Вайна х1ара хилла т1емаш бахьана долуш, шена - шена гинарг, шена - шена хезнарг, ша - ша лайнарг д1аяздан г1ерташ ву - кха х1ора а, аьлла хоьтуьйтуш, дуккха яздархой баькхина вайн Нохчийн литературе. Царех цхьаъ ю Виситаева Тумани.
Вайн махкахь хиллачу цу шинан т1еман къизаллина юкъахула схьаяр нисделла цуьнан бераллин. И дара цуьнан литературийца уьйраш тасаялар а. Вер - ваккхар, лачкъор, хьийзор, дуучуьнца - молачуьнца, духарца, вахарца - вахарца адамашкахь хилла г1ело шен б1аьрга ган а гуш, лан дезара хинйолчу яздархочуьнан. Самукъадала меттиг яцара. Хаамин г1ирсаш схьакхачар а ледара дара, ток йолуш, йоцуш хенаш нислора дукха.
Иштта книгашца гергарло тасадаладоладелира йоь1ан. Т1аьхь - т1аьхьа цаьрца йолу уьйраш ч1аг1луш яра. Буьйсанна мехкадаьттан чиркх латабой, книгаш йоьшуш 1ара т1аьххьалц. Дийнахь а хан эрна йохуьйтуш яцара, царех херъелла. Чохь болучара а дов дора , б1аьрса дойъур ду ахь, бохуш. Шена дов ца дайта, шена юьйлуш, царех лечкъаш хуьлура йо1.
Цу книгашца тасаделла долуш долу гергарло бахьана долуш, ша а язъян йолаелира Тумани. Шелахь хьалхара т1ом д1абаьллачу хенахь «Союз Радио» олуш, радио схьаеллар хилира. Цу чохь йолчу цхьацца перидачашка ладоьг1уш, шен кхоллаелла цхьацца ойланаш (байташ) цу ращио йохьуьйтуш, иштта д1аболабелира цуьнан кхоллараллин некъ.
Виситаева Туманин шен дуьненчу ялар 1984 - чу шеран мангалан (июль) беттан 30 - чу дийнахь Шелара хилла дара. 2001 - чу шарахь чекхъяьккхира цигара номер 10 йолу школа. Литературица цхьана журналистикехь къахьега а йолаелира иза. 2014 - чу шарахь деша яхара Соьлжа - Г1аларчу Къоначу корреспондентийн школе, и кхиамца чекх а яьккхира.
Иштта 2015 - чу шарахь Россин Журналистин бартан декъашхо и хилира Туманех. «Даймохк» газетан штатехь йоцу корреспонднт а ю иза карарчу хенахь.
Тумани прозехь а, поэзехь а, журналистикехь а къахьоьгуш ю. Доцца аьлча, кхоллараллин адам ду иза. Туманин говзарш зорбане йийлина «Зама», «Даймохк», «Хьехархо», «Гумс» газеташкахь а, «Орга», «Вайнах», журналашкахь а, иштта «Синмаршо», «Бераллера ц1а» ц1е йолчу юъарчу гуларшкахь а.
Яздархойн юкъарллехь евзаш а, къобалъеш а ю цуьанан кхалларалла.
Цуьнан мотт аьхна, к1еда, сихха цуо алаг1ертачунна дешархо т1екхуьуш бу. Масала, «Нохчийчоь» аьлла йолу байт схьаоьцур вай:
Чиркх беги хьан корехь, Нохчичоь,
Дарц хьийзи хьан кхерчахь , Нохчийчоь,
Ца юьйжи… Ца юьйхи Нохчийчоь,
Са ч1ог1а хилла хьо, Нохчийчоь…
И дешнаш маь1нийца х1ора а адам кхетар долуш а ду, х1ора нохчочуьнан дагах хьакхалур долуш а ду . Х1унда аьлча, цкъаделахь, кхета атта ду уьш, шолаг1а делахь, вайн махкана т1ех1оьттина хилла хьал ду цуо дуьйцург. Поэтан сица йоллу потриатизм ю цу дешнашца хаалуш, кху махках хьакхалуш дерг цунна бен - башха доцуш цахилар гойтуш. Иштта бен хуьлийла а дацара иза, х1унда аьлча, цу потриатизмо кхоьллинна хилча цуьнгахь литературица долу гергарло.
