Юрий Борев
(Литератор, критик, кхьиндар, филологиядин илимрин доктор, профессор, эстетикадин ва искусстводин аслу тушир академиядин академик ва президент Борев Юрий Борисович Харков шегьерда 1925 – йисуз хана. Ада М.Горкидин т1варунихъ галай Литератур институт куьтягьна. 1959-йисалай Урусатдин писателрин ва кинематографиядин союзрин член я. Ада литературадинни критикадин са кьадар ктабар кхьена. Алай вахтунда Дуьнйадин литературайрин институтда теориядин отдел идара ийизва).
Уважаемый читатель, перед Вами "Философская мозаика" интересного литератора, философа-эстетика, замечательного человека Юрия Борисовича Борева. Во время последней нашей встречи на его квартире в Москве Юрий Борисович показывал мне переводы своих трудов на многие языки мира. И добавил, что на лезгинский язык он не переведен. Я обещал ему переводить, что с удовольствием и сделал. "Философская мозаика" опубликовалась в лезгинском журнале "Самур", экземпляры журнала были отправлены автору. Конечно, переводить философское эссе на лезгинский язык, из-за отсутствия терминов, - задача не из легких. Поэтому пришлось ввести в текст множество неологизмов, придуманных с максимальным использованием корней лезгинских слов. Это своего рода опыт перевода философских произведений на лезгинский язык. - Ваш Фейзудин Нагиев.
ФИЛОСОФСКАЯ МОЗАИКА
(заметки, максимы, схолии, постулаты,
гипотетические фантазии и фантастические гипотезы)
ФИЛОСОФИЯДИН КЬАЛИЧА
(Къачур чка: Юрий Борев. Философская мозаика //Академические тетради № 12. Москва, 2007. С. 10-57).
(къейдер, фагьум-фикирар, зендерин хиялар ва хиялрин зендер)
I. Философия, адан объект (фикирзавайди) ва субъект (фикир желбзавайди), метапозиция (девиррин аршдай акваз хьунухь; кьат1унрин манар).
1. Философ
Николаян девирда чирвилерин (савадвилин) министр Уварова лугьудай: «Философиядикай хийир хьун шак алай кар я, амма зарар хьун мумкин я».
Философ философиядин субъект я, объектни – вири дуьнйа, адан т1ебиат ва кьакьан къанунар.
Мераб Мамардашвилиди лугьудай: «Философди гьамиша ц1ийи цк1елай гат1унда».
В. Микушевича гьисабзава: «Философ – ам вичин философия гвай кас я».
Грекри лугьудай: «Сиягьат авун – философиядихъ ара хьун лагьай ч1ал я».
Хохолри ик1 лугьуда: «Философ ахьтин кас я хьи, ада вири зат1арикай са уьтери лугьуда».
Философ хьун паталди, зун гъетеривай, гьукуматривай, гьукумдарривай, пачагьривайни президентривай, миллиардерривайни аварайривай садхьиз яргъа хьун лазим я.
Гераклита, белки, кьил-кьилеллай хьтин кхьин кхьенач жеди. Амма тарихди адан кхьинар устадди хьиз дуьзгуьн туьхк1уьрна. Гьавиляй къе адалай амукьай кхьинрин биц1и-биц1и к1усарикай, жуван фагьумдалди абур кухк1урна, чалай адан фикиррин къурулушдин дарамат ахцигиз алакьзава. Им, гьелбетда, кагьулвал течир, алакьдар акьулдивай гьялиз жери месэла я. Гьавиляй тарихдин к1улаз туьхк1уьрдарвилин везифайрин парни хъиягъун герек яни, тушни – гьялун герек жезва. Философиядин веревирдерин дарамат фикиррин куьлуь-куьлуь к1усарикай ахцигун виридалайни кфет ва гьяз квай кар я. Гаф кватай чкадал лугьун хьи, Милоссдай тир Венеради ва Самофракидай тир Никади искусстводин алемда имарат к1усарикай туьхк1уьр хъувунин (и къайдадиз «фрагментарность» лугьуда) фикирдиз кьват гузва.
Философиядин сергьят абад дуьнйа я, вичин метафизикада аваз, яъни вичин эвел ва эхир галаз санлай къачунвай вири дуьнйа: (т1ебиат, саци /жемият, фагьум), вири зурба ва куьлуь космос (хун, эрелатун, агьвал акатун)…
2. Философдин кьат1унрин манар (метапозиция).
Философди, вич т1ебиатдин са зерре яз, т1ебиатдикай, дуьнйадин асулдикай веревирдерзава. Амма гьакъикъатдив мукьва хьун паталди, Гёделан зендина (теоремада) лугьузвайвал, инсандиз яргъай килигиз алакьун –метапозиция хьун герек я; яъни гигизвай зат1унин (объектдин) таъсирдин сергьятрай экъеч1на, адал хкаж хьана, адаз виняй килигун. (Австриядинни америкадин зурба алим, логик, математик Курт Гёдела гел алачир ац1айвал тежервилин зенд - теорема) теснифна: «Эгер акси фикирдин теорияда арифметика ават1а, ана я успат, я инкар тежер успагьни -формулани ава»). Амма дуьнйадин, алемдин сергьятрай гьик1 экъеч1ин? Им анжах Халикьдилай алакьдай кар я эхир! Чаз райиж сергьятрай фагьумайт1а, философия Халикьдин илим я. Философарни – дуьнйадиз, алемдиз Халикьдин вилерай килигиз, Халикьдин илим чириз жуьрэтзавай ксар. Анжах са и кардай аквазва хьи, алем тамамдаказ кьат1уз тежер сергьят тирди. Кантан агностицизмадин дувуларни гьа ина ава (Агностикрин фикирдалди, т1ебиатдин, алемдин гьакъикъат тамамдаказ кьат1ун, чирун мумкин кар туш). Гьелбетда, инал чи рахунар халис философдикай физва, философиядин тарсар гузвай муаллимдикай ваъ.
Гьелбетда, В.Б. Мишкевичан гьахъ тир фикирдалди, философ вичин философия гвай кас я. Философ – ам барон Мюнхгаузеназ тешпигь кас я: вичин ч1арар кьуна ялна, вичи вич уьлендай акъудиз алахъзавай. И жуьреда тухвана к1ан жезва вич философдини – ч1арар кьуна дуьнйадин уьлендай вич кьакьандиз акъуддайвал. Гакьазвай зат1унал ва я вакъиадал вич хкаж хьун паталди, адахъ галаз зурба къаншарда (метапозицияда) хьун паталди. Гьакъикъда, и кар я барон Мюнхгаузеналай, я философдилай алакьдач. Философди и кар анжах вичин кьат1ундин хцивилелди ийида; хиялдин зарбуналди, макьдин, фигъилдин гуж квай луварин куьмекдалди… Ик1, дуьнйадал, алемдал лув гуз жедай такьат адаз дуьнйадал гьасил хьайи ва дуьнйадал хкаж хьанвай виликан медениятди гуда. Гьеле Леви-Стросса фагьумай, т1ебиатдинни медениятдин арада пайда жезвай къаршивилин месэлани и крариз ибрет я.
Философдин вилик акъвазнавай хьтин месэла литературоведдин виликни акъвазнава. Зурба кхьирагрин кьат1унрин гьунарри – теснифри, ч1агай алемриз вил вегьин паталди, абурун гьакъикъат кьат1ун паталди, абур Гётедин, Пушкинан, Толстоян, Достоевскийдин ва масабурун кьат1унрин имаратрин сергьятрал хкаж хьун герек жезва. Абурун теснифрин алемар чпин циливилелди, чпин гьайбатдалди т1ебии алемрилай зурбани хьун мумкин я. Куьз лагьайт1а гьа теснифра гьакъикъат кьат1узвай ва экуь ийизвай а зурба устадриз Халикьди ганвай генийвилин нур ава. И ч1агай теснифрин хиялдин (виртуал) дуьнйаяр фагьумдин ва кфетдин парцик ква, абурай литературоведдивай дуьнйадин ва инсандин кьат1ун райиж ийиз жеда. Ада вуч авун лазим я, а камаллу теснифчийриз – Дантедиз, Шекспираз, Толстояз, Достоевскийдиз метапозицида жедай аршдиз хкаж хьун паталди? Ва я искусствоведди вуч авурай Рембрандтаз ва Рафаэлаз кьат1ундин къаншар (метапозиция) жагъурун паталди? А генийриз талукь хьтин метапозиция – фигъилдин манар жагъурун паталди, агъак1ан абурув къуьн-къуьне хьун, абурун дережадиз хкаж хьун, т1имилни хьуй, абурун виридан алакьунар, кьат1унар, агалкьунар, фикирар санлай кьат1из хьун (конгениальность) герек жезва. Амма им литературоведдилай ва я искусствоведдилай алакьдай кар туш. Бес вуч я амукьзавайди?
