РИЖВ ХЪАЙИБ ВА ИБАР КАЙИБ
(Ихтилат)
Гъабхьну гъабхьундар саб…
Ихтилат ккебгърахьа гьа, йиз дустар! Ичв ибар минди-тинди мап1анай! Дикъатниинди урхай, ва хъебехъай!
«Гъабхьну гъабхьундар» – ваъ, дугъридан гъабхьну, «сабра» – ваъ, гизафдар, «гизафдарра» – пидархьа, чан вари: силар, сулар, ч1урар...
Хъа гьаму варибдикан ихь улхуб гъи хьибди, учвуз варит1ан ккуни ва таниши, карк аладатуз ккун шлу, кьюб кьюлкан.
Арда кьюларилан карк алдатуз шлиз ккун? Вят1ю!
Ккун шул, ккун шул, вят1, вят1!
Агъяйчвуз, фтикан узуз ктибтуз ккунди аш гьадрар, зоологари, кьюларин тухмиан удуч1вдар ву к1ура. Яни – кьюларин мирасар. Мирасар сар балин ккайидар!
Гъюдлидар! Дидисну хабахъна, гарц1лик кивуз ккун шлудар!
Дурарикан сабдиз к1уруу... К1уру: гъюр.
– Гъюр?
– Ав, ав, Гъюр, гъюр! Гъюра-бацацай!
– Думу йигьгиъ айибшривучв…
– Фйир к1урава, бай?
– Ич адаши гьаци к1уйи.
– Ичв адашдиз ккуниб, жан бай… дугъаз саламар йип! Йигьгиъра, шишри’инра гъабхьну, баркаван!
Саки накьдиз имийиз дидин бачук1. Ц1ухуб. Ибар кайиб.
Ич асккан рякъ’ан ертруган, ав, ав, дустар, ертруган, нит1рихъари чвурхруган к1ури шулу, ичдари дици – к1анакк мярхяр ккадруган, мисалназ, ккут1урччвну узкансина жвуван жвукьариинди чвурхурайивализ, ав, дугъриданра, чвурхура к1ура, хъа мярхяриъ аш – ертура – лигай, ихь ч1алнан кьувват фукьануб вуш! – шафниккинди имчалра ахьну йит1найи думу бачк1ин ибари йиз ибар аьхълушнахьан уьрхюри гъахьну.
Касибди вуйча. Узуз, биц1и бализ, ич халуйи думу тувуб вуйзуз. Адайчуз гьубк1ну ип1руб, алабхьруб. Му гьич к1ваълан гъябгъру ляхин дар. Мак ап1инай ичв абйир-бабариз! Узу йиз бачк1из, дидин кьюбиб ибарра чиб-чпиин иливайин, кьасухъдира макар ап1уйза, фукьан учв вуйк1ан, йиз бици дустар, думу маниб, гъюдлиб, ва жарар ккун ап1руб! Гьаддихъанмина гъюру, гъюру аязариккан, йивру бач1ариккан, уьрхьюри гъахьнийзу.
– …бач1ариккан?..
– Хъа дарш учву, ичв адашди к1уруб дарап1ган, бач1ар курк1дар дарчва, дарин?
– «…дарчва, дарин?», учуз начар маккаан, я халу…
– Бахтаврар! Адашдин баяр! Дарш – «папайин»?! Даршиш «мямя» хъюгъри шулин?!
– Хъюгъри шулу. Жараган – шулдар…
– Хъюгърур хътруган ари фици шулу?
– Увуз аьгъявуз! Йипа, халу, хъана гъюркан.
– Хъа учвуз аьгъяйчвуз, гъюрахъ фукьан ярхи рижв шулуш?
Гъюрахъ рижв? Фу к1ура гьаму Рашидли биц1идариз! Гъюрахъ рижв!
– Тулайинси ярхи!
– Метруси!
– Уьлерин к1урсикьан!
– Хъуршилкьануб!
–…!
Рябкъюрайвуз, уву биц1идар фици улдугуш гъитнуш! Дурарикди дишди гафар ап1ин, ихтилатчи-зарафатчи!
– Дици вуш, гьамцидарихъанди: кьаскьас фтихъ шулу?
Гьавай, биц1идар, гьавай, йипай, ппяяя, ап1ухьа авториз!
– Кьюлахъ!
– Гатдихъ!
– Ич бабахъ!
–…!
Эээгь, узу, гьякьвал, биябур хьуз мигъитанай, я йиз ккунидар!
