Ивизда ГIазд аьннад йоах:
«Гора латтача наха шоай
бокъо яьккха моттиг яц».
Коазой 1. ГIалгIай, 6 : 377
Дезий вай - кавказхой, Эрсий Паччахьалкхена Iаьдала бокъонца духхьал латт, цунга а, цунах а леткъа?!.. Даьра деза, вIалла ца соцаш, каьдцалуш, кIордацадеш, тIехьашка ца доалаш, къарцалуш, хIанна аьлча вай совцар ма дий цун дезар. Цо вайна – кавказхошта, бешбоала хьехам бIаьшерашка этта латташ ба.
Цо кхайкаду: «Оаха шоана фуннагI даьдале а, фуннагI тIаоттадой а оаша духхьале йе йиш яц, шун лай оамал тIара довла йиш яц. Шоай боахам богабой – доаккхал де шоаш дийна дитарах; шун къоньгаш бодабой – ма када, ма леткъа; йийтта, Iийтта, заIап баьха уж Iобохке - из даьчарна гора отта. Шоай дезал боабаьча цIеш дизача кильгашта барташ даха.
Шоай вIалла а лоадам боаца селхане ма ювц, шоай хурдийбаьнна наьна метта яз ма де, ма деша, цIагIа а ара а ма бувца. Лай оамалга хьажа шоай толхишк-мотт юстара тассе, эрсий бар хьатIа эца. Лоаца аьлча, тха лоаIамца мара са ма даккха, тха амарца мара гIа ма баккха, шоай Иман, Iадат ахка дахьийта. Кертерра Бокъонца вахар-лелар тхогара ма деха, Iаьдал бокъонаш кIала а оттаеш тхога ма леткъа. «Хьа Эрсий Воззлора, Воккхалора» аьле мара тхога вIалла йист ма хила. Шо дIадаха деза Н. Некрасово дийцача лай апарах гIолла:
Лай са доа саг –
Пхьу оамала тIа верз:
ТаIазар къизагI ме хул -
Цун доалахо чIоагIагI вез».1
Из лай таптар бакъ ца де, язде а, дIаала а, Iаьдала кхеле дIатела а деза-кх Эрсий Паччахьалкхена ховргдоалаш: кавказхой цун доала кIала баха бале а, цун хьешама готах дIабежа боахкаш бале а, царна юкъе дукха ба шоай синошца лай боацаш, шоай мохк биц ца баьраш, даьй-ноаной мотт лакха лоттабераш, малагIа низ шоашта тIагIерте а тIехьашка баргьбоацараш. Коазой Iийсаз баьча соцамо бакъду из дош:
Чухьар са хьа лай деце
Дунен низо хьох лай вергвац.2
Кхы цхьа Iалаьмате лоархIаме хIама да Тхьамадас ший оазарашца белгал доаккхаш, д1ачIоагIдеш. Эрсий Харца Iаьдала цIаккха дийзадац лай кадар, латкъар, духхьал бовлар ше хьа мелдер бакъ хетандаь, шийна бакъдар у санна ца деззандаь, бокъона ше сунт теха латташ доаландаь. Цудухьа йоах яздархочо: Iаьдало лелаеча харцон, къизала нигаташца, дешашца, ийлашца, дегашца, синошца духхьал латтар - Кхолламхо везар да. БIаьшерашка тIаоттадаьча а, тIера цадоалача а таIазара раьза ца хилар, из дIакхайкадар - Дала дуненчу доссадаь бакъдар лоархIилга да.
Бокъо яхар
Хала хIама я.
Бакъдар лехар
Хала саг ва.
Бокъо йезац
Паччахьашта.
Бакъдар эшац
Йовсарашта.
Бакъдар яхар
ПаргIато я.
Даьлера есса
Сердало я.
Бакъдар лехар –
Даьла лайвар.
Бакъдар дезар –
Далла везар.3
МалагIа лард-кIийле йоалаш я Iийсай дег тIара йоагIа ийлаш? Суннат да. Iолейхи салат, Мухьммад-пайхамара аьнна дош да: «Паччахьо яхар ладувгIа а, кхоачашде а декхар да из Даьла лоIама тIара даьннадеце, нагахь санна цо АллахIа духаьл довла йоахе лергаца хьатIаэца а, чаккха даккха а дезац» (Бухари, Таржам Ф. Хьамзат).
Бакъдар, бокъонца бувзам бар Эрсий паччахьашта а, цар бIехача гIозара а, царна гора латтача «кавказхой» пхьара тоабильга а у санна гоама да, дегазза да. Царна Даьлера десса бакъадар а эшац, пайхамараш хьакхайкадаь хьехамаш а дезац е Даьла а везац. Уж лаьрхIа бац Даьла лай хила: уж ба доалан а, рузкъан а лай, шоай яькхача, къизача синой есараш.
Царна даьра деза шоай яькха бIаргаш, синош дузаде доалеи рузкъаи. Бакъада, уж дузадаь, Iобадаь моттиг хинна яц е хургьяц, астаро мара. Шоай къизал Iоббае царна чIоагIа эшаш да ховха дегIамаш - Iазапе оттаде: кхестаде, хьувзаде, цIе цIоагIа деттийта, гIийла узамаш дахийта, IотIахьежаш, IабгIараш еш чура са дIаахийта.
Нах удабарах къаьста дош ала доагIа, хIана аьлча кавказхошта чIоагIа Iоткъам болаш гIаьрал да из. Цох лаьца а дош да Iийсай: «БIижалха баьчар удабу нах. БIижалха ваьр эхь доацаш, дог къиза долаш хул. Ваьнна моттиг цIенна йолчо Дала кхелла саг вехкаргвац. Дала хьа а кхелла, маьрша лелалва хьо аьнна, дIахийца саг вехкальга, Даьлах ца кхеральга, Даьлах эхь ца хетильга, Даьлаца эздел ца кхоабильга да» (ГIалгIай, 6 : 310).
