СТIАЛ СУЛЕЙМАНАН МЕЦИН ТУЬКIУЬРУНРИН АЛЕМ. (Гьакъикъат ва зурбавал)
СтIал Сулейманакай гьар жуьредин кхьинар, суракьар гзаф авунватIани, эхиримжи йисара райиж хьайивал, шаирдин чапдиз акъат тавур эсеррин кьадар саки пудай са пай я. Акъатай ктабрани шаирдин чIаларик гьар жуьредин кимивилер акатнава (кьатIар атIун, гафар, цIарар, бейтер дегишарун ва кьасухдай чIурун, асул мана терсина авун, шаирдин тIварунихъ масадбурун теснифар ягъун, чара ксари шаирдин паталай кхьин ва икI мад.) Шаирдин са гзаф чIалар (муьгьуьббатдиз, диндиз талукьбур ва сияси апологар) квахьнава.
Яъни СтIал Сулеймана туькIуьрай вири эсерар санал кIватIнавай ктаб, адан чIалар чарабурун хкуькьунрикай азад авуна, вичи туькIуьрай къайдадиз хканвай эсеррин ктаб, гьеле чи вилериз акунвач. Ихьтин гьалар фикирда кьуртIа, Сулейманан шииратдикай кхьенвай илимдин ва гигинрин кIвалахарни адан къаматдин кьакьанвилиз, шииратдин деринвилиз лайихлубур тахьун мягьтелардай кар жезвач. Шаирдин шиират тупIалайзавайбурувай адан тамам ва гьакъикъи ирсиникай гьелелиг менфят къачуз хьанвач. Лезги ктабра гьатнавай (чна винидихъ къалурай) чIурувилер, гъалатIар маса чIалариз авур таржумайри генани къалинарнава. Ихьтин ва маса гъалатIри, гзафни-гзаф чи кисайвили (абуруз чна лайихлу жаваб тагуни) литератур критикада СтIал Сулейманан туькIуьрунрикай ва адакай вичикай чи миллетдин намусдик, руьгьдик хкIадай гафар-чIалар арадал гъизва. АкI тахьун паталди, эвелни-эвел СтIал Сулейманан шииратдин ирс кимивилерикай, чарабурун туькIуьрунрикай михьунин гереквал ава. Анжах и кардилай гуьгъуьниз шаирдин дагъдин михьи булах хьтин шииррин ктаб майдандиз акъуддай мумкинвал жеда. Ахпа ихьтин тамам ктаб – шаирдин вичин чIалариз лайих ктаб – халкьдин арада таблигъа авун, гьа эсерар маса чIаларизни хъсан ери аваз таржума авун важиб авай месэла яз амукьда. Анжах и жуьреда эгечIайла гьам гьар са лезгидиз, гьам маса чIаларалди кIелзавайбуруз СтIал Сулейманан теснифрин гьакъикъи къимет ва шаирдин вичин керчек къамат чир жеда.
Сулейманан шиират сифте яз тупIалай авуна, адан туькIуьрунриз кутугай къимет гана, ктаб кхьейди вич гзаф рекьерай вилик жергейра хьайи алим профессор Агьед Агъаев я. Ада кхьизва: «Дагъустандин гафунин устадрикай саки гьич саданни яратмишунар адан (С.Сулейманан. – Ф.Н.) яратмишунар хьиз къалп авунвач, терсина элкъуьрнавач. <…> Сулейманан ирс ва жемиятди ам кьабулун къалпвилерикай азадун лазим я». (Агъаев А. //СтIал Сулейман. 1995, ч. 126).
Шаирдал вичин вахтунин идеологиядин пар, бажитвални жебир хьайиди, адан теснифар идеологиядин цензуради вичиз кIани патахъди элкъуьрайди, чIурайди адан архиврай жагъай материалри тестикьарзава. Шаирдин туькIуьрунрин са пай (вични идеологиядин цензуради «бракI» авур сечме пай!) пуьркьверик кумукьайвили литератур критикада шаирдин адресдиз бине авачир ва нагьахъ тегьнеяр арадал гъана (гьелбетда, гзафни-гзаф ахьтин «къиметри» чпин иесийрин кьатIунрин «деринвал» къалурзава).
