Эрик изам нерген шомак
Эрик Петров (Эрнст Алексеевич Петров) 1960 ийын, чинчым велыме гай ш;дыран август кыдалне, Куженер районысо Кожласола (Марий Олма) ялеш шочын. Й;лед;р кыдалаш школым, вараже академик В.П.Мосолов л;меш Нартас ял озанлык техникумым да Марий кугыжаныш пединститутым тунем лектын. Техникум деч вара эсогыл агрономланат Медведево районышто пел ий пашам ыштен шуктен. Но умбакыже илышыжым журналист паша дене кылден. 1982—1983 ийлаште Куженерысе "Ўжара" («Заря») райгазетыште ял озанлык отделын корреспондентше лийын, вара Килемар районысо "Восход" газетыште партий, профсоюз да комсомол илыш отделым в;ден. "Марий коммунышто" увер отделыште ыштен, вараже "Марий Эл" газетыште молодежь илыш шотышто редактор лийын, «Самырык тукым – илыш п;рдемыште» ("СТИП") полосам, разворотым шке жапыштыже лач тудо лукташ т;н*алын, вара ме Саша изам (Россий Писатель ушем ен, Марий Элын заслуженный журналистше Александр Петров) дене тиде сомылымак шуенна. Эрик изамлан тыгак Йошкар-Олаште лекше «Совершенно нескретно» газетыштат пашам ышташ логалын. Идалык чоло, Саша изам деч ончыч, 2003-2004 ийлаште «Кугарня» газетын директоржо - тун редакторжат лийын. Возымо материал-влакше республика к;кшытышт; ик гана веле огыл эн сай семын аклалтыныт, творческий конкурслаште ончыл верым налыныт. Турло диплом, Чап грамот дене шуко гана палемдалтын, эсогыл Чукоткысо Думын да Марий Эл Кугыжаныш Погынын Чап грамотышт денат. Россий кугыжаныш кукшытан наградыжат, медальжат уло, сандене ачана ден авана семынак Ветеран труда званийымат сулен налын. 1989 ий годсек СССР-ын, вараже Российын Журналист ушем членже улеш. Кодшо ий декабрьыште Россий Писатель ушемыш пуртеныт.
Литература пашаж нерген ойлаш гын, сылнымут корныш кодшо курымын 70-ше ийлаже кыдалне тошкалын. Икымше гана лучко ияшрак "Ямде лиеш" савыкталтын. Тылеч вара Куженер да Марий Турек райгазет-влак дене кылым кучаш т;н*алын. 1978 ийыште латкандаш ияш рвезе "Сылнымут шыже" семинарыш рушла да марла почеламут ден ойлымаш-влакым, манмыла, олто дене конден улмаш, ныл секцийыште возымемыжым кан*ашеныт. Тунамак рушла возымыжо чучкыдынак "Молодой коммунист" газетеш савыкталташ т;н*алын. Армий радамыште лиймыж годым ятыр почеламут ден ойлымашыже-влак окружной да дивизионный газетлаштат савыкталтыныт. Вараже нуно чыла гаяк рушла савыкталтше книгалашкыже пуреныт. Тачысе кечылан вич рушла книгам савыктен луктын: «На земле Билибинской – за Полярным кругом», «Верхом на свинье», «Спешите делать добро», «Чукотский мотив» да «У каждого свой крест». Пытартыш кокытшо Санкт-Петербыргышто да Москваште савыкталтыныт, эл мучко кугу олалаште ужалалтыт, нуным турло интернет-магазинлаштат налаш лиеш. Марлаже але йотке куд книгам савыктен - «М;ндыр кечын ;жараже», «Олма вудет – шыма вудет», «Шочмо кундемын семже», «Весела Васёк», «Шошын эр полекше» да «Туштан алфавит». Мыскара ден ойлымашыже, повестьше-влак республикысе чыла гаяк газетлаште, «Пачемыш» («Оса») ден «Ончыко» журналлаште савыкталтыныт.
Журналист сомылым шуктымо деч посна Эрик изамлан Вооруженный Вий радамыште, МВД системысе т;рл; структыршто да налог полицийыште (ФСНП РФ) служитлаш пернен. Утларакше пресс-службышто служитлен, манмыла, тудо журналист сомылымак шуктен. Кызыт м;ндыр Й;двелыште, Чукотка автономный округысо Билибино районын «Золотая Чукотка» газетыште пашам ышта.