Месела, алай аямдин литературоведди Шекспираз метапозиция адахъ галаз са дережада хьунин (конгениалвилин) куьмекдалди ваъ, тарихдин куьмекдалди жагъурзава. Шекспираз чидачир: я Мольер, я Байрон, я Гёте, я Пушкин, я Толстой, я Достоевский, я Фолкнер, я Кафка, я Камю… Адахъ инсаниятди XVIII, XIX, XX асирра к1ват1ай тарихдин тежриба авачир. И тежриба алай аямдин синагъдардардиз, вич ц1ийи вахтуна хайивиляй, вичиз неинки Шекспиран девирдин, гьак1ни эхиримжи пудни зур асирдин медениятди ва ц1ийи девирдин чирвилери ганва. Тарихдинни медениятдин и артуханвилери метапозицида жедай мумкинвал гузва. Лугьун хьи, Пушкинан зурбавал ва адан теснифрин асул маъна гьатта а девирдин зурба векилривайни (Жуковский, Кюхельбекер, Дельвиг, Белинский) тамамдаказ ва керчекдаказ кьат1уз хьаначир; вучиз лагьайт1а абуруз «тарихдин метапозици» (девиррин яргъай вил вегьин) авачир. Гьакъикъатдани: «Чин-чина аваз акваз жедач чин. Зурбавал анжах яргъай аквада…»
II. Философия т1ебиатдин метафизика хьиз
1. Метафизика – дуьнйадин эсдикай (сущность) илим
Метафизика дуьнйадин эвелдин ва эхирдин эсдикай, адан вири вакъиайрикай ва зат1арикай тир илим я. Дуьнйа энергиядин зурба гуж авай нукьт1адикай хьана. Адан ифин акьван зурбади тир хьи, вичикай зат1 жедай вири энергия, такьат (гьак1ни вири алемдин заланвал) гьа и нукьт1ада к1ват1 хьанвай. Вичикай вири алем тесниф хьайи и нукьт1адиз вичиз алем теснифиз к1ан хьайи гуж квай зурба Халикь лугьудани, виче зурба гуж к1ват1 хьайивиляй хъиткьинай зат (материя) лугьудани,– и кар са акьван важиблу туш. Белки, Халикь зат1унин табийсуз, азад эс я; ва я зат1унин азад эс, адан къенепатан къанун вич Халикь я.
Сагафар я, дуьнйа вичин табийсуз, са куьнилайни аслу тушир къенепатан (имманент) къанунралди виликди физва, – лугьун; ва яъ: Халикь вич гьа и табийсуз къанун я,– лугьун. И къанунар дегь девиррин ксар паталди Лек1в (Логос) тир. Лек1в (Логос) – яъ ам дуьнйадин къенепатан ва къецепатан вири гьерекатар тартибда твазвай Халикь я, яъ тахьайт1а дуьнйа идара ийизвай къенепатан (затдиз, материдиз хас) къанун. И келимаяр чпин эсдай сад садаз акси туш, абуру лугьузвай фикирар мукьва я. Ик1 ва масак1а лугьуналди философияда са зат1ни дегиш жезвач. Са гафуналди, им марксизм-ленинизмадин кьилин фикир, менд (идея) – материализмадинни идеализмадин арада авай женг – синифрин арасдин мендер сацидай (жемиятдай) умуми философиядин метафизик дегьелриз акъудун я.
2. Дуьнйа теснифун ва Халикь
Ч1угварди (суьретчиди) рангаралди вичин хиялрин (виртуал) дуьнйа арадал гъизва. Кирам вичин рик1е ргазвай гьиссералди Халикьдиз мукьва жезва: гьам Халикьди, гьам Кирамди дуьнйа теснифзава; Халикьди – гьакъикъатдин алем, Кирамди – хиялрин алем. Зун кирам я, зи рик1 Алемдин юкьни-юкьва ава. Им жув вине кьун, гандаз кьун туш, жуваз текъвезвай къимет гун туш. Им гьисс авун я: алемдин вири гуждин ц1арар, экуьнин вири нурар зи рик1яй буьлуьлдин нинедай хьиз физва. Ихьтин кьат1ун галачиз закай Кирам жедач (ч1агай дуьнйа теснифзавай, дуьнйа ибарат хьунин илимдинни теориядин модель туьк1уьрзавай, дуьнйадин философи шикил жагъурзавай)…
Дуьнйа гьик1 арадал атанай? Лугьун хьи, дуьнйа арадал атай зат1 туш: ам гьамиша аваз хьана, са жуьредай маса жуьредиз дегиш жез-жез. Аваз хьана нур галай ва лап кудай ифин квай, виче кьадарсуз зурба гуж чуькьвена жем хьайи нукьт1а. И нукьт1адиз гьав (пространство) гьеле герек тушир, гьав вични авачир, ч1ав авачирди хьиз. Амма гьавни ч1ав аста-аста арадал къвезвай, куьз лагьайт1а виче къенепатан гуж къвердавай зурба жезвай нукьт1а вични дегиш жезвай. Гуж зурба хьуни нурани нукьт1а хъиткьинарна, ва вири патарихъди садхьиз чк1ай къенепатан гуж затдиз (материядиз) элкъвез эгеч1на. Алем гьасил жез ва ч1ехи жез гат1унна. Зат гьар патахъ чк1уни гьав арадал гъана, адани тамамдаказ ч1ав теснифна. Алем арадал атун Халикьди фагьумна эцигнавай тежрибадиз ухшар жезва; и тежрибадин са бязи нетижаяр, белки, адаз вичизни малум тушир жеди. Им затдин вичин къенепатан эсдиз кутугай дигмишвал жезва; Къанундиз кутугайвал, Лек1вдиз кутугайвал (ибур вири Халикьдин тахаллусар я).
3. Дуьнйа ва экв гьасил хьун
Инжилди лугьузва: «Алем экуьникай хьана. Эвелни-эвел пич1и ва мич1и бушлухда Алем расдайла Халикьди лагьана: «Къуй экв хьурай!» – «Ингье хьана экв. Акуна Халикьдиз экв – ам иер тирди; къакъудна Халикьди экв мич1екай». (Инжил. Сур весидин улуб. Мавсеян садлагьай улуб. Агьвал. Кьил 1). Инжилдин текстер – пайгъамбар Иезекиилан келимаяр гъилелай-туп1алайзавай алим М. Скабаллановича къейдзава хьи, бес Ховар вац1ал Иса пайгъамбар хайи йугъ сувар авурдалай инихъди Халикьдикай Экуьникай хьиз рахаз жеда. Гьа ч1авалай экв, фагьум, къаст, уьмуьр хьиз, лап игьтияж авай зат1 яз, кьабулзава.
Сифте экв хьана. Инжилдилай инихъ агъзур йисарлайни инсаниятди, ик1 я лугьуз, тестикьарзава. Дуьнйа аваз хьунин эвелан жуьре экуьнин жуьре я. И фикирдал илим анжах ХХ – асирда атана. Тежрибайралди тестикьарнава хьи, эвелдай анжах фотонар (чпиз заланвал хас тир экуьнин нурар) авай, амма элементарни жизвияр, зат гьеле авачир. Фотонрикай – экуьнин лепейрикай элементарни жизвияр арадал атана. Экв к1ват хьанвай кьилин нукьт1адин нинеда (фокусда) элементарни жизвияр арадал атана; экв затдиз – корпускулариз элкъвена, чпихъ гьав, гьендем, заланвал авай, чпин къене гуж к1ват1 хьанвай; къе абур арасдин ва ислягьвилин крара герек жезва. Къе алимриз, вичикай Алем арадал атай лап къизмиш ва лап гужлу ст1ал зурбадаказ хъиткьинайдалай инихъди бушлухда (космосда) амай дегь экв ва дегь ванерин къукърумар жагъизва.
