П1ярязи

               






                П1ЯРЯЗИ

                (отрывок из романа "Машар")

       «Сеидуллагьдинна Рамазнан дустар вуйи Тагьир, Зидун, Ату ва П1ярязи Къази…» – дибик1найи «Шубубпи насил» романдиъ мидин. «Мидин» пиган, гьаму бик1урайирин, к1урайир вуза. «Романра», гьаци, фурс бадали к1урайир дарза. «Эсер» дарпиди дици пубан мяна-метлеб адарди дар.
       Пузачвуз, дустар, думу вахтра. Вахтра вуйи, Советарин союз т1арашчйири т1араш ап1урайи. Хозрасчётарна, кооперативар т1аърайи. Яни, миржц1урарилан алдабхъну урч1вц1урари дибиснайи. Дюньяйин халкьар миллениумдиз ккилигурайи.
       Миллениум фу вуйк1ан к1урайидариз: 2000-пи йисан жилиинна хъана Иса Месигь гъиди ва гьаддихъантина 1000-рин йис башламиш хьибди к1урайивализ к1ура. Яни, 1000 йисандин Занурин хиликкди вуйи гьюкум.
       Ав, вари дюнья гьадму вахтназ ккилибгурайи ва вари гьюкуматариъ «миллениум» ччвур яркьуди дарабгънайи: хусуси ччвурарилан ккебгъну варибдиин иливури. Му ляхнарикан хабар, саб, дагъустандин писателарин союздизт1ан адайи, фицики "Расуларинна" Митароварин сирнихьан думу рябкъдайи.
       Дахабгнайи халкь!
       Дабт1найи халкьдиз садар писателарна, политикарна, партургар! Наменклатура!
       Наанди гъилигиш, Багьаутдинна Мут1алиб! «Ифдин гъарзарна», «Хабар тув дустариз» хьади!
       Манафна Абумислим! Мурарикди кеъну Асланбегра! Мурар дайи гъвандиккан, хъа вуйи хиф’ан! Абумислим дустагъдиъ деур ву к1ури! Гъвандккан вуйидар дявдиъ гъахьидар вуйиган! Хиварин Везиров убгърур, хъа Манаф кьюб роман гъидик1ур – «Дагълариъ т1урк1бар» ва «Дюзмиш гъабши дере»!
       Табасарандиз айидар кьюб роман! Дураризра, «партийний заказ» к1уйи.
       Дици гьаз?
       «Гьаз вуш» думугандин бик1рударихьан гьерхну ккундийи. Хъа дурарихъанди пуз узуз бин азуз: чпихьан бик1уз удудубкьрайиган к1ури гъахьну касиб Манаф Шамхаловдиз гьаци.
       Манафри чав яшамиш гъаши уьмур улулупди, дарш Багъириси, чаз дюрякъю ва дерерхьу варжариинди йисари мидиз улихьна дархьи ляхнарикан бик1идиян-хъа? «Намуснан сирнаъси»!
       Дугъриди к1ури гъабшиш, Шамхаловдиз тувну ккундийи игитвалин ччвур!
       Табасаран бик1рударин арайиъ иблиси ипнайи гъанихвалин нефсну, лайикь вуйирихьна лайикь вуйи адна тяриф рубкьуз гъитри шулдар.
       Фукьан вахт гъубшнийи думу романар дик1балан кьяляхъ, амма дидхъанмина, дурариз ухшар айи, к1архьа, гьич багарихьди тевуз шлу ч1атху эсер гъибик1ур гъахьундайи.
       Белки табасарандиъ бик1рудар хът1арццуншул!
       Бик1урайи Къазиагьмад Рамазанов дустагъдиъ итнийи.
       Мут1алиб республикайин заан гъуллугъариъ ич1игнайи.
       Заки Дашдемровдихьан удубкьури адайи. Везировси думура биц1и-биц1и шиърарихъ хъарснайи.
       Ибрагьим Шагьмарданов дудубгнайи ордендин рихариъ ахънайи.
       Джафаров «накьвдиз концертдиз» лигуз гъушнийи.
       Хъа имбудариз, СССР гьюкмин улихь хьайи т1арашчйири гъибикьюрайи вахтра вуди, думу романариз «партийний заказ» дарпуз фу чара адайихъа?! Жвувхьан даршлуган, гъабхьиринуб бат1ул дап1ну, ясана ул’ан идипну ккундарин!
       Гьа табасарандин бик1ру имбударихьан удубкьдар, хъа Москвайиъ литературный институт ккудубк1дар наан даахна? Даршиш институтдиканра гъабхьи мянфяаьт адарин Манафрин сабнубдихънакьана хъуркьуз!

