Ад бадали

               
                АД БАДАЛИ
                (Отрывок из романа «Машар»)

       «Даа!» – гъапну аьламат гъахьи урусли!
       «Яяя!» – адабхъури шулу табасаран касдиан гъах гъахьирин!
       «Я риииш!» – к1уру дишагьлийири чиб-чпин арайиъ!

       Расул Гамзатовдин «Буйнакскийиъ» айи кабинетдикан писателарин музей дап1найи.
       Аьгьмадовдиз йишвкьана гъубзну имдайи. Касиб, хъурччвнайи саб мурччвахъинди, душваъ керхнайи багьадинарина ц1адасйири!
       Душваъ месела гъит1ибккнайи: сар писателиз дагълуйирин меркездиъ, имбуну халкьариндаризси, памятик дивуз.
       Табасаран, ч1иви, чпиз аднахъна тярифарихъ хъач1аккнайи бик1рудариз деъру йишвар хьпан бадали, дийихну, устлариин ва курсйириин али адлу поэтарна писателар, цаларикиндина цалариккинди улт1урккнийи, саб вахтна халдеяри табасаранар Ярдандилан улт1урккганси, Рубасдихъинди, хьуд-йирхьуд агъзур йис мидиз улихьна.
       Ад бадали дуфнайидари, собрания ккебгъайиз, Сувайнатдин кабинетдиъ чайра убхъуз хъуркьну, ухди чпиз улихь йишвар дидиснайи, Марьямна Аьбдуллагь, Урт1ил швушвра хъади, чпихъди гьенгниинди улхуз дуфнайиси.
       Гъя мураригъди, чан рябкъюз к1ури пч1у ккуртккара хъидибтну, лизи жигет алди, имбударигъян учв гъит1игъбан бадали, фурсар ктру, амма гизаф къурзлу жви – биц1идихъанмина чан аднахъ хъергнайи Рашид.
       Думу, кьанди гъафи Сефьяханумдихьинди, уву наънанува узу хьайишвахь к1уруси, маш кьяни дарап1ди улар ккадатну, президиумдихъан, Багьаутдиндиз памятник дивуз бин ккайи далилар хурайи Маринайихъ, хъпехъурайи.
       Сефьяханумдира, яв юк1в т1убк1, гьап1нура узу увуз «Миллетдиз» дих ап1рур дарза к1урайиси, Аьзизуфдин терефназди унч дап1ну, хъивну хилар, хилар ктрук1у мухрихъ, деу.
       Хъасинси, Калюбякинайин далилариин рази дархьи Асланов улхуради, му мугъарайизди, Муртузялиевайин «Миллетдиъ» Сефьяханумди тувру суалариз к1ваълан дап1найи жавабар туври гъаши сарпи, сарпи, сарпидарт1ан сарпи аьлим набаллугъ риш уч1вру.
       Кафарийиъ мерккарин швеъруси лизи жигет алабхьнайирик гъилигган, мугъак фурс к1уруб зат гъабхьиб дар! Зверевна Юдашкин авру духьайин шулу, чпизра палтар Шихалиевайин хусуси партнихайихь фици заказ ап1идийк1ан к1ури!
       Ари дубгъай учвуз! Наан дубгъуруш, текстар к1ваълан ап1уз!
       Сабринайин хил, бегьли уьлч1юбгъяйизра гъибиснийза, к1ваъ хиял ади, белки узухьнара текстар илт1ик1уз тувур к1ури, жвуваз сакъюдар кепккар хьуз!
       Дарш гьаз энт1и т1улар ап1уру хъуркьувалар гъазанмиш дап1найидарихъди!?

       …
       – Гъяркънийвуз, жан риш, Ра…за к1урубди гьап1нийиш! – «Миллет» передачайиинди: хялишди эйсийиз чан «аьламат» улупурайи!
       – Фуж «Ра…» эй? – Гьеле-белесан, шликан улхураш хабар адруриси гьерху «Чухсагъул, жан чи, гъи ихь передачайиз гъюбаз» к1ури къаршулламиш ап1рури!
       – Я кас гьадму, гьамшвариъ писатель вуза к1ури бицурайиб! «П1ярязи» гъибик1ур.
       – Гьааа! Вуйи гьа! Узузра гъяркънийиз думу, классдиъ айи ученикдиси, учитил Сувайнатдихьинди лигури, чав адаъ к1ури, сикин дарди, хилар заъри!
       – Сарун йиз гъах гъахьиза дугъ’ин! Пуз аьгъдарди фук1а, «доскайихьна», чпин учительницайин «Струны судьбы» китабра хьади удуч1вна!
       – Вуйи гьа, «жан чи», гьич убхузкьана аьгъяйин?! Шубубпи клас ккудубк1ур дар думу, узухьинди улар ккадатруб!
       – Му фу ц1ийи хабар! Увуз улар кч1юкьюрайин дарш, Софья – ханум?
       – Беябур мап1ан адмийир! Ухьу табасаран халкьдин гюзгйир! Фйир к1ури ушвниин илитуз ккундавуз ухьу, кюкйир!
       – Хъа уву дайна сифте ккебгъур, улар ккадатнийзухьинди к1урайир! Дугъан улар кур духьнайин шлихьинди ккадатуруш аьгъдарди хьуз! Узуз гъябкъю Зверевдизра дюрябкъюб алир чан улихь хьади! Гьа баладар, уву дицдарикан кадахънайир вува, Соня – госпожа! Хъа дидин думу жигет гьап1руб вуйк1ан, варишвар ут1урсну улубччвнайиб гьациб?
       – Шлиз аьгъя-хъа Рублёвкайиъ Зайцевди мусоркайизди, чав пенсияйиз удуч1вруган гатахьу ч1юрхяригъянуш! Думу гьаддиз кми-кмиди Москвайиз т1ирхури шулу гьа! Гъяргъяригъ гъюч1вуз, бомж Галустяндихъди!
       – Дици мак1ан, Соня-бажи! Саспиган узура т1ирхуруза айрупаландиъди! Дугъахъди!
       – Вуйи гьа? Вуна дарш? Яя жаан! Вуш гъяяч йипа! Сабрина халай!
       – Уву дицидарихъинади хиял мап1ан, Сонка, золотоя ручка! Учу намуслу, абурлу, гьяяллу, гъирьятлу…
       – Вуйин? Хъа уву узкан дицидарихъинди гьаз гъап1унва, сабурлу Сабрина? Учура, аькьюллу, важиблу, нумуналу, насигьятлу…
       …

