ЧЮВККЕР
(Отрывок из романа "Машар")
Хиял мап1анай гьа, Гьюсейн Аьбдурягьмановдин «Чювккер» роман давам ап1ура к1ури!
Давам гъап1ишра, дугъу кьабул дарап1ур!
Пиди:
– Шли гъибик1уб йиз гьамдихь дибт1рачва? Наан гъябкънучвуз пялкь унт1апякьяхь теври? Ясана, Волгограддихь – Ляхла!
Табасаран халкьдин мяълийир ап1ру шуру дугъаз жаваб тувдийи:
– Гьацибкьан фаркьвал аничв арайиъ бик1бан устадвалиан?
– Хъа бая! Йиз «Чювккер» чюрккер ап1иди, маш хъибтиш, диди!
– Увура, жан Гьюсейн, гьадрариси, «чюрккер» гъапидива?
– «Шюхъяр» гъапну к1ури, гьадрарси увура, дидин гъавриъ ахъидарчва! Хъана йиз учвухъди фу ву, ттивну к1ул, «ав-ав» ву дупну, тинди гьудудуч1вди!
– Узура Чювккен дарин, «гьадрарси увура» пуз?
– Риши тяфа, Сефьяхунум хала, минди-тинди, чав гъахьи мугъарайиан, жакьвси, дит1ирхну гъягъру мутму ву! Увура чювккерикан вуза гъапну к1ури, гъуннуарин сусува…
– «Сусува» – ваъ – «швушв вува»?!
– Гьеле гьадрарихьан гьерх?
– Узу зат дарди улдугуз гъитрава! Узу гъунна швушв дарзаки!
– Данна? Чювккен дарудар узуз вари гъуннуар вузуз!
– Гьаз?
– Йиз роман давам ап1уз ккунидар гизаф духьна…
– Мягьячгъалайиан вушра?
– Рабби–вере чпиз ккунш, гьатму аьрабистандианушра!
…
Хъял мябгъянай гьа, узу чювккерин улхуб кьат1 гъап1ну к1ури! Давам ап1уз ккамиза, аммаки – жара чювккерихъди!
Шубур вуйиб агъязуз гъардшар Загьировар! Хъа сарун гьякьди, дурарин кьадар аьгъдарзуз!
Чювекскийра Ризван, к1ури шулу гъардаш ву к1ури!
Думу гъардаш вушул гьа, дар к1урадархьа, хъа учвуз ккундарш, узу кьабул ап1арза йиз гъардашвализ, гиди-гаву хьайир йивру станок хъайир!
Гъабхьуб аьгъдарчвуз гьа! Хьайир йивуз гъушунза Чювеккна! Ухдиси!
Станокдихъ хъахьайиз хьайир йирцури аьдат ву сарун!
Хьайир гъапиган йиз хьайирра фицдар хьайир – галарин гадариндар, гъициркъу гъиргълари алац1найидар, саб башк1улиъ лич1ваъсиб гъагъ айидар!
Хъа мугъу гьап1ру, станокдихъан хътаиган гъийирцну! Му арайиъ минди чпин адашра гъюру ва:
«гьап1рава, гьап1рава, Ризван!» – к1ури алархьуру.
– Хъа гьап1ну?
– Хъа гьап1раш фикир ап1ин!
– Гъап1унза ва гъап1у ляхнин кьиматра бисураза!
– Думу гьякь ву, халу! – к1ури узу йиз тереф уьбхюз хъюгъза.
– Уву ккебяхъ, Халагъ жви!
– Узу гъуннуануза!
– Дифриин элеърудар узуз вари халгъар вузуз!
– Наан гъябкъюнвуз узу дифриин элеури?
– Хъа магьа, йиз бай гьуругна к1ури, гьадгъуин элеуз ккундавуз!
– Хъа думу диф вунив?
– К1улиъ мик1 айир, диф дарди шулин!?
– Дици вуйиган, гьуругнайириз ухьу «халагъ жви» к1урайиб ву?
– Ву!
– Вуйиган «халагъ жви» узу вуйиз даршиш яв бай?
– Йиз бай Чювккениз!
– Чювекский, йипа!
– Ав чювекский!
…
Жара хиял мап1анай, я хъял мябгъянай, узу ич гьюжат давам дарап1ган!