Любовь Камалетдинова – Петрова, Марий Элын заслуженный журналистше, "Марий Эл" газет пашаеН.
Эрик ПЕТРОВ
ОШ ОЖО
Ойлымаш
Эче кугызалан ынде кокымшо ганат ик омак конча: ныл ме‰ган кугу капка ончыкшо, тошто п;ртш; ваштереш, Ош Ожо толын шогалеш. Ты ганаже, ончыл йолжо дене палисадник пелен чаткан гына куэн шындыме лум орам тарватыл налят, рокмалтен, й;кынак марла каласыш:
- Тыйым ончылгочак шижтараш толынам, Эче. Вашке тыйынат черетет шуеш. Утыжым ит ойгыро, чыла шот дене, рат дене лиеш. Аптыранымашке от пуро.
- Эх, Ош Ожо, вара мо нерген кызытше каласынет? Куандарынет мо, ойгандарынет?
- Мом утыжым йодыштшын коят, шкеат вет шижыч, лач тудын нергенак.
- Тугеже…
- Туге.
- Ондакше тый мылам эре поро уверым гына кондет ыле.
- Чын. Икымше гана огыл вашлийына. Мыйым изиет годымак, сар жапыште кандаш ияшак ял вольыкым к;таш тарлалтмекет, ужынат. Вараже, шарнет чай, Торъялыште механизаций школым тунем лектын, Й;лед;р МТС-ыште трактористлан ыштымет годым плуг йымак логалын, чот сусыргымекет, тыйым утараш эн ондак мый толынам ыле. Шернур больницыште илаш-колаш кийымет годымат вакшышет воктекак толын шогальым. Тидыжым алят от тогдае, очыни, но салтакыште улмет годым Семипалатинск полигон гыч тыйым лач мый кора‰дышым. Тунамже лачымын омешетат кончен шым шукто. А, шарнал-ян, мыняр гана мыйым Нольо ден Олма э‰ер пелен ужынат?..
- Ужына-ам. Ятыр гана ужынам. Салтак деч варасе каче жапыштат, ;дыр налмекат, Й;лед;р школышто шоферлан коштмем годымат… Эсогыл теве, шо‰геммеке, ялна шолдыргаш т;‰алме жапыште.
- Хе-е, тунамже мыйым эше пешак кучынет ыле вет.
- Колхозым шалатен пытарымек, чыла имньым шыл комбинатыш на‰гаен шуральыч, но ик ош ожо машина кузов гыч т;рштен кудалын, манын ойлыштыч. Мый саде ош ожо Олма э‰ер воктеке толын, шонышым.
- Тудым с;ас-шамыч кученыт.
- Тугеже, Олма э‰ер пеленже тый лийынат?
- Мый.
- Утларакше, мо шарнем, сылне-чевер шошым, садер ден олык пеледме годым конченат. Тунамже шыже ыле…
- Кузе ватет ден иледа, шочшыда-шамыч ч;чкыдын мо тендан дек толын коштедат – тунам мый л;мын ончалаш толынам.
- Молан вара мыйын кидыш шыч тол? Суртыштына кугу э‰ертыш лият ыле. Тунам ала алят шолдыра вольыкым кучена ыле?
- Тый, Эче кугыза, ынде тынар ий иленат, коеш, кызыт йоткеат нимат умылен отыл…
- Уке, очыни, алят т;рыс умылен ом керт: тый чынак имне улат, але аралтышем – суксо? Молан тугеже Ош Ожо т;сын мыланем коят?
- Тылат гына огыл.
- Эше к;лан?
- Тыйын лишыл тукымет гычак эше тудланат, к; тыйын кресаньык сомылет шуя, шурным да пакча-саскам ончен кушташ, эсогыл суртыштет илаш т;‰алеш.
- Шочшем але уныкам кокла гыч к;ж; вара шаланен шушо ялыш ола гыч илаш куснен кертеш?
- Коклаштышт уло икте!
- К; тудо? – ынде уло й;кынак кычкыралын йодо Эче кугыза. – Каласе, к;?