СтIал Сулейманан теснифрин ирс авай гьалдай ачухдаказ аквазва хьи: 1) шаирдин ктабра гьатнавай чарабурун туькIуьрунар, гъалатIар, къалпвилер арадай акъудна кIанда; 2) шаирдин чIалар вири санал кIватIнавай ктаб акъудун лазим я.
Яъни фикир ихьтинди я: чIалан устадрин шииратдин ирсиниз акьалтIай ва тамам къиметар гудалди, абурун чIаларин гафарганар акъуддалди, эвелни-эвел виликамаз эсеррин керчек текстер къайдадиз хкун, абур чарабурун туькIуьрунрикай, махсус эсеррикай, гафар-чIаларикай михьун, чапдиз акъат тавур затIарни ахгуд хъувун герек я. Са гафуналди, классикрин шиират тупIалай авунин, гигинин кIвенкIве текстологиядин кIвалах жен.
Гьавиляй, шаирдин шиирра авай къалпвилер кваз такьуна, адан мецин туькIуьрунрин ирсиникай тухванвай илимдин къекъуьнра, кхьей макъалайра ва ктабра, туькIуьрай гафарганра гьа къалпвилер гьатнава ва деб хьанва.
Чун са шумуд цIуд йисара винидихъ къейд авур месэлайрал алахъна. 2000 ва 2001-йисара чапдай акъудай кIвалахрани а месэлайриз баянар, жавабар гуз алахъна. СтIал Сулейманан малум тир вири эсерар текстология илимдин тIалабунрив кьадайвал тупIалай авуна ва шииррик акатнавай гъалатIриз, кимивилериз баянар гана, абур арадай акъудна. Архиврай, фондарай, кьилдин ксаривай шаирдин гьеле чапдиз акъат тавур 60-далай виниз чIалар жагъана (килиг чи: Поэтическое наследие Сулеймана Стальского: проблемы текстологии. 2000, 252-311 ч.; мад: 2001, 236-294 ч.). Тухвай кIвалахдин нетижа яз, чна гьеле 1994-1998 йисара СтIал Сулейманан шииррин тамам кIватIал чапдиз гьазурнай (амма, гьайиф хьи, акъуддай мумкинвилер авачиз, СтIал Сулейманан ва гьакIни Етим Эминан ва Ялцугъ Эминан шииррин ктабарни чап тахьана амукьнава (Етим Эминан ктаб шаирдин 180 йисан юбилейдиз 2018-йисуз Даггизда чапдай акъатда).
Чна къейд авурвал, СтIал Сулейманан гзаф чIалар чапдиз акъатнавач. Адан ктабра гьатнавай чIаларикай гзафбур кьатIар атIай, туьхкIуьр хъувур, гафар-цIарар дегишнавайбур я. Шаирдин туькIуьрунрик чара ксари (лезгидалди – МутIагьир Разаханова, СтIал Мусаиба ва Гьажибег Гьажибегова, урусдалди – Эфенди Капиева) теснифнавай шиирарни ква. Бязи теснифрин маъна михьиз дегишнава («Экуьнин гъед», «Сив хуьниз» ва мсб.). Ихьтин гьалара чавай, чаз СтIал Сулейманан шиират чизва лугьуз бажагьат жеда. Шаирдин чIаларин тамам ктаб акъат тавунмаз, адан чапдиз акъат тавур чIалар халкьдин арада малум тахьанмаз, чаз гьакъикъи Сулейман чир хьун мадни яргъал жезва. И карди бязи критикриз (В.Чигирик, Казб.Султанов, Вл.Солоухин ва мсб.) СтIал Сулейманан туькIуьрунрикай гьар жуьредин къундармаяр чкIурдай мумкинвал гузва.