Саб пуз ккундузуз: гьаддихъанмина вари табасарандиз аьгъю гъахьну «Ризван Чувекский»! Гьаз «Чувекский» к1ураш, магьа учвузра аьгъю гъабхьунчвуз! Улхьан бацар гьадатури мяълийир ап1уру к1ури ваъ гьа!
Гъардшар Загьироварикан ккит1ибснийваки, Аьзизуф?
Ккит1ибснийза! К1ваълан дубшнадариз! Пузра начди вузуз! Вушра пидиза!
Багьадиндиз Митаров ядигар дивуз гьял гъап1у писателарин музейиъ алдагъурайи вахтна – узу дидкан сац1иб улихьнаси «Ад бадали» к1уру ч1ук1наъ ктибтнйза – Загьиров, фици вуш йиз багахь гъахьнийи. Думу, гъягъюз к1ури палдум хъабхьрайир вуйи.
Узура, йиз багахь дубхьну, хюрч ккабхъу жанаварси, дугъ’инна диш гъашиза.
Яни:
– Гьанагус, Загьиров, уву гизаф уларикк ккархьри шулиз СМИ-йириантина, гьамус узуз ккахънамиди гьерхзавухьан: увуз Загьир к1урдарин?
Мициб наглый суал узуз тувуз шлур мегьел алахъундайдийиз к1урубси, чпин гъула художник Абайи гъизигу шиклик кайи Хив глава Мустафаев Камилинси кидирчну улар, узухьинди иб хъиву касди, йиз гъвалазди айи иб даждинубси дап1ну зи, хъа тинди хъайибнуб – тулайинси – кибирхну ч1аппси!
– К1уру!
– К1уруш, яв к1ваинди аминив, Михаил Егоровична узу ичв хулаз дуфну?
Михаил Егорович Москвайиан вуйи, учв, гьаму Загировси, доктор наук вуйи. Дугъахъди гъахьи аьламатнан гьядисйир ухьу ихь гьаму «Машариъ» ат1агуз амихьа.
Мициб суалну Чювекк жви хъана артухъ мюгьтал гъап1у. Дугъан дараскьал саягъ дябкъну Рашидли, яни узу, дугъан даахнайи хиялар хъергру сабсана суал тувза:
– Увуз Алексеев Аьгъюр вуйвуз?
– Хъа, Михаил Егорович аьгъдру аьлим аян Дагъустандиъ! – Ч1анади кинойиъ т1ау биц1ирси шад гъахьи ихь Загиров Загир! – Хъа думу йиз хулаз уву хъади дуфну аьгъдарзуз! – Хъана хияларикк кахъу хялижв!
– Фици аьгъдарвуз, Кяхулайиъ, ичв зурба залиъ учу дитну, уву чич1ар уржури, хпир хулаъ адариз к1ури!
– Гьааа! Кяхулайиъ вуш, думу узу дайдуза, жан дуст!
– Хъа фуж вуйи? Рябкъюр–рябкъюри гьаму уву вуди!
– Думу тмунур гъардаш вухьидийи…
– Аьгь келле! – Йиз к1улиъ т1убар йивуз мажбур гъахьиза. – Вуш думу Вели ву йипа!?
– Ав, ав, йиз тмунур гъардшихьна вучва гъушдар! Йиз фу вуйихъа дугъахъстар хулар хъайиш! Узу квартирайиъ аза!
– Узхьан учву, фунур-фунур Загировар вуш, гьич аьгъю ап1уз шуладардузухьан, магьа кьабира духьну гъяри!
Ари гьам арайиъ Къужникарин поэт Рамазанна, Хюрккарин писатель-мялим Гьяжимягьямад халу узухьинди гъафнийи.
Ва, йиз бацариъ абхънайи «хюрчхьан» гъап1унзу дурари!
Му табасаран шаирихъдина писателихъди гъабхьи гьядисайикан зиихъ, «Ад…-наъ» гъибик1нийза.
Имдар «хюрч»! К1анччаригъян гъючвюбхну!
Ачмиш шул к1ури сац1ибсана хъугъужвну, ч1атинди удуч1вза.
Фу лигурва, къумугъарин театрин терефназди гъяра чювккер: филологияйин академик Загьирна, писатель Гьюсейн.
Гьамилан яллагь узу мурарихъ хъуркьуз!
– Узу учву агури… Набшдив «Чювккер» – куртккайихъан дибисну Абдурахмановдин, гьерхза чахьан.