Аквадайвал, штидилай цилидалди, агъуздалай виниздалди, эрел атун ва гьерекат хьун – им неинки чан алай т1ебиат чандал атунин терефар, жуьреяр я, им гьак1 дуьнйадин умуми къанунни я. Гьатта химиц элементарни эвела лап штибур – водород ва гелий тесниф хьана. Ахпа абурукай жуьреба-жуьре шарт1ара – хъиткьин хьунрин мусиббатра – Менделееван чартда авай маса химиц элементар арадал атана. Алем арадал атай теснифиятда гилани неинки зурба къукърумдин (хъиткьинин) ванер, гьак1ни сур алемдин (прагалактикадин) рукварни кваз ама. Японрин астрономри Гавай къураматраллай Мауна-Кеа обсерваторияда Subaru ва Kek т1варар алай ч1ехи телескоприн куьмекдалди Каинатда лап зурба хралух райиж авуна. Пуд уьлчмедин цили к1алубрин ва 200 миллион экуьнйисарин яргъивал алай и к1ват1ал, алимрин лугьунралди, Зурба Хъиткьиндилай кьве миллиард йисан геж гьасил хьана (Са экуьнйис – йисан къене экуьни ат1узвай мензилдиз лугьуда, ам 0,31 парсекдиз барабар я). Ам 30-далай артух кьадардин газдин циферикай ибарат я; а циферин гьар садан заланвални чи Каинатдин – Гъетерин суьруьдин (Млечный путь) заланвилелай гзаф артух я.
Гила зат1арикай ибарат тир алай аямдин дуьнйада Халикьди вичин макьдикай, кьат1ундикай пай ганвай инсанди лугьузва: «Къуй экв хьурай!» Важибди ан кар я хьи, герек, и экв атомдин бомба хъиткьирай экв ваъ, инсандин хъсан крарин, инсандин руьгьдин экв жен.
Дуьнйадин эхир ва вахтарин эхир (апокалипсис) – им затдин алем мад экуьниз элкъуьн я. Анжах и экв виче руьгь авай экв жеда – вири Каинатдиз чк1ай экв. Экв – вичин эхиримжи к1алубдиз агакьай зат я.
Инсан хадайла Каинат арадал атай гьерекатар тикрар хъижезва. Хайивалди инсандиз сифте экв аквазва. Рекьидайлани эхиримжи сеферда инсандиз аквазвайди экв я (кьиникьин къармахрай акъатна чан хтайбурун лугьунралди, абуруз гуьт1уь са кьвет1яй нур аквазвай). Белки, хазвайдаз аквазвай эквни рекьизвайдаз аквазвай экв садбур туш жеди. Рекьизвайдаз аквазвай экв адан вири уьмуьрдин тежрибадин нур квай экв я.
4. Алем гьасил хьун ва севт (акустикадин ва садтир интологиядин месэлайрикай сад; Интоло;гия – лингвистикада луьк1уьнрин гьавадал, мелодикадал амал ийизвай, миллетдин ч1алан меладал машгъул тир са хел (итологиядиз «миллетдин къилихдин гуьзгуь» лугьузва).
Чна лагьанай хьи, алай ямдин илимди тестикьарзавайвал, Алем са нукьт1ада к1ват1 хьайи гуж хъиткьинна арадал атана. И гуж экуьниз, эквни зеррейриз – затдиз элкъвена ва вирипатарихъди чк1ана. А хъиткьинин къукърумдин севт гилани, миллион йисар алатайлани, чал агакьзама. И ван вичиз хас кьет1енвилелди ажайиб я. И вакъиани садхьтин интологиядин хивевай месэла я. Белки, эвелан нукьт1а хъиткьинай мусиббатдин ванер ят1а гьа Бетховенан мелайра (макьамра) авай, цавар хазвай къукърумар! Белки, а къукърумрин ванери ам биши авунат1а? Эгер, Т. Родионовади лагьайвал, эв (интонация) Каинат веревирддай уьлчмедай кьаз жедат1а, Бетховенан симфониядиз дуьнйадин уьмуьрдин гьерекатар гакьадай уьлчмедиз хьиз килигиз жеда. Санал гьисс авунин (синестезиядин ) куьмекдалди чавай инсаниятдин кьисметда хьайи зурба бедбахтвилер, мусиббатар – дявеяр, инкъилабар, кашар, т1егъуьнар… – адай кьат1уз хьун мумкин я. (Синестези;я - дегьгрек.ч1. санал, садхьиз гьиссун); психологияда – гьисс авунин жуьре: бедендин са ибардик (органдик) хкуьрайла, маса бейнияр (нервияр) уях хьуналди, гьа ибардиз хас гьисерилай гъейри, маса ибаррин гьиссерни кардик акатун. Месела: ванцин ранг, ниэдин рек1в, т1еамднн тав, вешришрин ниэр, шагьвардин аваз ва мсб.)
5. Алем туьк1уьр хьунин метафизика: сад садан къене авай хьтин (матрешка жуьредин) алем
Кваркрикай лап куьлуь зерреяр, куьлуь зеррейрикай атомар, атомрикай молекулар, молекулрикай зат1 (вещество) ибарат хьанва; гъетер зат1арикай, гъетерин гап1алар гъетерикай, галактикаяр гъетерин гап1алрикай, Каинат галактикрикай, вирикаинатдин дарамат Каинатрикай ибарат я... И туьк1уьратдихъ я эвел, я эхир авач. Уьтери гекъигуналди, вирикаинатдин дарамат садай масад акъатзавай матрешкадиз ухшар кьаз жеда. Белки, маса матрешкаярни – мадни вирикаинатрин дараматарни ава жеди. Зурба ва куьлуь бушлухда (космосда) алемдиз эвел-эхир, тум-кьил ават1а? Гьелбетда, алем, Каинат, вирикаинатдин дараматар – эхир авачирбур я. Каинатар «гравитациядин себетра» ава. Гьатта ч1ехи гъетрени кваз вичелай элкъвена гравитациядин – вичелди ч1угвадай гуждин гьалкъа ч1угунва. Гравитациядин гуж гьакьван зурбади я хьи, и гьалкъадикай гьатта экуьнин нурни хкатзавач. Каинатдин гравитациядин гьалкъа мадни гуж квайди я, ам са шумуд миллиард гъетерин ва алемрин гьалкъайрикай хранва.
Каинатринни вирикаинатрин дараматрин арада «рекьер», «муькъвер» авач. Анжах «гравитациядин себетра» авай т1еквер ава («ч1улав т1еквер»?) И т1еквер кьилди-кьилдин алемриз, Каинатриз, вирикаинатрин дараматриз фидай мумкинвилин зайиф умудар я. Чи «гравитациядин себетдилай» къецевай Каинатар, вирикаинатрин дараматар чун паталди «вич вичевай зат» я (И. Кантан фикир). Абурай кьил акъудун чи кьат1ундин сергьятрилай къеце ава. Виникьил, инсандиз абур гьакъикъатда авайдакай чир жедай рекьер жагъида, «себетдин т1екверай» «килигиз» вирикаинатрин дараматрин терефар (асас ваъ, патан, эч1е хесетар) чириз алакьда. Вирикаинатрин дараматрин арада авай алакъаяр лап зайифбур я, нейтринойрин арада хьтин. И себебдини абурай кьил акъудунин, гакьунин кар, гьам теориядин, гьам алакъайрин куьмекдалди виликди тухун, четинарзава.
Белки, и ихтилатра чна «вирикаинатдин дараматар» гаф «каинат» гафуналди эвезун лазим я, куьз лагьайт1а «гравитациядин себет» анжах каинатрин элкъуьнда арадал къвезва. Амма и белкивили (вероятностди) чи веревирдерин асул дегишзавач. Ихтилат фена к1анда я гзаф кьадар каинатрикай, я гзаф кьадар вирикаинатрин дараматрикай; абурун кьилдинвилиз ва я уртахвилиз махсус т1вар – кьевен (термин) акунни герек къвезва (гзаф кьадар вирикаинатрин дараматриз алемшегьер лугьуз жедат1а?)