СтIал Сулейманан вичин ва адан туькIуьрунрин кьисмет чир хьун паталди, рамазан вацраз талукь шиир гзаф важиблуди я. Адай гуьзгуьдай хьиз Сулейманан кьисмет аквазва. Шиирдин кьилел вуч атанатIа, шаирдин кьилелни гьахьтин къалпвилер, бедбахтвилер атана. Са бязи хуьруьнвийрин лугьунриз килигна, и чIал 1925-1930-йисара туькIуьрайди я. Гь.Алекберова рикIел хкизвайвал, ихьтин шиирар себеб яз, партиядин ва республикадин чIехи къуллугърал алай са бязи ксари 1930-1933 йисара Сулейманаз басрухар гуз, адан илгьамдиз галтIам ягъиз алахънай. Абуру СтIал Сулейманан вилик вичин шииррин чIехи паюникай отказ ая лагьана шартI эцигна, амма Сулейман рази хьанач. Гьавиляй шаирдал «диндин шаир», «политикадикай бейхабар шаир», «большевикриз акси шаир я» лугьудай буьгьтанарни атана. Ихьтин гелекъекъуьнар, буьгьтанар акъвазаруна урус писателрин пай екеди хьана. Советрин писателрин съезддин вилик Максим Горькийдин тапшуругъдалди писателрин бригадаяр вири уьлкве тирвалди чIаларин устадрихъ къекъвез хьана. Гьахьтин са бригада (П. Павленко, Н. Тихонов, В. Луговской) 1933-йисан июндин эхирра Дагъустандизни атана. СтIал Сулейманахъ галаз таниш хьайи мугьманриз шаирди ва адан чIалари рикIивай таъсирна. Гьавиляй Москвадай Сулейманан тIварцIелди Вирисоюздин писателрин Садлагьай съездда иштарак авун паталди теклифни хтанай. Меркездай вири гьукуматда машгьур хьана вичел «ХХ асирдин Гомер» тIвар алаз хтай шаир вахтуналди (1936-йисан эхирралди) геле къекъведай ва вил атIумдай органрин жебирдикай азад жезва. Гьайиф хьи, 1936-1937-йисара Сулейманахъ майил авай ярар-дустарикай гзафбур, гьар жуьре футфаяр кутаз, дустагъриз аватна: Алкьвадар Алискендар, Вагьабов Абдуллагь, Гьажибегов Гьажибег, Самурский Нажмудин ва са гзаф масабур. 1937-йисан 23-ноябрдиз гьа девирдин репрессийрин чархарик акатай Сулейманни, вичин анжах 65 йис яш хьанваз, и дуьнйадай хъфизва. (Сулейманан яшарин гьакъиндай килиг: Куьре Округдин Гуьне наибстводин Агъа-СтIалрин хуьруьн жемятдин хазанрин сиягьда 1886-йисан 10 июлдиз кхьей 156 нумрадин къейд // ЦГА РД. Ф. 76).
Чи фикирдалди, къе сулеймановеденида (Сулейманан ирс чирдай илимда) авай са бязи месэлаяр чна виликдини райиж авурбурулай тафаватлу хьанвач.
