УРСАР
(Отрывок из романа "Машар" – Лица)
– Уву, жан Рашид халу, уршарикан бик1уз гъибик1унва, хъа урсарикан набшдив? – Гъапну сар зарафатчийи, зиин деънайи, Фи…-ра кабхъну гъвалак.
– Гъалат1 шулашалва гьа, риш Су…
– Гъалат1 хьуз узу увуз Фи… вуян? Гьамус духьнайиз яшар! Юбилейра гъап1унза тебрик! Имдариз хьузт1ан сарун архаин!
– Гъвандикк?
Фи… дугъан гъвалкан ктабхъу. Ва:
– Узуз ккундарзуз, – гъапи, – Митароварихъди хьуз душв’ан.
– Харжи шалвуз кьюр гъардшин кьялаъ! Ликарихъинди – Бейдуллагь халу, к1улихъинди – Гюлбике ханум!
– Фйир к1урава я Су…?! Уву думу гьаз киврава?! Ебхьузкьан мигъитан дугъаз!
– Узу фук1а гъапиб харжиб айин? Йиз вазифа ихь писателар за ап1уб, дурарин гъайгъушнаъ хьуб вуйиз. Магьа, Рашид халура за ап1уз ккундазуз, гьаддиз дугъкан, гамар алдагъурайи жигьил писателикан, т1алабра ап1ураза хъана бик1уб.
– Урсларикан?
– Ваъ – уршвларикан! Уву фйир к1урава, бая, яв гьацдар суалари биябур дап1ну дерккрава узу: урсларикан? гъвандикк? Узук кабснайи йиз Фи…-ра узкан ктабхъуз гъитунва! Гьамус ктабхъу мугъу «узуз ккундарзуз» дупну яв гафнаъ жара мяна т1ап1ну, Омаровайи узхьан чан маш гьибицуз гъитрава, гьа имбунудар баладар, чпи, рягьматдикк ккайидар гьаци ккади гъузри.
– Гъвандикк?
– Ч’чикк! Рихшанд мап1ан узу, биябур хана! Увуна Фи… фучва!? Гьа, назар дарап1ди ухьуз гьадму яв урсарикан кидибт!
– Гьа, урсарикан? Узук1ана Усларикан…
– Усларикан филологияйин кандидат Фи…йина доктор Ши…йи ктибтиди, хъа уву ухьуз, увухьна гъулаз гъафи урсарикан ихтилат ап1ин.
– Фундарикан?
– Московскиярикан. Яв, Явруриъ айи хулар пай ап1бакан. Яв хпари!
– Хъа, я, гьясратар…
– Гьич саб гьясрат адар, к1ул ккадабгъидарва! Уву гьаз мугъаз ч1алкьан к1урадарва Фи…-за к1уруб!?
***
Ваъ, дициб гъабхьиб дар, гъапишра хъугъидарчва, ибар гьязур дап1найидар!
Ав, дугъридан гьациб гъабхьиб ву, гъапишра хъугъидарчва, ибар кидирхнайидар!
Я мици, я тци шулдар хай. Гъабхьибси пидизачвуз, ккуш хъугъай, ккуш мухъугъанай!
Гъардаш кка Яракк. Асккануб гьа. Ашага– ваъ. Кка Эльбрус ккабсну Кьаркьуликк. Яни Яракк. Шубар хъа Эльбрусдихъ табасарандиъ гъуларкьан – варжна сар. Тазадар.
«Тазадар» гъапиган, гьамундар гьамус жарарикандар дар гьа – чан айина адру сар ккунирикан. Сарихъди сар. Пеълихъ шюхъярси. Каркаъ итну макар ап1уз ккун шлудар: Гъизилгюл, Сусанна, Гюлроза, Сирена, Ччимкюкю, Мара, Кюкюриш, Сара, Унт1ап1якь, Рагимма, Беневшкюкю, Ребекка… – вари варждин ктухидарза, хъа варждихъна сарпирдинсана пидизачвуз. Ц1иб кьандиси. Ицциб аьхиримжиражари дип1ну ккуниб вуйиб аьгъячвуз!