- Мыланем эрык эн шерге, - манят, Ош Ожо какпка ончыч тарванен, ош оржажым шалатен, урем мучко йорталтен кудал колтыш.
- С;рваленак йодам, каласе, Ош Ожо, к; суртем вора‰даш т;‰алеш? – почешыже кычкырале Эче кугыза.
- Уныкат, Йыва-а-ан! – шоктен кодо вашеш.
- Йыван уныкам чынжымак ялыш илаш толаш шотым муэш гын, тугеже ;мыр йолгорнем чылт арамжак тошкен эртарен омыл… - кугешнен пелештыш шо‰гые‰.
***
Эртыме жап йогын мыняр ончыко чыма, ше‰гелан кодшо пагыт тунар утларак ушеш возеш. Теве Эче кугызат пагыт йогыным уэш да уэш ушыж дене п;рдыктылеш. Эртыме корно, йоча жап гычак т;‰алын, ш;мым вургыжтарен, чонышто шортеш. Кокланже т;ргоч темше вач;мбалсе илыш котомкам ястарен ончалме шуэш. А тыгодым мо гына огеш шарналт, мо гына ушыш толын ок пуро: эсогыл кудо-кунамже чыпчалтынак шинчав;дат лектеш, кокланже шижде-годде шыргыжалынат колтет…
Эх, вет кунар чот йоча чон вучыш гынат, Эчен ачаже Кугу Отечественный сар гыч ыш п;ртыл. Шольыж ден ш;жаржат сар жапыште шужен, черланен колышт. Тыгай кугу ойгым пырля се‰ен лекме шот денат тунам авже ден коваж деке пошкудо кува-шамыч да сар тулеш марийышытым йомдарыше тулык ;дырамаш-влак шинчаш толедат ыле. Шкештат шуэн огыл пошкудо-влак деке, Олмасола велне манмыла, кылыш коштыныт. Эчеат, кандаш-индеш ияш йоча, суртеш шкет кодеш мо, эре ава-кова дене пырля ш;дырнен. Такше самырыкрак ;дырамаш-шамычшым сар годым теле жапыште ч;чкыдынак эше чодыра руашат вес кундемлаш колтеныт, аважат кок теле Морко районыш коштын.
А ;дырамаш-шамычын теле кужу й;дым икте-весе деке шинчаш коштмыжо, тудо, эн ончычак керосиным аныклыме амал дене, эшеже вашла увер дене палдарымыла, кид сомылым чулымынрак шуктымыла лийын. Таче тый декет к;нчылавондо дене шинчаш толыныт гын, эрла тый ш;дырым; мундыра гыч носки-пижергым пидаш кылыш кает. Тыге лишыл ныл-вич але утларакат сурт гыч ;дырамаш-шамыч кече еда гаяк вашла коштын кужу теле й;дым к;чыкемденыт. Пашалан чулым ;дырамашыже тудо нигунамат яра шинчен ок турко. Теле гоч к;нчылам ш;дыра, пидеш. Эшеже ожно вет кажне ;дырамаш самырыкше годымак ава-кова деч тунемын, моторын т;рлен моштен. Тудын т;ржым онченак, пашаче улмыжым акленыт. Т;рым кызытсе семын ончылгоч ямдылыме с;рет гыч огыл, вынер пырчым ончен т;рленыт. Т;рлен моштыдымо ;дырым эше кумло-нылле ий ончычат марий яллаште каче ш;рын веле ончалын, тиде тунам эн кугу ситыдымашлан шотлалтын.