Х1ара дуьххьара яц Туманийн даймохк безаш, даймехкан къа - бала балхош язйина йолу байт. Уьш кхин а ю. Иза даймехкан лазарш шен лазарш хетар хета суна. Потриот воцуш поэт, прозаик, журналист хила йиш ю. Амма дуккхачу вайн поэташкахь, прозаикашкахь потриатизм хаало. Царех цхьаъ ю Тумани а.
Нохчийн йо1анна еша, иза шена т1овжа хьакъ йолу байташ ю Туманин. Эсалалла, экамалла, дог ц1аналла, г1иллакх - оьздингалла, хьекъал и ерреге синмехаллаш нохчийн зудчуьнан сица хилар а, хила езаш хилар а гойту цара:
Сай санна айъина корта,
Къаръелла ца саттош ворта,
Йог1у со Даймехкан новкъа,
Дахаре йолуш сайн шовкъ а.
Нохчийн йо1 ца хилла осала,
Амалца хилла и эсала,
Кхане вайн хуьлийла декъал,
Г1иллакхца шорта ду хьекъал…
Шен говзаршкахь ша дуьйцуш дерг шегахь хилар ду коьрта, т1аккхха наха къобалво, цуьнах масалла а оьцу. Кху байтехь долуш долу дисина х1умнаш а цуьнгахь делахь а, къаьсттина кхузахь Туманис хьахийна долу и «эсала» боху дош билгала даккха лаьа суна. Иза гуттаренна цуьнан амалца ду. Сан х1ара статья язъян ойла кхоллаялийтинарг а, массарна а Туманигахь товш дерг иза ду - цуьнгахь йолу эсалалла. Вай лакхахь ма аллара, нохийн йоь1ан, нохчийн зудчуьнан сица, амалца хиларг а, хила т1едоьжнарг а ду иза. Хьакъ йолу вайн нохчийн йо1, йиша, х1усамнана гуттаренна а хилла эсала.
Туманин къаьсттина уьйр - марзо ю баккхийчарца. Цаьрца охьахийжар а, ледег1ар а хуьлу цуьнан дукха. Иза дерриге а и журналист хилар а дац. Баккхийчаьргахь зенделлерг, г1иллакх - г1уллакх алсам хиларе терра, яхана зама а, карара зама а юста лаам хилар а, церан дахар а, вайн дахар а дуста лаам хир а ду. « Нохчалла» боху дош ц1ийца хуьлуш а, хила дезаш а делахь а, мелла алсам цаьргахула нохчалла йовза лаар ду аьлла хетта цуьнан цаьрца йолу юкъаметтигаш. Цу т1ехь цуо журналисто санна, къаношкара интервьюш эцна ца 1аш, исбаьхьаллин литературехь - прозехь а, поэзехь а иштта гучабоху шен бакккхийчаьрга болу синхаамаш:
«…Наггахь хьоькхуш мела мох а болуш, тийна хаза суьйре яра! Вовшех самукъа а долуш, цхьацца дуьненан къамелаш а деш, 1ара тхо. Ц1еххьана, д1ахьаьжча, сан б1аьрг кхийтира дехьо лаьттачу г1анта т1ехь хиина 1ачу йоккхачу стагах. Со цуьнга хьаьжначохь йисира, сайн нийсархоша дуьйцург а ца хезаш. Цуьнан г1ийла 1ар цхьа тамашийна дагах кхийтира суна. Хено хебаршка яьхьначу юьхь т1ехь берриге дуьненан бала шайна чохь болуш санна, г1ийла хьажар долуш, чукхета б1аьргаш а бара. Ц1еххьана бералле яхара сан ойла. Мацах б1арийн дитта к1ел хиъна 1ийна сайн баба дага а еъна, б1аьргех хи хьаьдира сан…».
Иштта кхин шен цхьана байтехь а боху:
1асанах тешаме накъост а вина,
Хьайн дег1ан йозалла цу т1е язйина,
Замано букъаха букхар х1оз бина,
Дада, хьан шераш хено къеждина.