– Фици ичв бабахъ?
– Узу чаз узухъди тамашйир ап1ин к1уруган: «Жан бай, ришвуз шулдар, бабан кьаскьас иццурайиз» – к1ури шулу!
– Белки ичв баб’ин йиз бачк1инсиб ч1арра алшул. Гьеле, лиг! Пубси даршул – ичв баб гъюр вушул!
– Вадарич! Фицурин!
…
Гъюрахъ хъайи рижвназ кьаскьас гьаз к1уруш аьгъяйчвуз? Гъюран кьаскьас варит1ан уччвуб ву. Гъюрахъ баярси, учура вуйча баярди. Думуган школайиз гъярайи вари баяриин гъюран бачк1ар ва кьакьшар шуйи.
…гьап1дик1ан узу учвккан… узхъан «кьакьшар» к1ури хъана хътарццуз ккунди айчвуз? Гъавриъ аза ичв, «кьакьчар» дупну ккунду к1урайивалин. Хъа дидин тмуну терефназ гъилигган ихь ч1алназ кьюбиб гафарра а. Гьар гафну чан мяна улупура: «кьакьуш» к1ура, к1ул’ин улихьинди гъибтнайи кушназ, хъа «кьакьуч» к1ура, кьялхъян куш хъут1убкънайи шураз, васана «кьакьуч пеъ вая датт» к1ура, кьакьуш алибдиз. Гьаддиз, ухьу «кьакьуш» дюзди бик1урахьа, фурс ап1инай жвуван багъри ч1алниинди!
Гъюран кьаскьас кьяляхъинди хъайиб аьгъячвуз, хъа баярин кьакьуш улихьинди шуйи гъюран бачк1иккан ккит1ибгъайин, иллагьки, тамашйир дап1ну, ибар кидирхнайи бачк1из зинаси т1уб йивнайиган. Думуган думу гьациб дамах вуйи, баярин чиб-чпин арайиъ ваъ, хъа гъюрахъди вуйиб, фицики гъюраз кьаскьас фици балгуйиш, баяриз, гъюранси, кьакьушра гьадмукьан успагьиди балгуйи. Гьяйран шуйча учу ич кьакьшариин.
Хъа гъюрахъ, гьадмукьан уччву кьаскьас наънан хъибшуб вуйк1ан?
Думу вахтари, жан баяр, ухьухь яман кьюрдар шуйи, гьамусдиндарстар ваъ, ригъди сабан «уф» гъап1иш вари деерц1ну гъягърусдар! Кьюрд вуш – чан гьатму мартаризкьан, т1акьаракь ап1ру йифу ккап1ну шлу кьюрд.
Ук1 ип1ру гьяйванатариз лап читинди шуйи, гьадрарин гьисабнаъ – гъюраризра.
Фу чара гъубзрахъа гъюрариз ч1валарин кьабарилан гал дирип1уз? Неинки – ч1валарин. Ц1игьариси – кц1абхури!
Магьа мартра улубкьура. Эбелцан.
Гаф ккимишра, аьгъяйчвуз, дустар, «эбелцан» фици арайиз дуфнайи гаф вуш. Дюзди к1ури гъабшиш дидиз «эвелцци» к1урайиб ву, яни «ццийин эвел», жараси «ццийин йис – ц1ийи йис». Ихь абйирин бин Ярдан нирихъ хъмидихъанмина, дидхъан Рубасдихъна гъюрухъанмина кьандириз ц1ийи йис хьадукран эвелариъ тебрик ап1урайиб вуйихь. Гъи думу ихь халкьдин ушвниин «Эбелцан машкварди» ал.
Хъа гьарарик варит1ан ухди кюкю адабшвру гьар фунуб ву к1урчва?
Дюз к1урачва – ч1вал. Ч1валан кюкдизра?.. К1ура: басалай!
Фукьан уччвуб ва гьюдлиб ву басалай?
Дугъридан, гъюран кьаскьаскьан!
Фтихъна гъубшуб ву басалай?
Гьякь к1урачва, гъюран кьакьсихъна!
Фтиз ухшар айиб ву гъюран кьаскьас?
Басалайиз!
Шли ч1валан кюл кудубшвну дидик кайи басалйир чан ч1вант1арихъан хъдатундар?!
Гьаци гъюран кьаскьсиканра ап1ури шулдайин, ухьу, кьакьшар али баяри? Ва шубарира, гьар ц1ийи йисан, яни эбелцанган?