Т;выт ожнысекак тыге тудо, тыге илыш, уло т;ня чо‰алтын шол: кажне е‰ын п;рымаштыже эн шергыже ;дырамаш дене кылдалтын. Тудо у айдемым шочыкта да переген шога, суртышто илыш радамым виктара да эн шерге чон поянлыкым арала. Лач ;дырамаш – пе‰гыде, тичмаш да таза ешын ;шанле негызше. Тыге ожнысек лийын, тыге курым-курымеш кодшаш…
Эрге йочаланат сар пагытыште шуко нелым ужаш, й;сым чыташ логалын: пу ден шудо ямдылымыже, тырмалыме, куралмыже, кидкопа в;рвузык лиймеш сорла дене шурно т;редмыже, чылаже ойленат отпытаре. Эчеат, изи лийын гынат, телымат яра шинчен огыл, суртышто мо к;лешым, йыдал гыч совла марте, моштымыж семын шкежак ышташ тыршен. Мом ок мошто гын, пошкудо шо‰го коча деч ончыкташ йодын. Тунам вет кажне марий кресаньык суртышто пу гыч ыштыме к;мыж, корка, совла, печке, йыравочко, шуар, адакше кумыж да ний дене ыштыме моло арвер-влак лийыныт. Сандене кылыш коштмо годым Эчеат могай-гынат шке кид сомылжо дене коштын, йыдалымат чаткан пидаш тунем шуын.
Кас еда т;шкан чумыргымеке, ;дырамаш-шамыч мо нерген гына ойлен-каласкален огытыл? Увер дене гына серлагеныт мо, ожсо илышым шергалыныт, йомакым каласкаленыт, илыш йыжы‰ым шерыныт. Лач тунамак кандаш ийыш вончышо Эче икымше гана Ош Ожо нерген колын. А тудо теле деч варасе ке‰ежымже, шо‰го кугыза пелен, шкеж гаяк вес тулык рвезе дене пырля ял вольыкым к;таш тарлалтмекше, саде Ош Ожыжо Нольо э‰ер олыкышто Эчен ончыкшак толын, п;рымашым мелын савырен.
Тунам тудо пыртлан гына олыкеш нералтен колтен ыле. Воктекше Ош Ожо толын шогале. Ш;ргыначкажым нулалынак помыжалтыш:
- Эркын ден кынел, Эче.
- Имне? Кутырышо?
- Ит ;р. Тыйым утараш толынам.
- К;н деч, мо деч?
- Чыташ лийдыме йорлыкышто иледа: м;‰гышт; паре‰гыдат, ложашдат уке. Коватат ок пале, мом тылат таче кастене пукшаш.
- Тидлан к;рак дыр Серге шольым ден Зоя ш;жарем почела-почела кок арня гутлаште колышт… - м;гыренак шортын колтыш Эче.
- Нуным сакчышт налын.
- Ынде мыят шужен колем? – нерым шупшын нюсла кандаш ияш к;т;ч; йоча.
- Мый тыланет снеге верым ончыктем.
- Ковам чыла вере коштын. Снеге уке, манеш.
- Тудо верым ниг;ат огеш пале.
- Снеге дене гына от тем вет…
- Тый в;д вакшыш на‰гаен, вакшызе кугыза дене литр снегым кружка ложашлан вашталташ т;‰алат. Тудо тыйым чамана…
Й;ршеш изи йоча лийын гынат, Эче тунамак моло верчат кертмыж семын азапланен моштен. Тидын нерген кызытат шарнашыже куштылго огыл. Адакше, маныт вет, неле пагыт годым тунар кумыл огеш тодылалт, а жап эртымек, ше;гек ончалын, й;сылыкын нелытше шижалтеш да логарыш комылямак конден шында.
***
Эче кугыза чылт п;жалт пытыше помыжалте. Воктенже ватыже шинча.
- Мом тынар чот кычкырышыч, эсогыл мыйымат л;дактышыч веле, - помыжалтмыжым ужын, пелештыш ватыже. - ;рмем дене теве воктекетак толын шинчым.
- Кычкырышым?
- Пеш чот кычкырышыч. Черланенак отыл дыр?
- Мом вара кычкыренам?
- Ош ожо, сурт нерген вудыматыльыч.
- Эше иктаж-мом?
- Э-э, эшеже уныканам, Ванюшым, кычкырышыч шол.
- Ванюшым? Тудо кунам ынде толеш?
- Теве вашке ынде теле каникулжо шуешат, толеш, очыни.
- Пеш вучем, толжо ыле вашкерак.
- Мыят вучем.
- Ванюш уныкана, маньыч, мемнан суртнам т;заташ т;‰алеш, мланде пашам ворандарен колта, - туштылмыла пелештыш Эче.
- К; мане?
- Маньыч.
- Омешет кончыш гала?