Куч1лару кьюрпир урч1вуб вазлилан шулу к1уруб, дарш гьисаб ап1инай: сумч1урна шубуб варжна сабдиз! Сумч1урна шубубдикан кадабгъай къаб – швушв хайиз вуйи вахт. Ари гьаци шул: йиц1ишубуд йисандин арайиъ – варжна сар!
Варжна сарра – даршул, хъа варждихъна вуйи сар – дарра дарк1арчва. Думу риш учвуз гъяркънийиш, пеълихъ хъайи гьадму чан пч1увалиан гъагъ адру шюхъ ваъ, завариан гьаънайи малайик, шикларик кайиганси, хлинццар кайи биц1и риш малайик ву к1ури хиял ап1рийчва. Гьацир гюрчегюр, гьавасир, Байкалиин дибиснайи меркксир, чаантина рябкърур ва чаинди вари гьяйран ап1рур!
Дугъан шикилра ка, кюругълийир, «Населённые пункты Табасарана» к1уру китабдин к1анакк дилжнак. Гьадму йиз хабахъ дидиснайи биц1и «кюкдиз» лигай, саб ул кказабгнай! Хъа даринхъа му биц1и шуран машнаъ айиб вари табасаран шубарин шикил!
Гъафну вахт. Гьамус ччвурра к1архьа дугъан. Узу дарпишра, Табасаран аку ап1урайи, Табасаран гьевеслуди дебккрайи, Табасарандиз варит1ан багьа, ккуни, ширин, дамах кап1райи ччвур фунуб ву? Ав, дюз к1урачва – МАРЬЯМ!
Думу биц1и ангелин ччвур ву Марьям. Хъа гьаз Марьям гьадмукьан заанди вуш аьгъяйчвуз? Аьгъю ап1инай ихь Табасарандин тарих, хъа думу ччвурнан заанвалра аьгъю хьибдичвуз! Гьадму ччвурниинди дюнья яшамиш шули а. Гьадму ччвурниинди мегьел дюньяйиан уж’вал адабгънадар
Узу «варжна сар», гьадму китабдиъ айи ихь гъулар вуйиз гъадагънайдар. Учву дидиз дилигну, варжна саб дарки, к1арчва. Хъа саб – магьа йиз хабахъ – Марьям!
Тадагъну йиз хпири чан гъардшихьан Ярккан думу биц1ир, вуза к1ури учв аьхюр – чи аьхюрнур. Гьамус дугъкан ляхляаьригъ духьна ич риш – йиз хьурпи велед!
Хъа ляхлаар, велед ву к1ури хъугърадар. Яни, велед ву к1ури хъугъра, аммаки Ярккан ву к1ури хъугънадар.
– Явруна Яракк дардина, табасарандиъкьан мициб, уларихьан акв гьадабгърубсиб акв, адар! – к1урайи дурари.
Му мици.
Хъа гьамус сац1иб Яврурикан. Ляхлаарин больница айишваз Явру к1уру. Больницайин исихъ вуйиз хулар. Явруриъ. Тазат1ан дап1найидар. «Тазат1ан» гъапиган, душв’ин алди гъахьну ич хулар ухди.
Думугандиз Россияйин жара йишвариъ (Краснодар, Ростов, Курск, Москва, Хабаровск, Южно-Сахалинск) яшамиш шулайидар дуфну гъулаъ гъап1нийча уччву хулар, ихь йишвариъ сифте вуди банйирна, кухнийир айидар.
Наан яшамиш шули гъашиш, гьадушваъ дустарра хъиршру аьхир. Хъиршунзухъ узухъ, гьязраталйир, дурар кьадарсуз. Кьадарсуз хьпан бадали гъахьунза шагьрариъ яшамиш гьар жюре: кавказдихъан япунарихънакьан.