Исятда бязи алимри лугьузва хьи, Каинат дат1ана ахъа, генг жезва. Эгер кар гьак1 ят1а, вирикаинатдин дараматдин йукьвай къецихъди ялзавай къуватар къецелай йукьвахъди ялзавай къуватрилай артух я. Амма винидихъ чна гравитациядин себетдикай лагьай фикирар куьгьне зендиниз (вичел игилан илимди шак гъизвай зендиниз) хас я – Каинат къвез-къвез гегьенш жезва ва ахпа садлагьана са нукьт1адиз жем хъижезва. Ахпани, Блока лагьайвал:
Рекьида, гат1унда мад ц1ийи цик1елай,
Давам жеда дегь заманра хьиз вири…
Яъни, ахпа Т1ебиатди ва я Халикьди (абур саки са гафар жезва) мад ич1дилай (нулдилай) эгеч1на миллион-миллион йисара алем теснифунин тежриба давамар хъийида. Маса гафаралди, мад хъиткьинун ва мад Каинат арадал гъун давам хъижеда. Ахпа мад гъетер, галактикаяр ц1ийикьилелай чеб чпивай къакъатиз эхгеч1да. Мад «яру экв» акъатда (амма низ чида, ам Халикьдилай гъейри низ аквадат1а; ва я лап-лап геже фагьумлу беденар чандал къвен…). Мад ахъа жедай Каинат тесниф хъижеда; амма я куьлуь-шуьлуьйра, я умуми зурба зат1ара виликан Каинат арадал атунин гьерекат тикрар хъижедач; им ц1ийи, гена тамам тир, вирикаинатдин дарамат теснифуна ва фагьуми беденар чандал гъунин карда гена акьалт1ай тежрибадин са саягъ (вариант) яз жеда.
Фикирдин и к1алам гена кьат1ундихъ, логикадихъ галаз серес къвезва: аквадай гьалда, гъетер ва галактикаяр зарбдиз къакъатунин сефер («экв яру хьунин» себебди шагьидвалзавайвал) эхир авачиз давам жедач; ам зарбдиз ахгатунин гьерекатди эвезда. Шад фикирдалди лагьайт1а, гуя Халикьди ч1агъан ягъзава: исятда ада ч1агъандин целер гьеле акъажзама; амма мукьвара (гьич миллиард экуьнсарни фидач, акъажзавай целер гравитациядин себетдин «къвалара» акьада) гьерекат элкъвена кьулухъди хкведа.
6. Алем теснифунин «керпичар»: рекъемар, ч1агъан, себет, кьат1ун
(Халикь амалдар я, амма адан ният къени я. А. Эйнштейн).
Алем – зат1арин ва вакъиайрин сад садахъди дуьз ва тамам алакъада авай сигъвал, битаввал я. Ам инсандин фагьумлу кьат1унди ат1анвай математикадин успагьрин (формулайрин) тежриба, к1ват1ал я. Камалдин улубда кхьенва хьи, Халикьди вири зат1ар уьлчмедалди, кьадардалди ва заланвилелди тартибда тунва. Маса гафаралди лагьайт1а, Халикь математик я. Ада теснифнавай Каинат тартиблу я. Анжах инсандин уьмуьр Халикьди кьасухдай тартибда тунач, абуруз чпи чеб тухудай азадвал гун паталди. Чна, инсанри, жуван чирвилелди ва я течирвилелди тарих теснифзава. Тарих гзаф кьадар инсанрин невсеринни ниятрин, хияринни мурадрин. гьерекатринни крарин умуми рекьиз элкъвезва…
Инал кутугай къаравели: Малайикди Халикьдиз арза ийизва: инсанри космосдиз лув гузва, гравитациядинни токдин сирерай кьил акъудзава, компьютерар туьк1уьрзава, мукьвара абуру каинатар туьк1уьр хьунин сирерни чирда.
– Къалабулух акатмир, зи малайик, жува бушлухрин умуми уравненидик дуьзена тушир са член кухтур.
III. Илимдин ва кьат1ундин метафизика
(Метафизика - дегь грек. «физикадилай гуьгъуьниз» – агьвал арадал атунин эвелар анжах хиялра гьисс ийиз жеда, амма тежрибадали успат ийиз ваъ, лугьуз тестикьзавай, вич диалектикадиз акси къайда, метод (философияда).
1. Сциентизмадин идеологиядин кризис – ХХ асирдин нетижайрикай сад
ХХ – асирди «илим инсанриз шаксуз хийирлу я», – лугьудай хиял инсанривай къакъудна. Немсери Освенцимда есиррал тухвай тежрибайри, Хиросимадални Нагасакидал Америкади вегьей водороддин бомбайри, Чернобылдин атом станци хъиткьин хьуни илим гьамиша анжах тамам берекат я, лугьунар махариз элкъуьрна. ХХ – асир дуьнйадин кьве арасатдин – дяведин девир хьана; и асирда са шумуд тоталитарни гьукумат, холокост, пол-потан инсафсузвилер ва инсанар телефдай са шумудни маса кампанияр хьана. ХХ – асирди вири жуьредин идеологияр синагъна. А идеологияр граждан дяведиз ва ГУЛАГдиз, Освенцимдиз, Хирасимадизни Нагасакидиз, Югославия бомбаламишуниз, вири азарда тунвай коррупциядиз, кьилдин ксарин невс паталди гьукуматар чук1уруниз, террористри тахсирсузбурун ивияр экъичуниз элкъвена…
2. Ноосфера ва Интернет
Ноосфера интернетдихъ галаз сад жедат1а? Аламат я: ноосферадиз фагьум компьютердай физва жал, я тахьайт1а анжах чи мефт1едай? Фикирар вири физвани, тахьайт1а анжах камаллубур, инсаниятдин ахлакь паталди лап важиблубур? Эгер, хкягъ тавуна, вири фикирар садхьиз физ хьайит1а, ноосферадин ц1удай к1уьд пай чи мефт1еда чамарзавай ахмакь фикиррай ац1уда.
3. Илим зарбадаваз вилик финин къайда (стратегия)
Эгер чна кьве ц1уд йисан метологиядин бегьерлу камарихъ са кар мад гилигайт1а, гена хийирлу жеда. Заз мукьва я, виридуьнйадин тежриба санал к1ват1на, виликди физвай «SONI» фирмадин электронщикри хкягънавай къайда. Заз мукьва я, вичин агалкьун ц1ийи элемент жагъурун ваъ, химидиз малум тир вири элементар са системада к1ват1ун хьайи, Менделееван къайда. И къайда, зи фикирдалди, инсаниятдиз малум тир вири тежриба санал к1ват1на, алай аямдин метологиядин умуми туьк1уьрат расун паталди кардик кутун лазим я.
4. Методология (тежрибадал ва илимдал асас яз, тежрибаяр тухудай къайда, уюн, амал)
Ингье зи методологиядин кам: гьар гьи зат1 гакьаз хьайит1ани, веревирдерин вад кам ишлемишин. Гьар са мектебдин методологияди гакьазвай вакъиадин анжах са пад ахъа ийизва. Гакьунрин тамамвилихъ агакьун паталди, метологиядин виликан вири тежриба к1ват1на к1анда. Гьелбетда, им наз гвай суса хьиз Иван Ивановичан нерихъ Иван Никифоровичан япар гилигун хьтин хиял туш. Эклектикадикай, яъни чеб чпиз кутуг тавур зат1ар агудиз алахъуникай, азад хьун паталди, агудуниз умуми диб (чи ихтилатда им историзм я) ва алатай методологиядин тежриба агуддай логика (чи ихтилатда – им фагьумунин чарасуз тир вад кам) жагъурун герек къвезва.
Фагьумдин садлагьай кам: гакьазвайда вичин вилик месэла дуьз эцигун; адаз вуч жагъуриз, вуч успатиз к1анзават1а дуьз кьат1унун. (И камуна гакьар ва гакьазвай зат1 сад садалай аслу тушир алакъада хьун герек жезва).
Кьведлагьай кам: гакьазвай вакъиадин ва я зат1унин т1ебиат, эс, къурулуш, туьк1уьр хьун анжах а зат1 ва я вакъиа маса зат1арихъ ва вакъиайрихъ галаз авай ва вич элкъуьрна кьунвай къецепатан дуьнйадихъ галаз авай алакъайрай акваз жеда. (Эгеч1унин социологический ва биографический къайда).
Пудлагьай кам: зат1унин къенепатан къурулушдин эс ва къимет чирун. (Ибур структурализмдин, семиотикадин, микроанализдин сергьятар я).
Кьудлагьай кам: маънадин ва масдин жигьетдай, инсандин ва инсаниятдин уьмуьрдин ихьтияждихъ галаз авай а зат1унин алакъайрин жигьетдай зат1унин эс къейд авун. (Статистикадин, функционально-социологически, прагматически, аксиологически къайдайрин дегьелар).