       Хив райондин варит1ан гъайгъусуз п1ип1 – Гъунна дере.
       Душв’ан сар адахъуру бик1рур.
       Дирчваризна Журсаризна, Нит1рихъариз  Гъуннаар ккунидар дайи!
       Фици ккунидар дайи?
       Гъуннаар, чпик фук1ара ктарди, жарадарик кялхъюз, рихшанд ап1уз иштагьлуйир вуйи. Вуйи "устйир"! Гьацибдин!
       Мурар, гьаму кьирт1 хътру ичдар, иллагьки, тмундари ап1ру ч1алниин аьлхъюри шуйи: "гъюде-гъягъюде" ап1ури!
       Хъа тмундариз мурар, гьаддилан ккунидар дайи. Дайи сарун! Гьич дайи чпинсиб даруган ч1ална гъиллигъар!
       Гъуннаара табасаран райондин адмийирси гьисаб ап1урайидар вуйи.
       Икибашт1ан, мици ап1рудар ва ккун дарап1рудар, чпи айи мукьт1ан фук1а дярябкъю, я рябкъюз даккни ч1ярттарт1ан дайи.
       Ч1ярттарилан мизран ч1ар алдабхьури эикв илибшрурихъ, ч1вет1ер ибариан ут1убччврудар шулади шулу.   
       Вари аьлимарна писателар зиихъ гъапи мягьялариан вуйиган, сарун литературный ч1алра чпи арайиз дубхнайиб вуйиган, кафари табасаранар: Гъуннаарна, Къухурикарна, Чрк1уларна, Этегар айибдикан хабар шулдайи. Я чпикан хабар дебккрударра адайи аьхи дурар! Кьиблийириз Кафарйирин дих ебхьдайи!
       Хивари «газет» к1уйи, Хючнуари «газат»! Литературный ч1алнан саб къайда дап1найиган, му мици фици шула?!
       Шалбузоварин жафа исина ап1убра диш гъюрадар, хъа дурарихъан гъахьи Ханмягьямадоварина Загьировари, Курбановариканна Юсуфоварикан фикир ап1ури гьаз гъахьундар?!
       Гъахьнушул! Чухсагъул чпиз, аьхюдариз, яни лизи сакълариз, гьюрмат ап1баз! 
       Гьаз гъапиш, чпиъ сес адруган! Сес артухъ ап1уз шулдар, кафарийиъ ади, дишла гъухар аргъруган! Наши думу жугьудрин баяр гъуннаар, гъаргъу гъухаригъян хъюхяр ап1уз!
       «Табасарандин президентди» чан "гьавйир", пеъли чан хлинццарси, вари табасарандиинна алт1арццнийи.
       Хлинццган к1ул кказабгу шюхъраз "пеъли" гъязмаз йивуйи ва кьяляхъ ккубжуйи. Ма, гъарабх т1ягъюн! Сабансана кказабгиш, ккидипрубси дарибшри, к1ул'ин гъизибгуб! Вашайин гъармхаригъ гъипдизаву завуъ айи! 
       Гъюдли ва мани зикварикк шюхъярикан "даттар-пеэрра" гъахьнийи, амма учв, "баб-пеъ", имидикьан гагьдиз, дурар вари дидиз, ц1иппйирди гъузнийи. Гьаци гъитнура вуйи диди! Ваша хъайибди!
       Гъира гьаци гьисаб ап1ури ими. Гьамус Шихалиевана Уьмарова к1улиъ ади, Керимовайизна Исрафиловайиз илзугурайивал, Амирхановдина Мурсаловди гьисс ап1ура. ""Баб-пеъ" "сулу" гъубхну! Учву наана гъедергурачва, жан шубар! Учву ханумар ййихьай, "жан масан" к1ури! "Жан-жан" к1ури жан магъадабгъанай! Сулар дарчва, ""баб-пеъ" сикин гъап1у! 
      