Муминатди, йиз хпири, агь чаз фу пузачаз, чахъди биц1и Марьямра гъахуйи ич зиихъ хъайи баниццайиз санитаркавал ап1урайири.
Ашлийи акушерка Мадинара, медсестра Наринара, арендатор Багъдагюлра… мумкин гъидритди биц1и шураз, гьарди чахьинди кч1ягъюри, макарикан сикин даршули.
…
– Я риш, му фукьан уччвур вуяв! – варидарин ушвниин алиб гьаму вуйи.
– Ччвурра чаз гъилигуб вуда – Мариия! – мунубра дурари иштагьниинди хъибт1райи.
– Мария, к1ударички дугъаз! – Муминатдиз кьарар гъюрадайи.
– Хъа фуж к1уричв? – рихшандвал кадиси хът1ерццуру Багъдагюл.
– Марьям!
– Думу «Марьям» вуйи, эгер яв Мараси думура явур вуйиш!
– Хъа йиз жилиринур йизур дарди шлуб вуйин?
– Урусликанур фици явур шула? Думу гъап1ур уву дарваки.
– Думу урусликанур дар!
– Фици дар, уву к1урадайна, Рашидлин любовницайинур ву к1ури. Уву сарун дар гъапишра, жан чи, учу хъугъдарча му уруслин дарубдихъ. Мици уччвурдар урсарихът1ан шлуб дар!
– Зарафат вуди гъапиб вуйиз дици. Хъа йиз Марана Зирена хявидар вуйин-хъа, учву гьаци пуз!?
– Шлиз аьгъя-хъа яв Марара Зиренара урсарикан дарш?
– Ичв гьадму ахмакъ гафар Рашидлиз ерхьузкьан мигъитанай!
– Гъеерхьиш учв гъузур! Аьгъю ибшри чаз: учвси чан хпирра кац1найиб аьйибну!
…
– Гьякь к1уруган удудурана яв гарц1лар!
…
– Йик1 гьаци увуз! Йик1 гьаци! Хъа му ич жилариз учу, яв жилириз увуси гьаз ккундар учу!? Ари йик1 увуз! Учуз ктарди вари дюньяйикан кидицну дуфнава гьа! Учуз адарди, гьамкьан уччву биц1идар яв гьап1рударив? Хъюрц увуз!
– Гьайчву хъярццари дисричву! Фици йиз хъялди вуш!
– Хъялди даршулин арда вари увухьинди хъивирхьнайиган!
– Аьлякъяй учвуз гьа, аьлякъяй!
…
***
– …?
– Курсдиан.
– …?
– Саб хизан. Дадана адашна риш.
– …?
– Чпиз Табасаран рябкъюз.
…
Гьерхрайи узхьан йиз хулаз дуфнайидар ич гъуландари.
«Явруриз урсар дуфна!» – абхъу Ляхлаъ гьарай фигъан.
«Ляхлаз урсар дуфна!» – абхъу му дерейиъ ч1игъна-гьарай.
«Гъунназ урсар дуфна!» – абхъу табасарандиъ сесна дик1.
«Табасаран дибисна урсари…» – ликт1ин гъедебгу дин ислам!
Гъафи бетеэрарна омонар ич раццарихъна.
…
– Наши?
– Фужар?
– Рашидна урсар!
– Гьаз мина дуфнайидар вучва? – насигьят тувуз хъюгъю мурариз ляхлаъ сар аькьюллуйи.
– Дурари дин рабгъура христианарин, хабар гъафунчухьна аьрабарин…
– Ибшри, рабгъура к1ури ичв фу вуячв-хъа? Дарш чписи, турииндина ифдиинди рабгъури ккундин?! Даршишсан маллйиризна шейхариз гуч1 гъабхьнин табасаран чпин хилккан азад шула к1ури?! Гъадагъурайи дахудар кам хьиди к1ури?! Дурар зарал кайидар дар! Гъарахай, ихь ватан т1араш ап1урайидар, ляхин дарап1ди, жарадари гъап1уб тадабгъурайидар дисай!