Вадлагьай кам: вири камарин нетижаяр санал агудна, зат1унин ва я вакъиадин кьилди-кьилди паярикай сагъ са к1алуб, шикилда тун. (И къайдадикай синтетически гьерекатра, т1ебиатда гьалтзавай крарин ва вакъиайрин чеб чпиз къаршивилерин т1ебиат чируна ва абур меслятда тунин карда – «системный плюрализмада» менфят къачуда).
5. Историзмдин менд (принцип)
«Тарих галачиз теория, теория галачиз тарих жедач. Ажах са илим ава – тарих». – Марксан и фикир гьахъ я. Гьисабар «экуьнин йисаралди» кьазвай атрахъни (астрономия) тарихдин илим я. Гьуманитар илимра гьисаб културрин девирралди кьада; ина вичин хсуси историзм ава; адакай кьил къакъудун дуьз туш, гьатта муд хьанвай, «диалектикани историзм Гегелан, Марксан ва Ленинан къударма я» – хьтин лугьунар ават1ани. Литгазетта чапнавай и ц1арарин кирамдиз, белки, чизвачир жеди: гьеле Гегелал къведалди, Гераклит, Сократ, Платон ва масадбур хьтин диалектикар хьанай. Диалектика – алат я. Бати касдивай адакай хийир къачуз хьанач лугьуз, алат гадарун виже къведач. Историзмдин патай авай бажитвили ва вири камарин арадавай социологически т1ебиатдин садвили веревирд (анализ) эклектикадин чк1ай медологиядиз элкъуьриз гудач.
6. «Системный плюрализм»
(Плюрализм - лат. pluralis – гзаф жуьре: 1) философиядин рехъ: агьвалдиз ва я чирвилин дибдиз сад садалай аслу тушир сад ва са шумуд эвел ава («плюрализм» кьевен Х. Вольфа гъана, 1712); 2) демократ сияси къурулушдин к1алуб: халкьдин гьар жуьре синифрин къатариз чпи хкягъай векилрин куьмекдалди хсуси гагьар /интересар хуьдай мумкинвилер ава - сияси парт1ар /партияр, диндин ва маса тешкилатар).
Ак1а вакъиайриз плюрализмдин вилерай килигун лазим я. И фикир, сад садалай аслу тушиз, Л. Столовича, А. Назаретяна ва за жува, Западдани Г. Персинга успатна. Гьахъ лагьайт1а, чал къведалди и гьакъикъатдин ак1авиликай, вичин «Кажузунрай» («Диалограй») аквазвайвал, Платоназ чав авай.
И къайдадин маъна за анекдотдин куьмекдалди ахъайда.
Кьве чувуд хахамдин патав атана. Сада лугьузва:
– Зи къуншиди и верч лацуди я лугьузва-е, ребе. Бес им ч1улавди я эхир.
– Эхь, – лугьузва хахамди,– ч1улавди я.
Муькуь къуншидик хъел акатзава:
– Ам ч1улавди ваъ, лацуди я! Тушни, ребе?
– Эхь, лацуди я, – лугьузва хахамди.
И гьуьжетдин ван атай дишегьлиди гьарайзава:
– Я ребе! Верч санлай гьам ч1улавди, гьам лацуди жеч эхир!
– Эхь, вунни гьахъ я, дишек!
Системный плюрализмди майдандиз ц1ийи девирдин роман акъудна (иллаки Достоевскийдин). Роман са дережа, са къайда хьиз Бахтина вичин «диалогичностдин теорияда» къалурна. Роман жанрайрин арада тек са жанр хьунилай артухни я; роман ч1алари чпи чеб артухарзавай алем я. Бахтинан фикирдалди, романдин эвелди гьа са вахтунда, гьа са чинал уьмуьрдикай са шумуд жуьре фикирар хьун мумкин тирди успатзава; абурукай гьарма сад кьилдин «гьакъикъат» я. И «гьакъикъатар» гьар сад, сад садалай аслу тушиз, чеб тек са гьакъикъатдин дереждай къалуриз алахъда. Амма ихьтин суьгьбет ва я гьуьжет меслятдалди акьалт1 жедач.
Гьуманитар гьакъикъат – гьуманитар илимра анжах са гзаф гьуьжет алай ва жуьрба-жуьр фикиррикай ибарат къайдаяр агудуналди зат1униз ва я вакъиадиз вири патарихъай тамам гьахъ къимет гуз хьун я. Ина тамамдаказ гьахъ са меслягьат жагъурун четин акъвазда. Вири гьахъ меслятар гьакъикъатдиз анжах т1имил-гзаф мукьва хьун мумкин я.
7. Илимдин ч1алакай
Т1ебии ч1ал гзаф вахтара илимдин къуллугъда хьана. Амма къенин аямдин илим паталди и ч1алан сергьятар гуьт1уь ва дар я. Эхиримжи кьве асирда т1ебиатда жезвай физически гьерекатар математикадин куьмекдалди къалурзава; и ч1алакайни илимдин ч1ал хьанай. Амма къе математикадин ч1алан сергьятрани илимдиз дарзава. «Математикадин ч1алан дарвал за рик1ин т1арвилелди гьиссзава»,– лугьузва (Московда хайи американви) машгьур физик Александр Полякова. Гила илимдин ч1ал гьихьтинди жеда? Белки карагунрин (виртуал) гьакъикъатдин къаматар ва я ч1агай к1алубринни къаматрин ч1ал са харусенятдин ч1ал ваъ, илимдин ч1ални жен?
8. Ч1агурзавай гьакъикъатдин алемда к1ус ва битав (герменевтикадин са бязи чешмеяр)
(Герменевтика - дегь грек. гъавурда гьатунин ва гъавурда тваз хьунин алакьун. Теснифдин, кхьей ва туьк1уьрай эсердин эсдиз, маънадиз баян гуз алакьунин теория ва уюн /метод. Ч1агай эсеррин кхьинриз баян гуз ва абурай кьил акъудиз мумкинвал гузвай уюнрал асас хьана, герменевтика ХХ – асирда философиядин кьилдин хилез элкъвена).
Агьвалдин (бытиедин) къанунар: 1) гьакъикъат ава: а) керчек, б) хиялдин (виртуал); б) абурукай ибарат тир – кьветахан; 2) битаввал адан гьар са к1усуна ава; гьар са к1усни битаввиле ава.
Битав зат1уна адан гьар са к1усуникай суракь ава. Халикьдиз (Логос=Лек1в? Вирикаинатдин виликфинин къанун?) вири чида, алемда ва я адан паяра вуч вакъиаяр физват1а, ана авай гьар са беденди вучзават1а. Мефт1едиз вири чизва зи бедендин гьерекатрикай, адан паярин алакъайрикай ва гьар са паюнин т1ебиатдихъ галаз ва Каинатдихъ галаз авай алакъайрикай. И вири алакъаяр чиз, мефт1еди абур идара ийизва я фагьум-фикирдалди, я дегькьат1унда сагъзамай фикир гвачир вердишвилелди. Битавдиз к1усуникай авай и чирвилер, и малуматар я бат1инбур, я загьирбур; я тамамбур, я кимибур; я герекбур, я герек авачирбур жеда… Амма и чирвилер авайдалшак алач.
Муькуь патахъай, туьк1уьратдин гьар са к1усуна сагъ битавдакай тамам суракь ава. Гьар са беденди кьасухдай ва я вердишвиляй, мукьуфдивди ва я къилихдивди, фагьумдивди ва я сур гьерекатралди гьиссзава – алемда са гьихьтин ят1ани битаввал авайди (Логос – Лек1в, Вирикаинатдин виликфинин къанун?); гьар са бедендиз са жуьре чирвилер, кьат1унар, гьиссер ава а битавдакай. Гьа ихьтин чирвал (к1усунай битав акун) герек къвезва са клеткадикай битав са беден расдайла (месела, клонар авунин медицинада).
Харусенятда битавдинни адан к1усунин арада авай алакъа эсердин, теснифдин къене ц1ранвай ат1ди (стилди) къалурзава. Ат1 – эсердин тамамвилин успат, залук, гарант я; эсердин гьар са к1усунай адан ат1 аквада. Ат1 эсер тесниф хьунин гендин туьк1уьрхьун – программа я. Гьавиляй эсердин къиметлувал адан к1усарини хуьзва. Самофракиядай жагъай гъалибвилин гъуц Никадин тимтал сагъдаказ амачт1ани, адан паярай чаз умуми ат1дин устадвал ва тамамвал аквазва.