       Му, ухьуз ккуни ихь шубарин гьамус башламиш шлуайи дявйиригъ гъюч1видархьа, хъа гьадму, ихь шубар ккурттариан адахъуз гъиту Рашидза к1урубди гьап1нуш, гьадгъахьинди жаргъидихьа. Фицики думу, ад бадали мистаъ п1уу ап1руру!

       Ад бадали гъапиган, йиз гъап1у п1ура адайиз! Хъа Сефьяханумдиланна
       Сабринайилан ккурттар гьаз алдахьнуш аьгъдарзуз.
       Думу гьамци гъабхьиб вуйи, жан дустар.
       Жан дустар пуз мугъаз рубкьурира дар! Гьаз гъапиш мугъу гъап1уб аьгъдарчвуз.
       Собрания ккудубк1балан кьяляхъ, алдагъурайиган дугъахьна поэт Рамазанов Рамазанна, писатель Гьяжимягьямад Гьяжиев илт1ик1ну.
       Чав гъулариъ лицури, табасаран история бик1урайи вахтна, Къужникна гъафир, Рамазну ганан якъ дубккуну, къаршулламиш гъап1ну думу.
       Гьадму якъ кчвубхайизкьан думуна дугъан к1аттар дишди саб гьяфтайиъ ими «кеф-кфе баяр» ап1ури дугъан хулаъ! Му саб!
       Кьюб к1урубсана: Хюриккна гъафи Рашид гъучи, Гьяжимягьямад халуйин хулаъ гъубккун жерд хътип1айиз, саб вазлин арайиъ ими, историк вуза к1ури, ап1ури куч1лар, йишвар адаури, ч1ир-ч1урдиан идицури, куч1лариинди чан тямягьяр гьурк1райи ху!
       Узу, яни чав, гьамкьандар гьаму ихь гъулариъ дап1ну, дубхъну–дип1ну, ярхла рякъди Махачкалайиз дуфнайи гьаму кьюрид хялариз теклиф ап1уз гъабхьи бирк дар!
       Теклиф чан хушниинди, гьа, ап1уб гъибтархьа! Хъа чахьна дуфну, гьамкьан уччвуйи, Рамазанра Гьяжимягьямад халура, ахъли гъузну ккундийчуз дупнура, гьич, ч1уру аьрхюн кабхьуз ужубди, гъачай, лисундин ч1евкьана гьивзачвузкьан дупну, ушвниан ут1убччвундайда, ***ин балин!
       Пагь, фукьан учв заанди рякъюра мидиз, я кас!
       Ари гьамцибган Су…-йина, Фи…-йина, Ши…-йи, дюньяйиъ намусна гъирьят имдар к1ура!
       Инсандиан, убччвну хил, юк1в уьч1юбгъганси!

       Рамазнанна Гьяжиефдин улихь «ав, ав» дупну, учв мушвяригъян гъючвюхну гъушнийи! Шлизк1а рякъяйиз! Шлик1а, я Рашид, дийигъ, пайиз!

