“Маршо” газет. 2018 шо
Гакаев 1арби вина 1958 шеран чилланан (февраль) беттан 9 динахь Семипалатенски областехь , Чарски к1оштан Булак – Юьртахь. Нохчийн къам йуха шайн махка ц1адоьрзучу хенахь, шайн дай баьхначу йуьрта - Г1ой - Чу (Со1дий – К1отара) ц1абирзира 1арбиг1еран доьзал а. Цигахь д1адоладелира хинволчу поэтан дахар. Оццу йуьртахь чекхйаьккхира йуккъера школа а. 1992 – чу шарахь Нохча – Г1алг1ийн хьехархойн институтехь дешна а ваьлла, шайн йуьртахь, школехь хьехархочуьнан болхбо цуо 28 шарахь сов.
Спортаца а гергарло дара 1арбин. Цу т1ехь а кхиамаш бира цуо, СССР – ан охьатухуш латаран «Мастер Спорта» аьлла тоьшалла а луш. Ша цу декъехь къахьоьгуш хилла хиларе терра, карарчу хенахь шайн йуьртахь тренар болхбеш ву иза. Амма, оцу белхашца, оцу некъашца цхьана, литературица йолу йукъметтиг а йу 1арбин бераллехь дуьйна схьайохьуш: ша школехь доьшуш волчу хенахь дуьйна а вара 1арби литературица гергарло долуш, литература йезаш, йазйан г1ерташ а. Амма, ша йазйеш вуй хоуьйтуш дацара к1анта к1еззигчу гонахьарачу гуонна а бен. Эхь хетара цунна. Шен байташ гайта а, зорбане йалан а 1алошо йацара цуьнан. Шена летаратура йезаре терра, шен сино ша ца витаре терра, шена йазйеш, охьайохкура цуо уьш.
Ша уьтталг1ачу классехь доьшуш волуш, шен 1аламах (лаьмнех) лаьцна йолу цхьа байт зорбане йаьлла хилар хиира 1арбина. И зорбане хьа йелла (муха йаьлла) ца хаара. Цул т1аьхьа а дикка хан йаьллачу хенахь, йуха а ц1ерадахарх лаьцна йолу кхин цхьа байт зорбане йаьлла карийра. 1арбина иза а зорбане муха йаьлла ца хаара. Иза тоьшалла дара 1арбин поэзи шашех нехан сих д1акхеташ, д1аэлуш хилар. Кхоллараллин адамана цул мехала х1ума дац. – шен кхолларалла адамо т1еэцар. Цуо мелла а лаам ло кхин д1а а кхоллараллин аренаш талла (дог инкарх1иттадо – кх).
Шен говзарш къайлайаьхна хиллехь а, дуккхачу йаздархойн говзарш 1орайохура 1арбис. Шен накъосташлахь дукха йоьшура, йовза а йоьвзура вайн йаздархойн говзарш: Бадуев Саь1идан, Ошаев Халидан, Айдамиров Абузаран... Иштта, дуккха дагахь а хаара цунна тоьллачу поэтийн байташ а: Гадаев Мохьмад – Салахьан, Сулейманов Ахьмадан, Эдильгериев Хьасанан… Кхечу къаьмнийн литературехь, къаьсттина цуьнан даго т1еэцнарг вара Омар Хаям. Цуьнан рубаиш (биъмог1наш) дагахь хаара 1арбина бераллехь дуьйна а.
Т1аьхь – т1аьхьа литературица йолу йукъаметтиг ч1аг1луш яра. К1антана кхин дагахь а доцуш, Эдальгериев Хьасанан байтийн куьгайоза т1ехь а долуш, цхьа тептар карадеара. К1антана ч1ог1а тайнера хьасанан поэзи. Йуха ша Хьасан уллера вовзар а ниделира цуьнан. Цуьнах дагавийлар а, пайдаэцар хуьлура къоначу поэтан. Цуо шен хьехархо лорура иза. Хьасана лучу хьехаршца зорбане вала волавелира 1арби.
Иштта, и шен говзарш къайлайаьхна латтор бахьана долуш т1аьхьо-о нисделира цуьнан поэзи йовзар а. 1арби поэзехь когаирах1уттушшехь, кху хиллачу т1емаша доккха зен дийра цуьнан кхоллараллина. Йурт йохийна, йагийна д1айаьккхира, кхуьнан 1аламат дуккха а говзарш а х1аллак хилира.