Гьакъикъатдин биц1и терефрини сагъ зат1унин ва я вакъиадин сифетар, гьерекатар кьат1удай мумкинвал гузва. Ч1агурзавай гьакъикъатдин терефри ч1агай эсер кьат1уз куьмекзава. Герменевтикади ва герменевтикадин гьалкъадин къайда агьвалдин терефрал асас жезва.
IV. Гуманитар месэлайрин метафизика
Дуьньйа жадураг (театр) я, я жадувал ая, я сегьнедай экъеч1.
В.Шекспир
1. Гьуманитар илимра…
Дуьнйадин к1алубар – социал девирдин буьлуьлдай акурвал. Инкъилабди ва синифрин женгери вичик руьгь кутур 30 - йисарин са шаирди лагьана:
Заз аял ч1авалай хуш тушир кукур*,
За аял ч1авалай п1ип1 ч1угваз хьанай.
***
ХХ – асирдин 40 – йисара уьмуьрдикай элец1ай инкъилабдин велед Наум Коржавина а шиирдин лувар квай гафариз ик1 жавабна:
Заз аял ч1авалай к1ан хьанай кукур,
Куьз лагьайт1а, ам тамам тирвиляй.
***
Зун кукурдин (овалдин) месэла тарихдин бинедаллаз гьялиз алахъзава.
***
Кукурдин месэла 1937 – йисуз:
Ада кукур ч1угваз хьайи вядеда
Ягъна кьена ам таквадай дяведа.
Кукурдин месэла 60-йисара (вилик фейи социализмадин девирда):
Галатун течиз, къекъвейт1а эгер,
На генг дуьйадин ахъайда мензер.
Ажебди тушни и дуьнйадин чин,
К1алуб какадиз ухшар я вичин!
Жуьрба-жуьре я алемрин чинар:
П1ип1 пирамиддиз тамам я ухшар.
Дуьнйа ак1а я, адетдинди туш,
Гьардаз кутугай гьендем ава хуш.
***
Кукурдин месэла XX – XXI асиррин уламдал (Урусатда капитализм эцигиззавай девирда):
Вердишзава чун гила манатди,
Расзавач гьендем дуьнйад къуватди.
Вичин уьмуьрда ягъайда кукур
Доллар ч1угвазва гъилелди какур.
Кьат1унич и кар анжах такурда –
Президент ава гила кукурда.
2. Девирдин лишан
Алакьунар авай артист яз ханвайбурукай кубут политикар жезва, политикар яз ханвайбурукай – сулу кхьирагар, карчи идаррикай – усал алимар ва ик1 мадни… Алакьунар авачир ксар авайди туш – вичиз кутуг тавур кардал машгъулбур ава. Гьукуматди, жемиятди гзаф ихьтин инсанриз, чпивай тежедай кардал машгъул тирвиляй, мажибар гузва. Тарихдин гьалари ихьтин крариз рехъ гузва, гьавиляй инсаниятдин макьдин мая даяз жезва; адавай къакъудзава ц1ийи Моцартар, Ньютонар, Линкольнар, Ломоносовар… Моцартакай кубут Ньютон жедай, Линкольнакай алакьунар авачир Моцарт. Инсанар шахматрин кьулуналлай к1алубар я: бязи вахтара шан;дикайни тугъуя жеда. Амма гьар са тугъуядиз вичикай сурагьи жедай сифетар ганвач.
Анжах къайи рик1 са куьнилайни аслу жедач.
Аламат – им т1ебиатдиз табий тушир, т1ебиатдилай аслу тушир вакъиа я, месэла яз: инсанди лув гун, йицелай фин, Исади Лазарал чан хкун.
3. Эдебдин месэлаяр
Эгер ваз жувакай вагьши хьана к1анзават1а, чара касдиз жуван гъиляй вуч писвал къведат1а, гьам ая. Эгер ваз жувакай регьимлу хашкас, къени киши хьун хуш ят1а, Канта лагьайвал: масадав ак1 гат1ум хьухь ки, ваз жувахъ масад гьик1 гат1умун хуш ят1а. Эгер ваз пакди жез к1анзат1а, масадав жувалайни хъсандаказ эгеч1.
***
Къиметрин к1арар. Регьимлу инсан алакьунар авай акьуллудалай герекни я хъсанни, адакай гьам рик1из, гьам чандиз хийир жеда. Алакьунар авай акьуллуди небгет хьунни мумкин я, амма регьимлуди небгет жедач.
***
Альберт Швейцеран фикирдай, ахлакьдин (этикадин) дувулар уьмуьрдал кьарувиле ава.
***
Гунагь – чун ч1уру гуждивди ац1урзавай амал я.
***
Декартан успагь (формула) къе ик1 к1елун лазим жезва: «Зун ягьди кузват1а, зун ава».
V. Касвилин философия
Инсандиз пара кимивилер ава, куьз лагьайт1а
ам эхиримжи йукъуз,
Халикь галатна юргъун хьанвайла ик1еснай.
Марк Твен.
1. Кас
Аристотел паталди инсан эвелни-эвел сияси тесниф я; тушиз хьайит1а, я ам вагьши я, я ам – гъуц.
***
Инсанди уьмуьрдилай арзаяр ийиз-ийиз, адан уьмур физва.
***
Инсан, вичин къайгъуяр ийидалди, дуьнйадин къайгъуяр ийиз алахъда.
***
Дегь девирдин келима: «Баябанлухдай экъеч1ай инсан масад хьана экъеч1да». Инал баябанлухдин чкадал маса гафарни эцигиз жеда: дяве, инкъилаб, ц1ийик1а туьхк1уьрун (перестройка), дустагъ, бейадалат, нагьахъвал, гьакимвал, варлувал…
***
Дегь ксари лугьудай: «Вахтар дегиш жезва, абурухъ галаз – чунни»; «Инсандиз вахтуникай кич1е я, вахтуниз – пирамидрикай».
***
Инсанди, неинки вичин девирдин гуьт1уь сергьятра, гьак1 тарихдани уьмуьрзава.
***
Тарихдин занжурдин са кьили чун алатай вахтарихъ галк1урзава, муькуь кьил алукьзамай вахтариз гадарнава.
***
Инсанар Халикьдинни къанундин вилик барабар я, амай са зат1унин виликни.
***
Инсадин гъилин туьк1уьрунар вири кагьулвилин бегьерар я: къекъвез кагьул хьана – чарх туьк1уьрна, ахпа вилисебет, ахпа машин.
2. Гедонизмдин метафизика.
(Гедонизм - дегь грек. кеф хкудун, кфет; философиядинни этикадин илим. Ада тестикьзава: инсандин уьмуьрдин кьилин мурад ва хъсанвал жуваз гьисслу кеф хкудун ва азиятдикай катун я. И мурад инсандиз т1ебиатди вичи ганва. Гьавиляй кеф гудай вири зат1ар хъсан яз гьисабзава, азият гудай зат1ар – пис. Гедонизмдин диб къадим грекрин философ Эпикура эцигна (чи арадалди 342 – 271 йй.). Гедонизмдин эгеч1ун психология илимдани кардик кутунва).
Са кьуьзуьда, зун са куьнин ят1ани гъавурда твадайла, инсандиз ругуд кфет ава лагьанай: 1) хъун, 2) хъвайидакай азад хъхьун, 3) т1уьн, 4) т1уьрдакай азад хъхьун, 5) ашкъидин лезет, 6) ахвариз фин.
А ч1авуз зун жегьил тир, за и гафарик квай кфетдин (гедеонизмдин) менфят кьат1аначир. Гьатта бязи терефар заз лайихсузбур хьизни акунай. Къе заз и тамам жергедик мад са тереф кухтаз к1анзава: теснифунин кфет, масадан т1еснифар кьабулунин кфет, т1ебиатдин иервал, гуьзелвал кьабулунин кфет.