- Омешат кончыш, Ош Ожат… - утыжымат пелештен колтымыжым шижылден, Эче кугыза пел мутеш йылмыжым пурльо.
- Й;дыгаш т;‰алынат аман. Мом ойлыштат? Могай ош ожо?
- Омеш кончыш.
- Мо кончыш? Лачымын каласе.
- Маньым вет, илен-толын кеч Ванюш уныкана ялыште илаш й;рыш; лиеш, суртнам кучаш т;‰алеш.
- Кеч тудланже, манметла, ялыш толаш Юмак п;рыж; ыле…
Эче ден ватыже вич шочшым ончен-куштеныт гынат, нигудыжат ача-ава пелен ыш код, ача-аван кид-йолым кандараш й;рыш; ыш лий. Чыланат олашке, райр;дыш, эсогыл пошкудо республикысе олаш шумешат т;ргалтыч. Чын, жапыштыже кок эргыштат агрономлан тунем лектыч, ял озанлыкыштат пашам ыштышт, кокымшо эргышт эсогыл шке колхозыштак кормопроизводство шотышто председательын алмашвуйжыланат ыштыш. Моло йочаштат туныктышылан тунем лектыч, пошкудо ялласе школыштат пеш пашам ыштен кертыт ыле да, элыште горбачокын «у шоныш» манмыже т;‰але, вара аракагольык ЕБН ала-кушеч дыр толын лекте. Ынде, маныт, йырым-ваш «Икоян Россий», пешак икоян аман!..
А вет жапше годым ты кундемыште чылажат лийын: марий калыклан кумдан чапланыше вокально-инструмен¬тальный ансамбль, «калык» л;мым сулышо фольклор коллектив. Паша верат чылалан ситен. Самырык-влак тунам ялеш кодыныт, шочмо кундемланак пайдале лияш шоненыт. Тысе колхоз нунылан илыме верым чо‰ен: к;чык жапыште озанлыкын р;дешыже кугу микрорайон н;лталт шогале. Кугорным да уремысе лавырамат асфальт комыжлыш, э‰ер гоч чапле к;варым чо‰ен шындышт.
Шурно лектыш денат колхоз ше‰гелныжак ш;дырнен огыл, шыл ден ш;рымат, межымат эл клатыш кугун колтен шоген. Кажне ялыште вольык в;та лийын, да икте дене гына огыл. Мутлан, Эчемыт илыме Олмасола ялыштак йо‰гыдо в;таште кумло вуй наре имньым, шымлуымшо ийла т;‰алтыште чо‰ымо вольык комплекс гай кугу в;тыште кок ш;д; вуй утла ушкалым, тыгак посна в;талаште ш;д; витле вуй чоло ;рдыктараш шогалтыме т;кан шолдыра вольыкым, шагал огыл презым, кок ш;д; вуй утла с;снам ашненыт.
Лийын. Чыла тиде лийын… тачысе «демократ»-шамычын «застой» манме пагытыште. А кызыт? Кызыт теве... «т;рген-т;рген» куржына. Куш, маныда? А-а, к; куш мошта. Кудышт - кундем гыч кум-ныл е‰же - тачысе саманын моктымо рынкыш, кудышт - кузе-гынат оксам ышташ шонен - ;рдыж кундемыш, южышт - тазыла корныш... Икманаш, «Икоян Россий»…
Тыге шол ынде. А к;м титаклаш? Ниг;ат, маныт, ты шотышто титакан огыл. Me, уло калык, маныт, 1991 ийыште тыге й;кленна, «чонлан келшыше» тыгай корным шке кумылын, лач шке гына ойыренна. Мо гынат, изи-кугу вуйлатыше-шамыч таче чыланат тыге ойлат.
***
Сар т;‰алме нерген уверым кушто, кунам колын, Эче таче лачымын огеш шарне. Лач п;ръе‰-шамычым сарыш ужатыме с;рет гына моткоч рашын шинча ончыланже с;ретлалтын да ушешыже эрелан возалт кодын. Ик колхозыш пурышо пошкудо кок ял калык лишыл е‰ыштым тунам пырля ужатеныт. Шортшыжо шортын, мурышыжо мурен, имне-влак ш;мыш к;зым керме гай шинчалыныт. Изи йоча чонланат путыракат чот неле лийын. Лач тунам ачажым сарыш ужатышт.