1арбис хала лайра шен ц1ийц1а боьзнаболу Даймохк иштта х1аллакбар, цуьнна дина зенаш. 1арбин поэзехь дукхах йолу говзарш цу темина а йу. Поэто шен «Сих 1ийдало байташ» ц1е йолчу гулар т1ехь цхьана биъмог1анехь билгал а йоккху цу т1еман къизалла:
Со1ди – к1отарх хили каш.
Темалошна кхечи даш.
Инарлашна - доллараш,
Йуьртахошна – кего г1аш
Мел баланаш, халонаш лайнехь а, сатийсамах ца долу поэтан дог. Кханенах теша иза, дог доху цуо. Оццу 2000 – чу шарахь ша йазйинчу «Г1ой - чу» аьлла йолчу байтехь иштта боху поэта:
…Йохийна, яржийна 1илларх,
Сан йурт, хьо лахьор йу схьа.
Дитина заманан х1илла,
Хьан чевнаш йерзор йу д1а.
Сатийсам буьтур ас даг чохь,
Ткъа тешам боьрзур буй схьа!?
Хиндолу ирс ду сан Гой – Чохь,
Йуьтур йац ас и тесна д1а.
И 1арбин сатийсам кхочуш хилира. – Г1алг1айчохь мелла а хан йаьккхинчул т1аьхьа, шен йурт йохийна, йуьрта ц1аверза, йуьртахь кхерч боццушшехь, шега 1е а боххушшехь, Нохчийчу – Хьалха - Мартат1е ц1авирзира иза. Шен йохийна х1усам, чуваха йоцу меттиг йацара цунна гуш, ша, шен да ваьхна ков – керт, йуьртара исбаьхьа 1алам, Нохчийчоь йара хьоме. Цара лора кхид1а ваха ницкъ. Шена иза хьоме хиларе терра, мелла цунна герга г1ертара дог. Амма шен йуьрта д1акхалхар т1аьхьо хилира цуьнан.
Лакхахь вай йалийна йолу байташ цу темин цхьа йуьхь бен йац 1арбин. Уьш цуьнан шен йуьртах а, цуо лайначух а дуккха йу. Иза потриотизм хилар ду – шен йурт, шен мохк безар цу къоман а, цу мехкан а во1 хилар. Потриотизм - хьайн махках, холкъах дог лазар, уьш эшар, царна т1е сакхийдар хиларе терра, 1арбегахь а гуш ду иза. Йуха а цунна цхьа тоьшалла ду х1ара байт:
Когана аьхна йац шен йоцу мача,
Кийра хьан 1абош бац ц1ахь боцу кхача.
Ижонна буцуш бу гезгано маша,
Оьшур ду, дезар ду вайн вовшех даша.
Мел генахь хиларх Чатакхийна тача,
Ойланийн ницкъ кхаьчна цунна т1екхача.
Ца оьшу г1ерта хьо, маьлха нур лаца,
Амма хьан декхар ду, - махкана ваца.
1арбин байташкахь и потриотизм к1еззиг ца хаалло.
Делахь а потриотизм хилла 1аш йац цуьнан кхоллараллехь гуш. Шуьйра йу цуьнан тематика: граждански лирика, пейзажажан лирика, безаман лирика.
Хьалхара цуьнан граждански лирика схьаэцча вай, иштта боху поэта:
…Бен хилла лаьттара вайн Соьлжа – Г1ала,
Тобанаш кхоьллина, ловзира цара.
Бес – бесера ц1ерашца йекъначу кхара,
Ца 1ебаш, Нохчийчу кхайкхира бала…
…Цхьа бекхам ца хуьлуш ца йоьрзу зама,
Кхетамах эшначохь т1ебоьлху бала.
Харцонца, эшпашца ца ди вай лара,
И г1уда токхуш йу - кх, вайн Соьлжа – Г1ала.
Поэт гуттар а кхета хила йиш йолуш хиллачух а, хила ца дитинчух, хиллачух а.
Цу мог1анша билгал а доккху иза. Гуш ду цунна вайн махкахь х1оьттина хьал лан атта хилла цахилар, цуьнан даго и бала шеца 1оьвшина хилар.