1. Шаирдин вири эсеррикай анжах 279 шиир чап авунва:
– абурукай 20 шиир 1936-1937-йисара начагъ шаирдиз «куьмек» паталди кхьей чарабурун теснифар я (М. Разаханован, Гь. Гьаджибекован, шаирдин хва Му¬сайибан ва мсб.); «Играми юлдаш Киров кьена кьве йис тамам хьайила», «Чи властдин къеле», «Жуван совет властдикай са шумуд гаф», «Верховный суддиз», «Халкьдиз зи кагъаз», «Заз гаф лугьуз кIанзава сад», «Вири юлдашарин теклиф», «Манияр» ва мсб.;
– 8 шиир Эфенди Капиеван теснифар я (чIехи пай 1936 -йисуз урусдалди кхьей, чпин лезги текстер малум тушир, анжах Э.Капиеван таржумайрай малум тирбур): «Я буду петь большевиков», «Сыну», «Живое двигая вперед», «Песня о товарище Сталине», «Принимая от товарища Калинина орден Ленина», «За годом год пройдут века», «Прошу слова», поэмы «О Серго Орджоникидзе, любимом сподвижнике и друге великого Сталина», «Думы о родине» ва мсб.);
– 5 шиир, чпин лезги текстер аваз-аваз, урус таржумайрай шаир Ибрагьим Гьуьсейнова лезги чIалаз элкъуьр хъувурбур я (яъни са чIалай маса чIалаз кьведра хъувур терсинин таржумаяр я: «ИкI тир» (Сулейман: «Хьанай кьван»), «Масурман» (Сулейман: «Хьухь тIун вун уях, мусурман»), «Совет хзан атIа багьа» (Сулейман: «Велледиз»), «Дуьньяда авай гьалар» (Сулейман: «Империалистрин планар»), «Мани» (Сулейман: «ЧIал») ва мсб;
– 9 шиир маса шииррин давамар хьиз ганва; михьи текстер аваз-аваз бязи шииррин чурна вариантарни чапнава: мисал яз, «Куьгьне гьукуматдиз» «Михеннатдихъ тайин жаваб»-дин чурна, «Шумудакай рахан» «Тийижиз»-дин чурна я;
– 65 шиир садрани чапдиз акъатначир (абурукай гзафбур чна 2009-йисуз акъудай «Кьил акъатич гьич, девир, вай!» ктабда ганва);
– шаирдин теснифрикай чIехи пай, а вядедин социализмдин идеологиядив такьадайбур хьуниз килигна, цензурадай акъат тавурбур квахьна (абурук муьгьуьббатдин саки вири шиирар, пудай са пай диндин шиирар ва айгьамдин апологар акатзава).
2. Са гзаф шиирар ва абурун чIал, патан хкуьрунар себеб яз, диндин ва нугъватдин гафарикай, шаирди вичи туькIуьрай гафарикай магьрум хьанва. Абурун чкадал идеологиядин, сиясатдин, инкъилабдин, атеизмадин гафар къалинарнава. Ихьтин хкуькьунри Сулейманан шииратдин чIал вич усаларзава.
3. Чапдиз акъатай ктабра авай чIехи пай шииррик патан рехнеяр, гъалатIар, дегишарунар, къундармаяр, къалпвилер акатнава (чара гафар, цIарар, бейтер, гьатта тамам шиирар кухтунар, аксина шаирдин вичин гафар, цIарар, бейтер хкудун ва чIурун, бязи шииррин манаяр «кьиллихъди», терсина элкъуьрун…)
4. Яргъал йисара кIватI хьайи стилистикадин, лексикадин, грамматикадин ва маса гъалатIар, рехнеяр гьа авайвал ктабрай ктабриз куьч жезва.
5. А.Агъаеван фикирдалди, Сулейманан речар, кагъазар ва жуьрба-жуьр рахунар масадбуру кхьейвиляй (гзафни-гзаф Гь.Гьажибекова, Э.Капиева, А.Назаревича), абурук гьа ксарин акунар, кьатIунар, фикирар акатнава. Алай вахтунда урусдалди кхьенвай абурукай вуч Сулеймананди я, вуч туш, тайинариз хьун мумкин туш». (Агъаев 1963, 12 ч.). И фикирдал рази яз, чаз алава хъийиз кIанзава: Сулейманан бязи фикирар чара ксари къелемдиз къачур кхьинрайни ачухдаказ аквазва (месела, Э.Капиеван «Записной книжкаяр», С.Сулейманан ихтилатрай Э.Капиева кхьей шаирдин биографиядин повесть «Поэт»).