Изи Эче ачаж йыр п;рд;, кыдалже гыч ;ндалаш толашаш, а тудыжо Эче деч изирак кок йочажым кидышкыже налын шогалынат, эре нуным шыматыле. А нунышт, ала-мом шижше гай, чарныдыман шортыч. Эре шортыч. Ачаштын ял капкам лекмеш. Лач тыгакак ачаже эрелан Эчен чонеш, йоча ушешыже шарналт кодо. Вараже, вараже шольыж ден ш;жаржат шужен, черланен колышт, ачажат сар корнеш йомо…
***
Эче кугыза п;жалт пытыше помыжалт кынелын, омо омылан лийже манын, т;г; лектын пурышат, урем окна пелен шинче. Уремыш, пуйто, шымлышынак онча, а шинчаончылныжо лишыл да й;ратыме айдеме-влакын - шочшышт ден уныкашт-шамычын - сынышт то койыт, то шулат. Мо, эсогыл ынде омыж денат ну¬нын нерген ч;чкыдынак шонаш т;‰алын шол, нунын чурийыштым, шыргыжал колтымыштым, койышыштым утларак ч;чкыдын шарналта: ала нунын нерген шонкален кия семынже, ала омеш ужеш – кокланже каласашат ;рат. Лачак нунышт, шочшышт ден уныкашт-шамыч гына шуэракын унала толыт шол.
- Телымже ялыш нимогай корнат уке, ожнысо семын ынде н;лтым; корным трактор огеш ш;к;, да тракторжат ялыште уке, - уремыш ончышыжла ала семынже, ала ватыжым шонымашкыже ушаш лийын, Эче й;кынак пелештен колтыш.
- Э-э, туге шол, - ыштале тудыжат. - Манмыла, пожар лиеш ма, я чылтак колаш возат гынат, ялыш телымже нимогай машинат пурен огеш керт, ниг; мемнам утараш огеш тол…
Эше ик-кок мутым алмаштыштат, шо‰гемше вате-марий адак шыпланышт. Адак, коеш, кажне шке шонышыжым вуй йырже п;рдыктылеш.
Ял нерген изи-кугу вуйлатыше-шамычше й;ршеш монденыт гынат, Олмасола але ила, ожнысо кудло п;рт гыч пелыштыже телымат эше т;ньык гыч шикш н;лтеш. Чын, ялыште утларакше шо‰го-шамыч веле кодыныт, сандене шуэн огыл «тачысе кечым Юмо ден пырля илен эртаренна, й;ра веле», манме шомак шокта.
Эче кугыза гын ондаксыж семынак тачысе кече дене гына илен ок мошто. Тудо йочаж годсекак иктым раш пала: ешыште лач п;ръе‰ эре в;дыш;, машина-трактор руль гай лийшаш. Манытыс, шке могай улат - сурт к;ргет тугай. Сай улат - ешет пе‰гыде. Эшеже пакчаштат чыла емыж-саска лийже манын шоненак, ватыж дене эре семынышт тыршеныт: йочашт-шамыч е‰ын шинчаш, е‰ын умшаш ончен ынышт кошт, м;р гыч олма марте чыла шкеныштынак лийже. Шкештын йоча годым да самырык жапыште е‰ умшаш ончымышт пеш сита…
- Эх-хо-хо, к; шонен тыгай йотке илен шуына манын: самырык-шамыч шочмо кундемеш пытартыш жапыште й;ршеш огыт код, - тымыкым к;рль; Эче вате.
- Туге шол, - ыштале марийжат. - Ондак армий радам гыч толшо рвезе-влак, шукынжо шке кундемешак лакемалтын, т;рль; техникым виктараш шинчыныт.
- Кызытше ялыште веле огыл, уло лишыл кундемыштат нимогай паша вер уке гын, таза кид-йолан, пе‰гыде кап-кылан е‰ын, манмыла, «пургыжыш ш;веден кийымыже» ок шу тудо.
- Тый гына ман ынде. Тидлан к;рак шол кундемыште ий еда калык шагалем толеш.