Т1аьххьара хиллачу кху т1емаша, вайн махко, вайн халкъо лайначунна т1е1аткъам ца беш, цуьнах т1е1аткъам ца хуьлуш, наггахь яздархо висина аьлла а ца хета. Х1оранне а говзарш ахь ешча, х1оранна шен – шен кепара гина и, х1ораммо шен – шен кепара лайна и. Оцу хиллачу т1емаша даьккхинай -те аьлла а дера хета т1аьхьарчу хенахь йаздархойн терахь сел лекха, х1ора а шена гинарг, ша лайнарг д1адийца г1ерташ ву -кх аьлла а хоьтуьйтуш. 1арбега, ша х1инцца волалуш ца хиларе терра кхоллараллин новкъахь, - шегахь зенделларг а хиларе терра, ша алаг1ертарг д1ааладелла, йешархочуьнга д1акхачаделла.
Вай х1инцца ма аллара, ша кхиъна ваьлла дешан говзанча хиларе терра,
Кху байтехь хаза х1оттийна поэтан 1аламан сурт а:
Т1екхечи гуьйренан денош,
Мархаша дог1анаш 1енош.
Маьлхан де наг – наггахь дог1у,
Йовхонна малх а ца богу…
…Ц1ен можа бедарш т1еийзош,
Хьаннаш а, бошмаш а ц1ийза.
Шаьш йовла йезарна цхьалха,
Дуйтеша церан и тийжар?
Кхузахь гуш ду поэтан 1аламе болуш болу тидам а, цуьнан цуо иэс деш хилар а, 1аламах а цунна иштта говза васт кхолла хууш хилар а. 1аламах йолу байташ 1арбин иштта ца нислойла а дацара, йерриге цу 1аламан хазалла гуонаха йолчу Г1ой – Чохь (Со1ди – К1отарахь) 1аш а, вехаш а хилча. Цу 1аломо ша д1атоьттур вара шех лаьцна йаздан.
1аломо муьлххачу темина а са карзахдоккху, корта самабоккху. Цундела хир ду - кх 1арбега воьдуш лаьтташшехь байташ кхоллайалар а, цуьнан даг чохь безаман лирика карзах йийлина хилар а, харзахйуьйлуш хилар а:
Йийсаре лаьцнарг со – хьан хаза амат,
Мел лехарх ца карий хьуна техь г1алат.
Ца оьшу дешица, детица кхала,
Хьо йу сан дахарехь йовр йоцу г1ала.
Безаман хазаллех, аьхналлех, ц1аналлех воккхавуьйш, шен кхоллараллехь к1еззиг йац 1аьрбин цу темина йазйина байташ. Уггаре доккхах долу дакъа цу темано д1олоцу ала а мегар долуш: «Хьо д1аг1олахь…», «Цкъа ваьгначух шог1а летий ц1е?», «Хьо цхьаъ йу хьайн ирсан да»…1арбин безаман тематикин йукъахь а, къасттина доккха дакъа д1алоцуш йу ца нисбеллачу безамна йазйина байташ, царех билгал йоккхур вай х1ара «Хьо йу хьайн ирсан да» ц1е йолу байт:
…Ас лехьош гулдийр дац денош,
Эзар ах хиллараш сайн.
Вуьгур вац шалхонца 1ехош,
Курачу хазалло хьан.
Суьйренца пхьоьхане х1уьттуш,
Хьарчор дац ас сайна къа,
Тийналлехь ойланаш луьттуш,
Туьйсур дац хьо гаре са.
Гуьйренга лестина аьхке,
Йоьрзур йац мел лаарх схьа.
Къуьйсур дац мила ву бехке,
Хьо цхьаъ йу хьайн ирсан да.
1арбин кхолларалла шортта ю, амма х1уманан цхьа шен барам хуьлу, цундела кху йукъа ца йог1уш, цуьнан дуккха тоьлла байташ йисина. Уьш кху йукъа ца йаг1арх, хадобезачара шайн мах хадийна йу: Халкъан яздархочо Рашидов Шах1ида, Ярычев 1умара иштта д1а кхечара а. «Служители поэзии чисты…» и моссо поэтана дог1уш ца хетахь а сайна, амма 1арбина и дог1уш хиларе терра, Ярычевс 1арбина аьллачу кху дешнашца д1адерзо лаьа суна х1ара:
Служители поэзии чисты –
Душой и сердцем, в мыслях, в разговорах…
Вот о таких служителях как ты,
И говорят: «Мал золотник, да дорог!»