Хьайх бала доьзална хиларна кхоьруш,
Мел дукха хезна ахь деле ва доьхуш:
«Цамгаро лаьцна со висахь 1илла,
Я Аллах1, дег1а са 1ожалле дилла».
Цу воккхаллех дог лозуш язйина говзарш кхин а ю цуьнан. Къаналла шена т1екхочур юй ца хууш яцара Тумани, олийла хир ду Туманин говзарш ешча! Вай къоман ширачу дахарна т1ег1ерта цуьнан дог - ойла, вай лакхахь ялийначарна т1е, ахь цуьнан кхин йолу говзарш ешча а гуш ду иза: масала, «Тишделла ц1а», …
Туманин хьаг1 - гамо яц цхьаннеца а, мелхо алссам гергарлонаш ду. Нахаца язар, цаьрца уьйр – марзо шена езаш хилар, и шена мехала хилар гойту цуо кху байтехь:
Х1ай адамаш, шу ца хилча со – м янне а яций,
Нагахь шуна езаш яцахь сох дан х1ума а даций,
Морзонах шун хаьдда йисахь, ирсах хаьдда ларий,
1адйиталаш т1е ца туьйсуш аш со къаго дарий…
Шен диканах чекхваьлла стаг вац, олу. Иза бакъ ду. Хьо мел воккха хьаькам велахь а, хьан мел боккха бахам белахь а, и дерриге а д1адолуш нисло. Дуьне хьийзаш ду. Нехан х1умане тийса са ду шен бохург дац кхузахь поэто бохург. Цуьнна кхузахь мехала хетарг а, езарг а адмийн марзо, цаьрца йолу юкъаметтигаш ю.
Туманина дов - т1ом а ца деза, машаре кхойкху цуьнан байташа. Дуьхьала ю иза муьлххачу довна, т1амана. Кху к1еззиг йоккхочу хенахь машар, барт коьрта дуй хаьа цунна:
Ас цкъа а доьллур дац, дов, хьуна ков,
«Йов» бохуш, мохь бетарх я эр дац х1ов…
Вайн къоманна гуттар а оьщуш дерг а ду иза - доьвна мелла а герга ца хилар, машар безар. Вайн къам машаре хила а хилла: исторехь цхьанхьа а вай кхечу къоман лаьтта т1екхевдина а, я цхьаннеца хьалха т1ом болийна а меттиг яц боху историкаша. Вай доьвна г1иттинарг маршо хилла, нисса аьлча, маршонан дуьхьа шайн дахар д1алуш хилла нохчаша. Цуьнан масаллаш к1еззиг а дац. Вай дуьцург и дац: цу шина мог1анехь авторо ма-баххара, «Йов» бохуш, мохь беттарх, «Х1ов» ала мегар дац цхьанне а доьвне, и хуьлийла лула-кулахь, урамехь, юьртахь … Цу т1е кхуьйкху Туманис шен ешархо.
Туманин говзарш наха сиха т1еоьцу:
Ша байт язйина аьлла, и йовзийтина ялале, хьаьдда йоьдуш лаьтташшехь, мукъаме йоьрзий, илли - эшар хуьлий, д1айоьду цуьнан байт. Адаман дагара хаар ду иза. Адамо мухха х1ума т1е ца лоцу. Адаман даге кхача адамалла хила езаш ю, адамин дог - ойла хаа езаш ю, церан боллу лазам хила безаш бу хьоьхь а. т1аккха и д1акхочо пох1ма а дезаш ду.
Вай хьахийначу оцу пох1мин декъах цхьа дакъа ду байт язъяран гураш: мукъам(ритма), рифма. Байтехь мукъам ларбаре терра, дешнаш иллега, эшаре доьрзу. Амма иза хьаьнг - хьаьнга дан луш х1ума дац, байтан бакъонашца иштта и хила дезаш делахь а. Амма Туманина и каредирзина. Хьуна цу байтан бакъанош (техника) лиэло хаарх а тоьуш дац, хьайн сица хьогахь и лозуш цхьаъ дацахь. И хьоьгахь лозуш дерг д1акхочо оьшуш ю и бакъанош (техника). Туманегахь ишиъ шеа а цхьана нисделла, цундела цуьнан байташ т1ома а евлла.
“Зама” Газета 77-78 номер 2018 шо.