       Аьхю гъуллугъчи Гьябибатдин улхбарихъан ва классик Пирмягьямад Аслановдин полемйирихъан, собрания гъизгъинди гъябгъюрамиди узузра варидарин улихь гафар пуз ккун гъахьунзуз! Гьамциб арайиъ «сикин дарди» хилар заъраъди гьап1райир ву узу!
       Беле ужуб берей ву гьам ражари жвувра гьаму вари табасаран интелегенцияйин улихь улупуб!
       Гьаддиз к1ури дарин узу алабхьнайи лизи жигетра, сариндиканра дарубсиб!
       Накь Су…йи пешкеш гъап1у китабдиан, улихьмиди ц1арар ккадатнайишвариканра урхидиза, йиз пуз ккайи гафар, арайиз адабгънайи меселайихъди аьлакьайиъ ади шлуганси хьуз.
       Му серенжем гъабхурайи писателарин аьхюриз, узу «доскайихьна» адаъну ккунди адайи. Дугъу чан-чакна гьамци к1урайи: «йиз гьатму адаъну гьаз ву, гьацира вахт адрушваъ вахт ч1ур ап1ури! Адаурушра, памятникдиз кюмекар ап1уз шлударикан ададаъди!»
       Хъа узу йиз узукна к1урайза: «Гьатгъу узу гьаз адаурадар! Мушваъ узуз йиз ад ат1абгуз ккундазуз! Ва ужуб вахтра ву!»
       Адаъну аьхюри узу ва, ярхи мап1анна, гъапну.
       Хъпебехъуз чара адар!
       «Ярхи гъап1иш, хъа ражари узуз гаф тувидар» к1уру хиялара ади удуч1вунза, агьлар, вари табасаран «багъдин» улихьна!
       Халкьдин улихьна, узу, удуч1вурайир, фици вувуз! Алди фурснан ялав! Дюз ап1ури жигтин лугар, канч1ар! Лазим даршра хъич1иху аьйнарихъан! Сарун чандарсдарстар мушваъ адрубси, тувну, анжи базарилан хьуц1ур манат гъадагънайидар, итну фальшивый хамалеон пластмасарра, гюзгдиндарин ерина! Хабар дар, мугъаз, мушваъ айидарин аьйнар, Гучи учв дуфну, «Глаз алмаздиъ» нано техноложжияйиинди дап1найидар вуйибдикан! Кьиматра – Хюрикк гъип1у к1ирхъинубкьан!
       Чахьинди элди фикир туври к1ури, аьйнар гагь гъадагъуру, гагь дивру устлиин! Китабра гъя касдин хиларигъ!

       Магь увуз! К1уз ккайиб вари к1ваълан гъубшдиз!
       «Багъдиан» сари: «думу китаб рекламироват ап1ури удуч1вурайир вуш…» гъапибси узлан алдабхьурайи фурснан ялав, дишлади аязназ илт1ибк1нийиз! Думу гъайсари вари маар гъаргънийиз! Мелз, Къужникарин Рамазну гъубкку якъранси к1арч гъабхьнийиз!
       К1ак1улси дицибкънайи мелз шяргъярикк ккабсри гъабши!
       Ушвниан удуч1вру гафар, цигьрахъ хъайи кьунан леблемарси удуч1вуз хъюгъю!
       «… Ихь гьар гъулариъ устйир, аьлимар, писателар айихь, – к1ура халкьдин улихь ад ккун гъабшири, – ари гьадрарин памятникарра ади аллеяр дап1ну ккунду ухьу!..»
       Мугъу мици, дурарик учвра кахъур дупну гъапиб вуйи!
       «…Гьар гъулаъ этно-культурный центрйир арццурхьа!..» – Мура, мугъан, гьеле учв гьадушвягъкьан гъяхъруш, гъапиб вуйи!
       Хъасин, чан хилиъ айи китаб абццну, душв’ан:

       «Гьякьлувалин убгура шил
       Душман ву гъи дуст вуйир накь.
       Илцикънайи зийнариан
       Ц1ийи к1улт1ан хъибтна ифи.
       Шли уьбхиди душмнарихьан
       Накьв шаирин, кьяляхъ дарфи?» – гъурху, Митаровдиз бахш дап1найи.

       Мугъу му, учвра душмнарихьан уьрхри к1ури, ва, му ц1арарин автори чаз гьюрмат ап1ри к1ури, гъурхуб вуйи!
       Дугъаз гъюрмат, автори – ваъ, хъа «кьяляхъ дарфири» ап1иди!
       Урхрубра, урхуз даршули, сабпи классдиъ айи биц1ириси урхураза, явашди, хъахъри, игьар ап1ури, чру мангъйир хъчвухури!
       Сарун фици урхуз шул шиир, ул кидипнайи жандихьан!
       Ад бадали, вари табасарандиз йиз ад рабгъарза к1ури сягьнайиинна улдуч1вур, чист мидарди, айи адра бат1ил дап1ну, шврушв гъябхьиш гъядядябхьру машра хьади, улдуч1вуз мажбур гъахьиза, дустар, сягьнайилан!
       Узуз, узу гьадушвлан дук1ну алдагънийиш гизаф рягьят хьибдийиз, гьаци асккан шайиз!
       Му фукьан гъагъи ляхин ву я эллер! Ад гъазанмиш ап1уб!
       Хулаз гъафи узу, Кюрейиси, сарун узу писателар к1урударихьна гъягъюр дупну, хпиризра гъапнийза!
       Йиз хулаъ хтулихъди деънамийиш, узуз я Къужникарихьан, я Хюрккарихьан, ясана «багъдихьан» начу йик1ури яшамиш хьуб, алабхъидайзуз!
       Гьап1дик1ана! Наанди гъягъюза! Фу дупну маш гъядябгъюза, я эллер!