Ляхлаари к1ури шулу «кьукьлийир», Урт1лари – «п1укьлийир». Дурар фйир вуш аьгъяйчвуз? Дурар фунуб гьарин галкан ап1рудар ву? Икибашт1ан – ч1валкан. Гьаци вуйиган, лигай фициб аьлакьайиъ аш гъюрарна, баярна, ч1валар!
Учвуз, йиз биц1и дустар, ич гъушу байвахтарин мицдар аьламатарикан аьгъдарчвуз, аммаки дурариъ уччвувална, ккунивална, гъянивал ижмиди ат1абгна.
Кьюбпи «кьюл» фунуб вуяв, халу, к1ури, гьерхри гъашиш, к1урайиб гьадму вуйизки…
– Фу?
– Хаз.
– Хаз?
– Хаз, хаз!
Ич Явру багъдиъ хазар, тюрккер яшамиш шулайич. Хазраканра гъюрканси ктибтури гъашиш, мунуб ихтилат хъана ярхиб хьибди, дустар, хъа узу, вушра, сакьюдар мялуматар ачухъ ап1идизачвуз.
Ухьуз ужуйи гъабхьну, ухди гъюркан кидибтну, гьамус ухьхьан хаз гъюрахь ттевуз шулухьхьан.
Эгер гъюр гьарарикк яшамиш шлу гьяйванат вуш, хъа хаз гьараригъ шлуб ву.
Хазру фу ип1уруш, аьгъяйчвуз?
Аьмлюхъяр.
Ав, ав, аьмлюхъяр. Миндалин ваъ гьа! Миндал ухьухь адархьухь. Думу «аьхъю» уьлкйириъ шулу.
Аьмлюхъира, ч1валуси, гьеле вари йиф ебц1айизра кюкю адабшвури шулу.
Хъа аьгъяйчвуз аьмлюхъин кюкдиз фици к1уруш? Эрэр.
– Эрэр?
– Ав, эрэр!
– Сифте раж вучуз ебхьури…
– Хъа учву, эрэр фициб шулуш гъапиш, гъах шулуча.
– Фициб шулу?
– Хазран кьаскьассиб!
–…?
– Я инсан, уву к1учлар мап1анава, дуст кас, хазрахъ шлуб кьаскьас дар аьхир, хъа – рижв.
– Биц1идариз варидариз аьгъя хазрахъ рижв шлуб, узу дурариз гьаци, кьасухъди гъапиб вуйиз, дурар узухъ хъпехъури аш аьгъю ап1уз к1ури.
– Хъа хъпехъури айин?
– Ав, баркаллагь, йиз биц1и дустариз, хъпехъурайи ва дишлади, увуси, гьякьвал, «хазрахъ кьаскьас шулин?» гъапунзуз.
– Дюз к1урачва, хазрахъ хъайиб рижв ву. Ари аьмлюхъин эрэр, хазран рижвсиб ву: ярхиб, гъюдлиб, гъатхушин алиб, забгруб, т1убччвруб, "биши руг" ебчруб!
Хазру, хифран кюкюра чан рижвназ ухшар айиб ву к1ури, дидин хъифарра ит1ури шулу. Хифран кюкдизра эрэр к1уру гьа, дустар, учвуз аьгъдарш.
– А вуйи гьа! Чан рижвсиб вуйиган, ит1ура, дарин?, Увура, байк1а…
– Хъа вуш миндалин гьаз ит1дар диди?
– Ккебяхъ, ккебяхъ! Биц1идариз аьгъдар к1ури, учу, аьхюдаркьана, рихшанд мап1ан! Гъит яв ихтилатар! Гаргуникк ккахьнайи, кяргънайи чинчарстар вуяв дурар! Гъит, гъит сарун!
– Гъитархьа. Учвуз даккунди узу ушв гьаз абццдихъа! Гежехайрар ишри!
– Ишри, ишри! Дургинихь уларихьан, ухди ухди!
Магьа, йиз дустар, узухьди, аькьюл-халайи, ккебгънайи ихь ихтилат ккудубк1уз гъибтдар. Думу учву ккудубк1ай! Хазру хал наан ап1уруш ва дидин душваъ фйир шулуш учвуз аьгъяшулчвуз. Хаз т1ибхури шлубдиинра мюгьтал махьанай. Хъа дидин рижвнанна эрърин аьжайиб гьядиса давам ап1инай. Хазран ибарра хифран к1ажарра к1ваин алауз магьарханай! Сагъул!