увкан кьукьар, хъа фужар увкан кьукь духьну дийигъна!
«Узу жафа зигураза йиз халкь бадали» к1уру гафари гьерхравухьан: «жан дивуз ккана дарш, дурарихъанди», фу бадали вуш, жвув гъавриъ адарди?!
«Терновый Венецди» муч1у хулан биц1и улдарин гъапхар хът1якьнийив, гъачгъар учв1ур к1ури гуч1бу хъяркьнайи, увуз аьгъдарди яв хулаъ аьхювал гьадму гъачгъари ап1урайиб!
Нур уч1внийи динди!
Дарш нивк1 вуйвуз гъябкъюб: уву – Москвайиъ, уву – Санкт-Петербургдиъ, уву – аьгъюваларин гъавриъ ахъуз Фостерихъди гъизигу жафйир?!
К1ваин ап1ин, увкан гьап1уйиш, ухьу дахъру хулаъ цалик кебхнайи шиклик дюнья гъармхаригъ гъяп1найи шейт1ани!
К1ваин ап1ин, ухькан гьадму гъачгъари вокзликк гьап1нийиш: духну муч1ушваз!
Душваъ Нур адайи!
Душван гъапхар хът1якьюз ккайибси дайи!
К1ваин ап1ин!...
Нивк1ар вуйиш, к1урийхьа, художественный образарра арайиз хурахьа к1ури!
Жвуван к1ван гъапхар хът1якьдайва, душваъди Нур убч1вруб аьгъдарди!
Масанвал абгури шулва! Гъибихъунвуз?!
Даккнишин абгдайва! Дибрихъди гьич гъубзунвуз?!
60 йисансана зиг жафа – фу шулвуз?!
Гъачгъари гъапхар хъирхьраяв – яв хал муч1уди ккунда дурариз.
Аквну душваъ фу аш ашкар ап1урив! Гъит Нур уч1вуз душваъ!
Ва гъарх улдубзидияв к1ваълан!
Масанвалин къанунт1ан адру хулан хьидива эйси!
60 йисансана зиг жафа – магьа «фу-вуш» шули!
Узу гъузарза, хъял ади, увлан ап1ури футнийир!
«Зазун таж» улубк1уз ккунди йиз к1ул’ин!
21.07.04.