…
Я ляхлаар, шли ипра футна?
…
– Дарш урсар гьаз гъиди?
– Гьаз гъюр, чпин веледдиин улукьуз.
– Марияйиин?
– Ваъ, мягьямядариин! Хъа сарун шлиин?! – мялимаринра дубхьнайи интерес.
…
– Белки улукьуз – ваъ, хъа – гьаргандиз. – деебхьнайиб гьубк1ну ачухъ ап1урадайи сари сариз маскуриъ.
– Фици «гьаргандиз»? Хъа яшамиш хьуз хулар?
– Думгьа Рашидлин? – Яврурихьан ярхлаъ, гъулан заан к1улихъ хъайи яслийин хупарин коллектив актив гъабхьи.
– Дугъу дурариз туврайин-хъа?
– Тутрувуз фу чара а-хъа? Учв кьюб дярхру мурзнахь гьахънайиган!
– Гъавриъ шуладарза?
– Хьидира дарва! Гьаму узуси, Явруриз баниццайиз, гъягъюри ап1ин!
– Узу иццурайин-хъа увуси.
– Хъа узу иццура к1ури гъярайин, даршиш профилактияйиз, биц1идаригъ гъяйир? Ляхин гьамцибу: гьадму агьли урсаригъ гъяйи риш Муминатрин кьямш ву к1ура.
– Фици кьямш? Рашидлин кьюрпи хпир ву к1урайир вуна дарш? Я аьламатар! Тму Аьлипашайин ккеп1ей балик кайи т1улар! Узу тму сар инсан ву к1урамиза гьа, Хут1урин бай!
– Хут1 хъудубт1рияв, хъебехъ! Ич Хамиса-эмейиз гьаци мак1ан! Дугъант1ан аьхю хут1 кудубч1врияв унт1ак! Узу увуз вуйи-вуйиси к1ураза. Явруриъ айи думу хулар кьюб йишваз пай ап1ура: Муминатдизна думу урсариз. Гъябкънийвуз думу урус шуран фун, сарсана кади Рашидликан? Муминатна чан юкьур велед; Рашидна, чан урус хпирна, Марияна, ва шулайи мура – юкьур!
– Хъа думу урус шуран дадакьар дайин тмундар? Дурар наанди ап1уз ккава?
– Дурар чпин, Рашидлин хуларна мал-мутму сабси пай дап1ну, кьяляхъ гъярайидар ву Маскаварихъинди.
– Зат дягъришвахъинди гъарахри чпи, чпин гьадму Хут1урин байра хъади!
– Яв хут1 хъюхънин к1ак1ниин алибшрияв, носорогдинсиб! Ич эме чан ич1аъ сикинди гъит! К1уразавуз!
– Хъа я риши, думу Рашидиза к1урубдин сабпи ш’ваз, Муминатриз, думу чан кьямшлин риш Мария, фукьан ккунду?! Чан веледси, чан кьял’ин илитайин, раццарихъна, дугъаз мутмийир гъадагъузра кмиди гъюру аьхир думу, «Я Марьям, я Марьям! – ап1ури – Йиз шураз варит1ан уччвубнуб гъададабгъри гъидритарза!» – к1ури.
…
Гьавай гьа, йиз гирами гъуландар, ккахънамиди ккуч1вукьай ккунибкьан учвуз, ич гъула мялим Гьясраталди к1уруганси, Аьликсандирдин бай!
…
– Хъа гьаци уччву биц1ир увуз ккун хьидайнуз-хъа!?
– Мариия узуз тувнийишра ваъ дарк1рийза…
– Гьамус шлурнур увуз ча йип!
– К1ару Рашидликан шлур гьаци уччвур шул к1урана?
– Хъа Муминатриндара гьадгъандар дарин? К1ару Рашидлин дурарра фукьан уччвудар ву!
– Аьгъдарзуз! Узу Марияйин уччвувалиан гьаваллу шулазу. Муминатдиз узухьна саб биц1иди дисуз ча гъапиш, тувуйк1ан яраб?