       Фици адахъуру душв'ан бик1рур?! Дугъан ихьишваригъинди шил дарибшри! «Ихьишвар» ву писателарин союздин табасаран секция, «Литературайин Табасаран», телеродиовещание, «Октябрин акв», издательствйир ва мялимар гьязур ап1рушвар. Гъит, чпиз ибшри гьадму саб «газет» яни «газат»: «Табасарандин нурар» чпин гьадму хът1урккуз даршлу Гьясановра хъади.
       Гьап1руб ву дициб думу ччвур: Рашид Азизов? Набши ихьдаринси «аь»-ярна "мягьямядар"!
       …
       – Нанънан ву к1райчва думу дирбаш?
       – Хив райондиан!
       – Хив райондихъ ликар кжакрушвар хъа! Кьаркьул дагъдин булахарин шид хиварихъансина гъябгърушв’ан вуян думу гъучи, даршиш хючнаарихъансина гъябгърушв’ан?
       – Дурарин шид наънан наади гъябгъюраш аьгъдарзуз, хъа думу Гъуннаан вуйиб, деебхьназуз.
       – Гъуннаан?
       – Ляхлаан Гъунна!
       – Гъуннаъ аькьяллу кьюраккикьан даршлушваъ, дициб фици гъабхьну?
       – Гъабхьну, Бейдуллагь Гаджикурбанович! Гъабхьну! «Шубубпи насил» роман дибик1на!
       – Фу? Роман? Тфу!
       – Табасаран секцияйиъ обсужденйирра гъухну…
       – Кьимат?
       – Кьимат: табасарандиъ зат дархьибсиб ву к1урайи. Печатывать ап1уз кьарар адабгъну. Рецензияра дибик1на.
       – Фуж ву секцияйин председатель?
       – Ихь гьадму Пирмагомед Асланов!
       – Гьап1ру «ихь» ву думу! К1ул кказабгнин? Йивну гъязмаз кьяляхъ ккубжай хлинццикк, рижвнахъинди!  Адаай думу ляхниан!
       – Адаърур Расул Гамзатов ву.
       – Расул учвра ут1убккайиз, думу ляхниз лигри! Дерккай Шахвелед Шахмарданов! Ихьур! 
       – Ихьур?
       – Хъа дарш, гъуннаар заърур?!
       – Кази Керимовичдин уьлдеш!
       – Курбанов кьиблийирикан шула! Думу гъабгъу дих гъяйир дар, гъайсар хьуз ужур!
      
       …
      
       Гъахьи ляхнарихьан гьудуч1вуз шлуб дар, дарап1у ляхнарра ккилигури гъузра.
       Душвхъантина табасаран тарихдиъ арайиз удубч1ву шубубпи романдиинна гъафи аьрвалар жаради дик1идихьа, хъа сабан ихь, «П1ярязи» ччвур али ихтилатнан мяна ачухъ ап1уз мажбур вухьа.
 
       Гъунна жви ву сарун кьюрпир, Шамхаловдихъна шубубпи роман гъибик1ур, чан к1ул’инди, саринра кюмек адарди, я «партийний заказ» дарди!
       Гъунна жви ву сарун, к1улиъ мик1 ади гъилихур, я сар насигьятчи дарди, я сар кюмекчи адарди!
       Гъунна жви ву сарун, сарикканра асиллу дарди, саризра буржлу дарди азадвалиъди зегьмет гъизигур!

       Фу хиял хьибдийихъа дугъан, чан кьалмиккан ккудубч1вуб жарари урхруган!

       Гъадагъйириз дилигди, «президентарихьан» жиниди, му ужуб диллиг вуйиб аьгъяди, «кьюбпи сортнандарин» дирбаш’валиинди «Шубубпи насил» эсер, гаф ккимишра, сарун мидиз «эсер» гъапишра хай шул, китабар адат1рушваз рубкьуру.
       Хъа Даггиздин редактор думуган, Шамил Казиев вуйи.