Тму ражари алахъиган, чан тазади удубч1внайи гьадму «Чювккер» к1уру китаб тувдизавуз к1ури, гаф тувнайир вуйиз Гьюсейн. Ари мугъаз узу гьадму «Чювккер» ча к1урайир вуза.
– Магьача чювккер! – дупну дугъу адабгъну жибдиан папрусин пачка улупура узуз.
Узура, мюгьталдиси дидкан кчучуз хъюгъза. Хъа дугъу думу хъят1ябкьну, ма адабгъ увуз папрус к1урубси узухьинди гьач1абккну дебккру.
Узу дугъу ап1урайи т1улариин аьлхъюз хъюгъза, хъа тинди хъайи Загьир халу, шулайибдин гъавриъ адарди, учуз тамаши ап1ури дийигъна.
Узу Гьюсендиз гъавриъ даршлуси хъана: «нашияв чювккер?» гъапиза.
Хъа, сац1иб дийигъну, узу Загировдин улихь йиз к1улиъ йивруси, дугъу чан к1улиъ чан т1уб йивуз хъюгъю.
– Гъи, учвуз, писателар вуча к1урайидариз фу дубхьначвуз! – Профессор Загировди учкан ул ктипурайи.
– Аман жан чве, багъишламиш ап1ина, к1ваълан гъубшниз китаб хуз, хъа ражари, магьа йиз иб, увуз шалам ап1уз, хурзавуз!
– Наанди хибдива?
– Хъа сарун ухьу алахъидар к1урана?
– Хъа алахъайизкьан «Чювккер» увухьди хьади дицуз ккайва?
Йиз мунуб суалниин кьюредра ижмиди гъяаьлхъю.
– Ари вуйин! Учвуси даршул гьа, Рагим Рахмандиси ап1руб ву! – дупну Аьбдурягьимов Аьбдурягьмандихьан, чан тазади удубч1внайи китаб, узу узуз ккун гъап1уб, чювккериз улупза. Ва, гьамус, Загьир халуйихьинди илт1ик1ну йиз ихтилат ккебгъза.
– Хиванзина ликри гъюрайир вуза. Ичв школайихъинди гъюри Сюбгьян халуйи узуз хилар хъауз хъюгъю. Дугъаз узу гизаф ккундийи ва гьар йиз удубч1ву китаб урхуйи. «Увут1ан, гъунна жви, жви адар му дерйириъ» к1уйи дугъу. Магьа, хилар хъаърайир, школайилан илт1ибк1найи сеткайихъинди гъафи ва узуз хулаз теклиф гъап1у: «Гъач, гъунна жви узухьна, хялижв ап1урзаву! Саб истикан мич1ли чейра гьивурзавуз, дубхну яв гьадму, гъягъидива!» – гъапи. «Мич1ли гьаз?» – гьерхза. «Мушв’анзина гуриз удуч1вайиз думу фуниъ ибцри хьибди!» – гъапизуз касдин бали.
– Хъа думу, гьацдар зарафтар кайир вуйич, касиб… – гъапи Загьир-халуйи.
Дугъу гьаци гъапиган аьгъю гъабхьизуз Сюбгьян-халу гъак1иваликан.
Узу, дабалайи, гъардаш дук1ну ади, гьамус дидкан хабар гъабхьиганкьана, Загьир-халуйиз, магьа, теклиф кап1рарза. Узу Загировдин улихь, дидкан узуз ухдит1ан хабар азуз к1уру саягъниинди улупнийза ва йиз нач’вал ижмижи жин гъап1нийза.
Му узу, жвуваз танишди вуйи адмийирин, фукьан инсаф адру, язухъ дарап1ру кас ву!
Чювккери уву, дарин жан, дидисну рас кадаъну ккундийи, гьациб гъицибкъу юк1в айир!
Загировар ап1ури, гьамус дурарикан фужк1а алахъиш, фу маш гъядябгъидива?
Фук1а дархьи мисал ап1идиза сарун!
Магьа яв хъайи кьирт1 товарищ, Аьзизуф Рашид!
Хъа мак1ан, узу гьамцируйза, гьатцируйза к1ури! Адмйир рихшанд ап1ури!
Гьей, жан бай-жан бай… Уву фу хьади му дюньяйилан гъягъидик1ана?!