Тхьамадас бувца бIижалха баь нах яхар цо Iояздаьча тайпара нийсса кхетаде дагIац. БIижалха даь лархIа йиш йолаш да боккъонцахь дола къотташ. Цхьабакъда цу бIехача тоабах дIатоха йиш йолаш ба да-нана а долаш, баьнна моттиг малагIа я а ховш, Дала духхьал баьннараш, шоай синош Иблиса дIатIехьа даьхараш. Даьлах валар - бIижалха валар а да, Иблис-наькъан тоабах дIакхетар а да.
Къиметта Ди хьатIаотталца латтарг долаш да цар шоаш лелабаьча наькъо хьакхелла йоазонаш. Дуъача наьха хьакъанца, IатIамелача наьха цIийца цар шоаш тешалду шоашта Даьла ца везарах! Дувцача къамаьлильгашца, лелаеча оамальгишца царел чIоагIа Даьлах тешаш нах бац. Киназе а чулелх, маьждиге а чуэккх шоай доало, рузкъо, цIийво тунтакх даьха кортольгаш лаьттагI Iодетта, тIодальгаш урагI ахийтта. Дала лорадолда вай царех: вайчарех а, хийрачарех а!..
Из ийла-нигат яздархочо литта, цIеннадаь, къоагадаь Iодилад «Мехка гIончий» яха дешарьга тIа: «Бакъдар да-кх хьалдархошта эггара гоамагIдар. Укх лаьттар кхетам бац из бакъдар, сигалара бесса кхетам ба. Из бакъдар, ялат мо дIаде гIерташ, къахьийгад, лаьтта мел вессача пайхамара. Уж дийна болаш, цар лир хинна царца лийннад из бакъдар, уж байча, лаьтта Iодижа моттиг ца кхоачаш, юха сигал урагIадодаш хиннад. Эггара дукхагIа ха яьккхай цо, Iолейхи салат, вай пайхамараца Мухьаммадаца. ДIахо лаьтта мел лийннараш а, хIанз лелараш а, Дунен хьагIаш я» (ГIалгIай, 5 : 546 - 547).
ХIанззолца вай мел дийцачоа, къахь бале а, малаг1а соцам-оттам бе боагIа? ЦIурхой Iаьдало Къилбаседа Кавказера къамий а бокъо метта отторгьяц. Цун из метта оттае йиш яц, эскар араозильга дац, «Iоажал тоабаш» юхаоза йиш яц, «кавказхой» йовсарий гIозан са лоацильга дац. ХIана аьлча, цо из хьадой... къамашта юкъе цIур бехка аьттув дIабоал, пархI аьнна доал дох, рузкъан йоал соц, «дийна йоал» дIайоал, дIалаьца лаьтташ карардоал, халкъаш мукъадоал, эрсий «Iоажал тоабаш» шоай къиза дегаш Iобаде дегIамаш доацаш юс...
Кхы а Дала теха кIоарга маIан тIа кхоач Коазой Iийса Къилбаседа Кавказа тIаэттачоа ший дего, сино хьоадаьча хьаькъалца ийла я - вай бакъдолчо тIехьа даьлча мара Даьла а варгвац-кх вайгахьа, харцон са лоацаш (КIантий д., о. 82):
Дирст карар иккха
Ди къаьхка бода.
Хьа бераиккхар –
Кхычо оал: «Ер са да».
Мохк лаца беза вай
Церьгашца, мIарашца,
Нигатий ийлашца,
Синошца, дегашца.
Мохк хеца йиш яц вай
Цадалар духьа.
ТIакха варгва-кх
Даьла а вайгахьа.4
Фаьргхой Хьамзат
саькур бетта 2013-ча шера яздаьд,
моажол бетта 2018 ш. тоадаь, арадаьккхад.
http://www.proza.ru/2018/09/03/479
1. Отрывок из поэмы Н. Некрасова «Кому на Руси жить хорошо» (4-я часть «Про холопа примерного — Якова верного»):
Люди холопского звания —
Сущие псы иногда:
Чем тяжелей наказания,
Тем им милей господа.
2. Кодзоев И. «КIантий дегаш» (Сердца отважных), 2003 г., Чебоксары, стр. 59.
3. Кодзоев Исса. «ЦIе тетрадь», Назрань, изд-во ООО «Пилигрим», 2012. Бокъо яхар, огIув 26.
4. «КIантий дегаш», огIув 82.
+++
ДОШЛОРЬГ
Апар – русло.
Бокъо – право, закон.
ГIаьрал – разбой.
Дешарьг – книга.
Дешарче – школа.
Дешархо – школьник.
Дийна йоал – живой налог (похищения, бессудные казни).
Есар – пленник.
ЗаIап – увечье.
ЗаIапхо – инвалид.
Йоал – дань, налог.
Кертерра Бокъо – Основной Закон, Конституция.
Киназ – церковь.
Моажол бутт - сентябрь
Оазар – стихотворение.
Оазархо – поэт.
Оттам – постановление, вывод, заключение.
Пхьара – псиный (от пхьу – пёс).
Саькур бутт – февраль.
Сий – честь; кончик острия холодного оружия.
Сунт – плотина, запруда, дамба.
У – зараза, заразная болезнь, эпидемия.
Тунтакх – контузия.
Хьешам – гнет, угнетение, эксплуатация.
IабгIараш – возгласы сладострастного удовлетворения.
Iоажал тоаба – эскадрон смерти.