       …
       – Вай, Шамил халу!
       – Фу дубхьнаш аьгъяйвуз? Му гьядиса ихь халкьдиз кьимат адру ляхин дубхьна!
       – Чухсагъул, Шамил халу, мидин тяриф ап1урайивализ!
       – Гьамусдиз сар Шамхаловт1ан дайи табасарандиъ мици ч1атху эсер гъибик1ур, магьа гьамус кьюрпир уву духьнава. Хъа явна дугъан эсерарин мяна гъадабгъуруш, урхруриз дишлади аьгъю шулу к1вакк фук1а ккадарди, марцци к1вахьан гъибик1убна, гьюкмариз кьабул шлубси гъибик1уб. Гьамусдиз мициб гъабхьундайи. Хъа мидкан кин кайидарра а, гьаддиз ухьу му романдиз аннотация бик1дархьа ва артухъ афишировать ап1идархьа.
       – Учвуз ккунибси ап1инай, Шамил халу…
       – Жарар вуйиш, му яв роман швуршвур дап1ну, гьаму фуртучкайиантина гат1абхьурийи.
       – Фици? Ужуб ву к1ури тярифар ап1урадайна?
       – Фйир дидик1нава хъа уву мушвак?
       – Хъа фйир ка?
       – «П1ярязйир» дарш жараб гъибихъундайвуз?
       – Хъа «П1ярязи» вуш гьап1нухъа? Геройин нугъат ву сарун!
       – Нугъат вуйиб узузра аьгъязуз! П1ярязи ич адашдиз к1урич! – Шамилин ц1а айи дернин гарсиб маш, хюрчак гюлле ктрубк1у Фурдгъарин Къаздинси ц1ару ц1арагъси гъабши. Хъа Рашидлин – кьюлу хъиф гъабхури гъябкъю биц1иринси. 
       – Хъа ичв адашдин ччвур фици вуячв?
       – Рамазан!
       – Ва-а-а! Ич раццарихъ «П1ярязи Рамазан» к1ури гъеебхьнийиз гьа! Вуш гьаци ичв адашдиз к1урайишт1ан! Хъа узуз гьап1руб аьгъяйи, Шамил халу! – Бегьем гъяаьлхъза. Узухъди учвра, к1ару улч1вмариккан инч1ар ккидирчури чашмиш гъаши. – Хил алдабгъава!
       – Узу яв мидик кайи вари гьадму гафарилан ц1арар алдатунзаяв…
       – Хъа эсерин колорит ч1ур?..
       – Яв каларитт1ан узуз шлу нач’вал гъагъиди гьибгъразуз…
       – Агь ппайк1и к1ау фитина адиривал! – гъапиза ич гъунна ч1алниинди, узу узуз, жвувкан кжабкури кеп1найиб.

       Уву шлин улихь гьацдар к1ури дийигънава, аанай бай! Неужели Шамил Казиевдин автобиография гъурхунданна?
       – Гъурхунза! Хъа душвак «П1ярязи» Шамил Казиевдин адашдин лак1ам ву к1ури дибик1надарки?
       – Адар. Хъа ичв гимихъ хъайиган аьхюрарихьан гьерхуз шулдайин П1ярязи Рамазан фуж вуйиш?
       – Узуз, думугандин биц1и бализ, гьадмукьандарикан аьгъядийиш к1урайва, аькьюл-халай…
       – Саб гьадму дарив, яв уьмриъ гьацдар фукьан алахьнувуз, амма аннамиш ап1урадарва! Узу яв кьяляхъди фукьан лицуру уву марцц ап1ури! Гьамускьана аьхю йихь!
       – Му Рашид к1урур, аькьюл-халай, аьхю шлурсир дар. Мугъаз, дарин, учв гьарган ниниди ккунду, уву чан кьяляхъ ккажаккури хъади.
       – Вадарзуз, узу! Узу уву вуди узузриз фйир к1урава, я узу! Гьацдар узухъди дархьуз узу кет1ябкърур вуди ккунду. Хъа фуж а хъа дицибдикан улихьмиди аьгъю шлур инсанаригъ?

       Гьамус П1ярязи, Рамазнулан Рашидлиинди дуфна – П1ярязи Рашиди!
       Мубарак ибшри уву увуз, роман бик1узди, гъазанмиш гъап1у уччву ччвур!
       Хъади ишри Ккум'аринси Ляхлаарин раццарихъра П1ярязи!
       Вуш гьап1ну, вуза узу йиз дид'ин рази!