6. Шиирриз тIварар акатайвал ганва. Абурукай гзафбур шиирдин манадивай чара я, гзафбуру шиирдин манаъ ваъ, гьа тIвар эцигай касдин фикир райиж ийизва. Чна Сулейманан чIалар шаирди вичи абур тIварар алачиз кутIунайвал гун меслятзава. Шиирдикай рахадайла, кхьидайла, шиир лишанламишдайла садлагьай бейтинин садлагьай цIар гун чаз хъсан яз аквазва. (Гьелбетда, жемятдин меце гьатнавай бязи тIварарикай шиирар азад авунни дуьз жезвач).
7. Официал документра ва ктабра СтIал Сулейман хайиди 1869- йис яз гьатнаватIани, ам 1869-йисуз ваъ, 1872 йисуз хана. Адан хва Мусайибан гафаралдини, Сулейман ханваз къалурнавай 1869-йис дуьзди туш. И кар Агъа-СтIалрин хуьруьн жемятдин 1886-йисан переписдин сиягьдай 156-нумрадин кIаник кхьенвай малуматдайни аквазва: «Сулейман, Гасанбегахва, вичин 14 йис, Дербенда ава». И делилар фикирда кьурла Сулейман 1872 - йисуз хайиди акъатзава: 1886 – 14 = 1872. (Агъа-СтIалрин хуьруьн жемятдин хазанрин сиягь. 10 июл, 1886-йи. Къейд №156 // ЦГА РД. Ф. 76).
8. СтIал Сулейманан шииратдин ирсина къал алай месэлайрикай сад шаирдин чIалар урус чIалаз таржума авун я. Алай вахтунда авай таржумайрин артух пай еридиз усалбур, чпин лезги текстеривай яргъазбур, лезги текстерик квай кимивилер мадни артухарзавайбур я. Вири таржумайриз абур дериндай тупIалай авуна, туьхкIуьр хъувунвай лезги текстерихъ галаз гекъигна, дериндай анализ, къимет гун лазим я. Таржумайрикай гьибур хъсан хьанва, гьибур Сулейманан чIаларивай яргъа я – ихьтин ва маса месэлаяр пешекаррикай хкягънавай талукь комиссиядин хиве тун дуьз я. (Чна гьазурай цIарба-цIар элкъуьрунрин бинедаллаз Евгений Чеканова авур таржумаяр вижевайбур, шаирдин шииратдиз лайихбур хьанва. Ихьтин 48 шиир СтIал Сулейманан «Новые переводы» тIвар алаз 2014-йисуз Ярославлда акъатай ктабда гьатнава. Е.Чекановаз хуш амаз, и кар давамарун хъсан жедай. Кар лезги литературадихъ рикI кудай спонсордал ала).
9. Чна винидихъ къейд авурвал, эвел текстологиядин жигьетдай синагъ тавунамаз, шаирдин эсерриз талукь дерин ва генг гигинар тухун, адан чIалан гафарганар туькIуьрун, шаирдин туькIуьрунриз ва адан вичин къаматдиз акьалтIай къиметар гун, гьакI тегьнеяр ягъунни – са бинени авачир, важибсуз ва нагьакьан зегьметдиз элкъведа.
10. Шаирдин гуьнгуьниз хканвай ва вири санал ахгуднавай эсеррин кьадар 320 -далай артух я. Гьар са шиирдикай малуматар, баянар, къейдер авай «паспорт» туькIуьрдай ва шаирдин тамам эсеррин академ-кIватIал акъуддай вахт фадлай алукьнава.
11. СтIал Сулейманан туькIуьрунрин ирс кIватI хъувун явашарна кIандач (гьайиф хьи, виликан вахтарикай малуматар чидай ксарикай чун къвердавай магьрум жезва).
Эгер и месэлаяр арадай акъуд тавуртIа, са-са кам абур гьялиз алахъ тавуртIа, чаз гьакъикъи СтIал Сулейман вуж ятIа, адан руьгьдин ва марифатдин аршар гьихьтинбур ятIа, адан шииратдин деринвал, камаллувал, эбедивал квекай ибарат ятIа бажагьат чир жеда. Гьайиф хьи, а чIавуз чавай, чун Сулейманан халкь я лагьана, дамахиз жедач.
Фейзудин Нагъиев