- Туге-туге, - шуйдара Эче вате. – Мемнан дене веле огыл, пошкудо яллаштат ынде икмыняр ий йоча шочмо нерген колалтын огыл, а ;мырым шуктышыжо, икте почеш весе, ты т;ня дене чеверласат...
Олмасолаште веле огыл, пошкудо яллаштат колхоз вольык в;там, машинавечым, моло т;шка озанлык оралтымат т;выт шалатыл пытарыме, медпунктат, клубат шукертак петырыме шинчат. Райполанат ты кундемысе кевыт-влакым кучаш й;ндым; лие, коеш. Уло кундемлан райпон ик кевытшат кодын огыл. Лачак теве ончычсо колхоз р;д;ялыште частный предприниматель гына шке кевытшым кучаш т;ча.
Теве тыгайрак шотан рынке саман, «Икоян Россий» Олмасола велыште. Уда ма сай, содыки илыман. Ончыко ужаш т;чен шо‰гые‰ланат шонкалыман да шонкалыман…
Лийын жап. Мемнан велыштат
Гармонь йо‰галтын эр йотке.
Полмезе тукым тунам тыштат
Мурен-куштен куаным тойыде.
Толын лекте ынде вес саман -
Кундем гыч рвезылык т;ргалте.
Кодыч шо‰го-влак вел аман?
Вачым жапын нелытше темдале…
***
Ала Эчелан гына тыге чучеш, ала молат тыгак шижыт: самырык жап торашке эртен кайымек, йоча-влакым йол ;мбак шогалтымек, шке илышет нерген «тудым пайдалын эртаренам мо?» манын, шонкалаш т;‰алат. Тыгодым эртыме корнет савырнен ончалат, а туштыжо мыняр илыш йыжы‰: йоча жап, икымше й;ратымаш, салтак пагыт, еш илыш т;‰алтыш, йоча верч колянымаш, нунын тунеммыштлан, ешым чумырымыштлан куанымаш… А ынде теве на - ватыж ден коктын гына шинчен кодыныт.
Эртыме корно. Корно. Йолгорно гына огыл, ала-могай кугу корнат, эсогыл асфальтым шарыме лопка машина корнат эре т;р да вияш огыл шол. Теве то пурлашке савырна, то шолашке, тыгодымак я лапыш вола, я к;кшакаш н;лтеш. Эшеже кеч-могай корно ;мбалнат изи-кугу лакыла верын-верын верештыт. Кайыше-толшо е‰-шамычат тыйын ;мбачетак ошкылын ма, кудалын эртен, ше‰гек-ончык шоналтыде, тыйымак вурсат, пуйто шкешт огыл, тый веле титакан улат. Илыш корно денат лач тыгак шол.
Теве Эче кугыза урем могыр окна гыч пасу покшек, телылан т;рыснек лум йымак пурышо, кудалышташ огыл, ошкылашат й;рдымыш савырныше н;лтым; корно могырыш онча. Тудыжо виклан викын, туран коеш такше, но тудлан йокрок: ты‰ге велымат чара, ту‰ге могырымат пуста. А чодырасе корнылан гын ты шотышто, мутат уке, веселарак. Пеленжак т;рл; пуше‰ге-шамыч, иманат, лышташанат семынышт тидым-тудым пелешткалат. Нуно шошымсо гай мотор огытыл гынат, ;мбакышт ончалат – садак чонлан ласка.
Илыш корно ;мбалнат тыгак: т;шкаште гына весела, чонлан ласка. Чодыра корно воктенсе пуше‰ге-шамыч нерген шонкаленак, Эче кугыза шиждымын пелештен колтыш:
- Э-э, теве теат ала мыйын гаемак шо‰гемаш т;‰алыда? Кунар шуко Олмасола кожла корно дене кошталтын… Мыят тендан дене пырля шо‰гемам гынат, тошкешташ т;чем, чытем! Теат вуйым ида пу…
А такше мо вуча тудым, Эчем, ончылно?
«Ынде теве Ош Ожо кокымшо ганат ик семынак, каяш шушашым шижтарен, кончыш. Тугеже, вашке мыйынат черетем шуэш аман. Кунам вара налашак толеш?», - шонкала Эче кугыза.