– Уву Муминатдихьан гьаз ча к1урва, чпин дадихьан, уруслихьан ча дарк1ури…
– Урус ч1алра аьгъюди ккундарин! Ахмукъи, школайиъ айиган, гьазк1а дариз к1ури, гъурхникьан дайза гьа. Гьясратали мялимди гъапнира вуйи: «Уву гъурхишра, дурурхишра узуз гьюкуматди пул тувразуз, хъа вайна-гьял яв ву!»
– Хъа гъудгнин ккут1идарнив!?
– Аллагьдихьан вуйи гъудгант1ан узуз, Заанурихьан вуйи уччвувал зина вузуз! Чавай узуз Мария!
– Я риш, думу Мария дар, Марьям ву!
– Вай Мара, вай Мария, вай Марьям – узуз аьгъязуз, дурар вари, Ккунивал ккуни агьларин веледар вуйиб!
– Хъа, «Хут1урин бай, к1уру Рашиди!» – йивури деънадайна?
– Айза! Узу дици, дугъан хъялдишвман к1урайир вуйза.
– Я жжааан, я жжан! Сарун фивушра шул!
– Хъа увура, фйирушра айт1лан ап1ури медеан! Хьну кьямш, кьюб йишваз пай гъап1ну сар балин ккайи хулар – ихь фу вухъа гьацдарихъди.
– Фу шул! Аьгъяйвуз, Рашидлиз думу урус дитур учв, Муминат ву гьа!
– А ву гьа!
– Даруган дугъаз думу Мария гьадмукьан гьаз ккунду?
– Узура дид’ин мюгьталуза! Гьаз ккунду, йипа?
– Белки чан хулар кьюб йишваз пай дарап1уз урсари?
– Белки чан жилириинди жарарин шак дурубшуз…
– Белки…
– Белкиб…
Гъузай учвуз, ляхлаар, к1урубдин гъавриъ ахъуз даккунди, чпи чпикан ктабгъубнуб гьякь вуяч к1ури лицури! Халичйир урхури имдар, сарун т1агърушнар фици алдауру-хъа!
***
…
– Я латар имдар, я – игнар, я пул адру хайир-шеърар! Дарин гьаци Фи…?
– Яваша, Рашид-халу, узу гъавриъ ахърайиси, уву урсарин диндихъ хъахъна к1урайивал гьаму вуйин?
– Фйир гьерхрава, Фи… уву, Рашид халуйхьан, гьеле узхьанкьан, дугъаз дициб суал тувуз гъабхьундарзухьан.
– Уву, жан Су… сул ву к1ури, узу Фил вуза – чан иццру ап1руганси гъагъиди лик иливрур.
– Уву дюзди гъавриъ ахърава, Фи…, динарна диш дару гьюкмар йиз душмнар вуйиз. Инсан даккнивали гьамцибдихъна хъаъри шулу. Футнайи бикьура дюнья, ккидирчура гъулар-хулар! Ккунивална Масанвалси, Гьякьвалра сабт1ан шлуб дар! Ихь абйириланмина табасаранар дяхнигъян ач1ал гъюдубт1урайидар ву, хъа душвягъ думу убзурайидарин хлихъан ухьу бисури ккундарин, жан Су… Фи…?
– Дюз вува Ра… дюз Ра...! Ич ушвниан ч1ал адабгъваки, ач1ал айибси!
– Узу дюз дарза, жан шубар, узу, узу кт1урччурайир вуза марцци булагъдикк.
– Ухьу вари кац1найидар вухьа, хъа кац1ну гъузайиз, жвуву жвув кт1урччувал
– марццшин дарин!
– Марццшин? Наан ами думу? Магьа гьамцибу думу марццишнан ихтилат!
– Марццшин? Наан «Урсар» ва «Уршар» аш, гьадушваъ!
– Ибшривучв ихь гьардин келлейиъра!
(продолжение следует)