Мумкин я маса зенд хьунни, алава хъувунин эгеч1уналди, гьамни гьахъ я (Столовича адаз «системный плюрализм» лугьузва). Чирун, кьат1ун ва къимет гун паталди, теснифун ва авсият паталди харж авур вахт гьайиф туш. Инсандин и терефар адан уьмуьрдин кьуш, мефт1един ва алакьунрин девлет я. Амай вири зат1ар чандиз къуллугъзавайбур (рекреация) я, яъни и терефар кьилиз акъудуниз къуллугъзавайбур: чандин сагъвал, гуж, теснифрин гьерекат таъминарун, хуьн. Гьа и чарасуз терефриз чаз вахт пуч ийиз гьайиф къвезва, амма и кар чарасуз я. Гьисслу кфет паталди (эркекди дишек, дишекди эркек кьабулун паталди) харжзавай вахт гьайиф къвезвач, вучиз лагьайт1а и карди инсандин теснифунрин бегьерлувал, алакьунрин син чкажзава; бедендин сагъвал ва гуж артухарзава. Ашнайрихъ* галаз хъсан суфрадихъ харжзавай вахтни гьайиф къведач.
* Чи гафарганра, рахунра «ашна» гафуниз ч1урук1а баян гунар гьалтзава, ам «адахли» гафунихъ галаз какадарзава. Гьакъикъатда «ашна» жуван дуст, сирдаш, са фикирдал алай, са рекье к1валахзавай касдиз лугьуда; килиг: «Эй зи ашна Гьажи-Тагьир!». Етим Эмин. - Ф.Н.
Философрикай садани ихьтин са аламатдин кардиз фикир ганвач. Муций Сцевола* кьурла, душманри адаз ифирна ракьуналди жаза гун кьет1на. Амма Сцеволади вичин гъил кьуьнтуьхъ кьван ц1а туна, кана ракьуц1 хьанат1ани, ада гъил ц1айдай акъуднач; вичиз жазадихъай кич1е туширвал къалурна. Испанви Дон Гуана, «къванцин гъил» кьурла, чан гана. Ик1 вучиз жезва? Инсанрин къилихра, гьиссера икьван къарши тафават хьун квелай аслу я? Дон Гуанан викегьвал т1имил тирни? Адаз кьиникьикай Сцеволадилай пара кич1е тирни? Ваъ. Кар масана ава. Сцевола эркек арсакь (аскер) тир. Дон Гуан – эркек ашукь, яъни кфетдин терефдар, дишегьлидин патав вичиз ашкъидин леззет къачузвай кас тир. Амма т1арвал гьиссерин кфетдин, ашкъи леззетдин далу пад я. Т1арвилин гьисс гьикьван зурба ят1а, ашкъидин леззетдин дережни гьакьван кьакьан я. Дон Гуанан т1арвилин гьиссерин син аск1ан я, Сцеволадин – кьакьан. Сцеволадивай эх жезвай кьадар т1ал, Дон Гуаназ ажал я. Психологияда, физиологияда, медицинада инсанрин жуьрейрин арада жезвай ихьтин тафаватлувилер кваз кьун лазим я.
*Муций Сцевола – кьегьал румви. Клузиядин шарр Ларс Порсенадин регьбердик кваз, этрусскрин арсари Рум (Рим) циц1е турла, са румви гада Гай Муций, маса перемар алук1на, мидяйрин пуназ (пhун – лагерь, стойбище) фена. Адаз Порсена-шарр рекьиз к1анзавай. Амма хатадай ада шаррдин патав ацукьнавай кхьираг кьена. Вич кьурла, Муция вичиз жазадикай кич1е туширвал къалурун паталди, вичин эрч1и гьил ц1а туна, кана. Адан вик1егьвилел гьейран хьайи Порсена-шаррди гададиз уьумуьр багъишна, ам ахъайна. Гьа ч1авалай гададал «сцевола», яъни «чаплахъан» лак1аб акьалтна. Ренессанс девирдин културда Муций Сцевола вик1егьвилин, эх авунин, рик1к1евивилин, барка алай ибрет яз кьабулнава. Адан къурбанд гьатта Христодин къурбанддиз тешпигь ийизва. (Вири алавайра мазардин баянар гузва. - Ф.Н.).
***
Жувалай къецелай физвай крар, вакъиаяр дегишариз тежерла, са илаж ава: жуван уьмуьрдиз гьахьун, жуван крарал машгъул хьун, жуван теснифиятриз гьахьун. Бахтсуз уьлкведани бахтавар хьун мумкин я, эгер жув вердиш хьанвай уьмуьрдихъай галуч1из алакьайт1а, жемиятдин, гьукуматдин къайгъуйривай яргъаз хьайит1а, дегиш жезвай сиясатдин ц1ингавар кваз такьурт1а; абурукай фикир ч1угуналди, жуван рик1 т1аруналди са зат1ни дегиш жедач (валай са зат1ни аслу туш), а фикирри анжахъ ви кьил кук1варда. Амма зи аямдин инсанрилай ихьтин кар алакьдач; халкьдин къайгъуйрикай, гьукуматдин месэлайрикай, инсаниятдин пакад йикъакай фикир тавуна, кьилхуьн чаз хас туш. Пудкъадлагьай йисарин аям сияси ва саци (жемии) аям тир, гьайиф хьи (белки, бахтунай!) ам тарихдин сегьнедилай эляч1завай аям хьана.
***
Мукьвара виридаз аквада: ягьзувили хъсанвал гудач. К.Чуковскийди лагьайвал, «намус кваз хьун жуваз хийир я».
***
Къайда ва кьадар инсан паталди вич тухунин хата авачир ва бегьер гъидай рехъ я.
***
Тусовкаяр ва телетусовкаяр – културдин ваякьан ва ялакь теснифчияр, чеб жемиятдиз акун тавунихъай кич1евиляй, рамагриз к1ват1 хьун я.
***
Генийдин уьмуьр вичин къенепатан сергьятра агакь тийизвай уьмуьр я (чк1айвилелай артух я адан уьмуьрдин сересвал ва тамамвал). Леонардодинни Рафаэлан, Моцартанни Пушкинан уьмуьр гьахьтинди хьана.
***
Алай аямдин инсанда, адан жазданда, адан эдебда Ломоносован пуд ат1ни хьана к1анда: кьакьан, юкьван, аск1ан. Эгер инсанди гьамиша кьакьан ат1 кьурт1а, ам гьакъикъатдивай яргъа, гандаз, кьама ялар авайди хьиз аквада. Эгер аск1ан ат1 кьурт1а, ам ягь-эдеб авачирди хьиз аквада. Юкьван ат1 кьунвайди и кьве эч1ен девлетрикайни магьрум жеда. Алай аямдин инсан вири ат1рикай пай авай кас я; яъни ам и пуд ат1дин деринрани ава; ам лазим кьадарда кьакьан, юкьван, аск1ан ат1ра хьана к1анзава; чкадилай ва вахтунилай, сересвилелай ва вакъиадин игьтияждилай аслу яз, вичин руьгьдин ва бедендин мумкинвилерилай алакьдайвал. Гьар жуьре ат1дин терефар азаддаказ агудун – им къенин йикъан тагькимун я. Ат1дин барабарвал сагърай!
***
Садлагьана машгьур жез к1ан ят1а, «Титаник» хьиз батмиш хьун, Герострата хьиз ибадатханадиз ц1ай ягъун, я тахьайт1а жува жув вири ягь-намус квадарна тухун, вири крарик т1иш хуькуьрун, инсандин яб чухвадай гафар лугьун, телевизоррин чинрилай квахь тавун герек жезва. Халикьди вичи яргъазрай ахьтин машгьурвилерикай, гьатта бязибур, гьанихъди ялиз, чпин мурадрив агакьзават1ани.
***
Къе гзаф илми зендери ва успатри къейдзавайвал, чилел инсан маймунрин бегьердикай хьанач, уьмуьр космосдай атана, ва я анай атайбурун генрин тежрибайрин нетижа хьана. Кьве и терефдинни зайифвал ам я хьи, инсан арадал атунин кар абуру чилин сергьятрай маса планетрал акъудзава.
VI. Социал (саци) философия
К.Маркс: пролетарийриз, чпин занжуррилай гъейри, мад квадардай са шейъни авач; къачуз абурувай вири дуьнйа жеда.
Хашпара динда: ажал течир азба квадарна, вири дуьнйа къучуникай инсандиз вуч хийир ава?
Ф. Достоевский: аялдин нагъв авадарна, дуьнйа бахтлу ийиз жедани, ва ахьтин бахт къениди женни?