Пытартыш жапыште южгунам киялтыме годымат, эсогыл шып шинчымаштат трукышто туге чучын колта, пуйто к;ргышт; ала-можо кормыжтен шында, але… трукышто ала-кушко чонет чо‰ешта. Ушет дене самырык жапыш уэш-пачаш п;ртылат, семынет куанет, ш;лыка‰ат…
- Илыш т;рл; ш;рынан, кажне айдеме тудым кузе мошта, туге илен эртара, - семынже шонкала шо‰гые‰. - Икте чарайолын куржталме жапше гычак чояланен, куштылгылыкым кычалаш т;‰алеш гын, весе чылажымат шке вий-куатше дене чо‰а. Эшеже ала-молан дыр, шо‰геммеке й;д омо пыта. Тыгодым шарналтеш эн ончычак самырык пагыт – эн шулдыран жап. В;р модеш, вий-куат т;ргоч лектеш, курыкым савырен кертмыла чучеш. Рвезе годым чыла курымаш, туге гынат тудым, очыни, пайдалын кучылт моштыман. Вет лач ты пагытыште ончыклык илышланна негызым пыштена.
Илым курымыштыжо Эче кугызалан кум п;ртым чо‰енак суртшым т;заташ логалын. Самырык годсек пашалан эре тале лийын. Вич шочшыжымат сурт сомылкалан туныктен куштен.
- Кугу сомылжым ялысе родо-тукым, пошкудо-шамыч дене р;ж ыштенна, - й;кынак пелештен колтыш Эче.
- Туге шол, кеч пакчам к;нчаш, паре‰гым шындаш, лукташат, кеч шудым ышташ - икте-весе деке кашакын коштынна, - пуйто тидымак веле вучен, марийжын шомакыш тунамак ватыжат ушныш.
- Эше теве мый мо нерген шонем: мланде ;мбалне мемнан п;ртна, аралтышна верланеныт. Тудо пукша, й;кта, чыла чонаным пеленже ашна. Таклан огыл вет калыкыште «мланде - ава» манын ойлат. Тудо ава гаяк кажне шочшыжым онча.
- Пеш туге. Кеч-могай кайык, янлык, кушкыл але пуше‰ге, айдеме лийже - чыланат мланде ;мбалне илена шол, тудын вийжым кучылтына.
- Садланак вет кажне ийын, шарнет, мланде гыч пакчасаскам поген налмеке, тудлан эре тауштен, поро шомакым каласен коденна, - ушештараш лие Эче.
- Шочшына-шамычымат тыгак ышташ туныктенна ыле. Кызытше нунышт мландымат чыланак огыл кучат.
- Туге ынде. Изиракышт «пазарыште налаш шулдеш толеш», ышталыт.
- Ала, чынжымак, тугеат дыр…
- Кеч-мо гынат, содыки, п;рт;с дене мутланаш жапым кычалынак шогыман. Вет йыр улшо пуше‰гыжат, йол йымалне шочшо кушкылжат, янлык ден кайыкшат – чыланат мемнан гаяк чонан улыт. Айдеме дене та‰астарымаште, нуно утыжым огыт йодышт, шып гына колыштын, чыла нелылыкнам кертмышт семын ;рдыжк; кора‰дат. Куштылго да каньыле шижмашым гына ;мбакет пуйто шавалтат, илыш вийым ешарат, - иктешлымыла каласыш Эче, да адакат шып лие.
Ватыжат утыжым тылетла л;лаш ыш пиж, ко‰га вел кыдежыш каен шинче.
Эче ко‰га воктенсе диванеш каналташ возо…
***
Ужмо омыжлан, Ош Ожын шомакшылан Эче кугыза ынде семынже утыр веле ;шанаш т;‰алын. Тудын шукталтмыжлан ;шана гынат, манмыла, йылтак ок й;слане. Колымо дечат утыжым огеш л;д. Да мом тидын нерген к;леш ок к;л тур¬гыжланаш: кажнылан шке жапше пуалтын, п;рымаш деч эше ниг;ат утлен огыл.
Лачак вот суртшо гына ынже пуста‰, илен-толын, Ош Ожын шомакше шукталтше, Йыван уныкаже чынжымак ялыш илаш куснаш шотым мужо ыле…