1. Сацидин (жемиятдин) умуми т1алабунар (умуми социал постулатар). Гуж акьалдариз гьукуматдиз кьилдин ихтияр хьун герек я, амма и кар кьиле тухунин лазимвал ават1а, ам къанундал асас хьана к1анда.
***
Карл Ясперса лагьана: «Дуьнйада вири патарихъай дуьз къайда хьун мумкин туш. Адалат, гьялун авачир, ак1а месэла яз амукьзава». Алава: адалатдихъ ялун уьмуьр паталди лап герек кар я.
***
Оруэлла, Гитлер гьукуматдин кьилиз атунин ва дуьнйадин Кьведлагьай дяве гат1унин себеб, Германия Садлагьай дяведа магълуб хьун ва и вакъиадикди халкь дарвиле гьатун яз гьисабзава. «Эгер гьамиша гатазвай киц1и, вич занжурдай ахъа хьайивалди, куьн к1асун, мягьтел жедай кар туш». Оруэллан и фикир къ;ни хциди яз ама.
***
Маркса лагьанай: гьар са халкьдиз вичиз лайих гьукумни жеда. Аквар гьаларай, кар масак1а я: гьукумар, гьукуматар вири тамам туширбур я; гьич са халкьни авач хьи вичин гьукумдиз лайих тир. Муькуь патахъай: халкьди ахьтин гьукум туьк1уьрда хьи, халкь вич туьк1уьрдай.
***
Инсанар тек я, вучиз лагьайт1а мукьвавилин муькъвер эцигдай чкадал, абуру къакъатунин паруяр эцигзава.
***
Гьар гьи идардин хьайит1ани кимивилерикай жемият азад яз хьун герек я.
***
Илит1завай хъсанвал писвилиз элкъведа.
***
Э.Фромма лагьанай: азадвал ава «квекай», азадвал ава «вуч паталди».
Жемиятда къайда, адалат к1вачерик кутуна арадал атай пасак1 къурулушар мягькем жеда. Т1ебитда микроб филдилай вик1егь я. Ракетринни бомбайрин хар къурнат1ани, Саддам Гьуьсейнан гьукуматдик геждалди чан кумукьнай.
Фашист фикиррин ва пасак1 тешкилатрин уьмуьрлувилин сир адалат, къанун авачир къурулушар мягькем хьуна ава. Урусрин кьушунар Берлиндин патарив гвайт1ани, Пудлагьай Рейх чк1анвайт1ани, немсерин гьукуматдин машинди к1валахзамай – вермахтди дяве тухузмай, гестаподи дустагъра твазмай, дуванханайра дуванзамай, са низ ят1ани жаза гузвай, са ни ят1ани орденар ва чинер къачузвай, гьатта и крарикай са кфетни амачирт1ани…
***
Алай аямдин инсаният – им ругуд миллиард инсан я. Амма алай аямдин инсаниятдин ивида, мефт1еда, яшайишда, къилихра, эдебда вири пудкъанни ц1ерид миллиард кас яшамиш жезва, ругуд (ва я к1уьд) агъзур йисарин тарихда хьайи.
***
Руьгьдин гуж квахь тийизвайди къалурзавай къанун къейд авун лазим я. И кардив «отказник» Натан Щаранский мукьва хьана. Дустагъда ацукьнавайла ада руьгьери чпи чпихъди ялзавайдакай ва уьмуьрдиз руьгьдин гужди зурбаз таъсирзавайдакай хияларна: «Къе вуна вучзават1а, ада уьмуьрдиз таъсирда пака, виш йисалай, агъзур йисалай». Кхьинар кудач, лагьай фикир гелни татуна квахьдач.
***
Техникади дяве кьегьалвиляй кфирвилиз элкъуьрна. Ахиллаз дяве гьунар тир. Т1ип1т1ипдал т1уб илисна, дуьнедин а кьиле авай шегьер ва я гьукумат тергзавай ракетчик кич1ерхъан хьунни мумкин я. Дяведин эдебдин, ягьдин гьав дегиш жезва. Вольтеран фикир са ихьтин терефди вичел желбна: вичин хушуналди дуьнедин а кьилевай китайдин мандарин пуч авур касди вич гьик1 гьисс авун мумкин я (адан ягь гьихьтинди хьун мумкин я)? Ракетрин ва ядердин яракьди фагьумдин и экуь месэла йикъан важиблу месэладиз элкъуьрнава. Иналди Вольтера эдебдин фелекда, Лобачевскиди геометрия ахъагъай хьтин важиблувал авай, вилик жергедин ц1ийи фикир гъана.
***
- Лук1ран мурад вуч я?
- Азад хьун.
- Ваъ, лук1арбан хьун.
И камал фикирди урусатви гзаф олигархрин (Абрамовичан, Мамутан, Потанинан ва масабурун) кьисметра хьайи крарин баян гузва.
XIX – асирда сиясат инсандин кьисмет тир, XX – асирда ам инсандиз кхьей кьадар хьана, XXI – асирда сиясат инсандин ву-дегь (яъни гьикайт1ани кьилел къведай бела) хьанва.
Дуьнйа гьихьтинди я?
Будда ала гележегдин гирведал,
Уьмуьрдин кам – ам гьадан я мешверат.
Вири зат1ар къвезва тахьай чкадай,
Гьа чкадиз мад хъфизва таквадай.
Уьмуьр бела я, бела я, бела я.
Садрани рагъ хкведач, рагъ ала я.
Эгер рагъ мад кайит1ани хатурдай,
Къайи хъуьт1уь гьар сефер ам хъукъурда.
Кучудда ам чилавдик. Рагъ ала я.
Мад алукьда ч1ав бела я, бела я.
Садрани рагъ хъижедач мад бегьемдиз,
Егъипатан мич1 аватда алемдиз.
2. Сияси философиядикай къейдер
Гьар са миллетдиз вичиз к1андай жуьредин кьилдинвал къачудай ихтияр ава, – лагьай Ленинан ва Совет1 конституциядин кьилин фикир шак алайди я. Я Англияда (Ольстер), я Францияда (Корсика), я Бельгияда (фламандвийри кьилдинвилихъ ялун), я Канадада (Квебек), я Испанида (баскар), я Индияда (Кашмир), я Испанияда (Каталония) ва я маса ихьтин къал алай чкайра санани миллетриз чара жедай ихтиярар гунал рази тир, рик1 хъуьтуьл политикар авач. Ихьтин фикирдал Западда, анжах СССР ва Югославия чк1уруникай, Сербиядихъай Косово галудиникай ва я Чечня Урусатдикай хкудуникай ихтилат фидайла, чан акьалтда. Амма Гуржистандикай хкеч1ун паталди абхазрин ва лефпатан осетинрин ихтияррикай, Молдав республикадикай хкеч1ун паталди Приднестровиядин ихтияррикай лугьудайла, мадни миллетриз кьилдинвал къачудай ихтиярар авайдакай кисда. Ихьтин вахтара я миллетрин т1алабунрин, я халкьдин референдумрин ванер къведач. Гьа им я Ленинан ва Сталинан къайда, и къайдани Америкадин прагматизмдин (Дьюидин) философиядихъ галаз кьазва: яъни анжах жуван сиясатдин программадихъ галаз кьазвай зат1ар дуьз я.
Президент В. Путина СССР чк1ун дуьнйадин мусиббат я лагьанай. Им Урусатдин ва парт1 (союз) республикайрин халкьар паталди еке бедбахтвилиз элкъвена; Шарикован гафаралди, а республикайрин кьилевай къатариз бахтуни тежер кьван гана. И кар дуьнйа паталдини бедбахтвал хьана: СССР амайт1а, дуьнйада XX – асирдин эхирра ва XXI – асирдин эвелра хьайи кьван диливилер кьиле фидачир; Белграддал бомбаяр къурдачир, СШАдивай Иракда вичин къундармаяр кьиле тухуз жедачир, «Аль-Къайда» дестедивай террор тухуз жедачир ва ик1 мад.
Кьилин субъект* ва гьукумат туьк1уьрдай вири ихтиярар авайди анжах эл, халкь, миллет я. 90-йисарин эвелра СССР битав са гьукумат хьиз хуьн паталай советрин халкьди (86 %) сесер гана. И вакъиадилай гуьгъуьниз СССР чк1ун къанунда твазвай Беловеждин, Верховни Советрин, президентрин къарарар ихтияр авайбур, гьахъ квайбур яз гьисабиз жедач.
* Субъект (философиядин) – вичик крарин ва я гьерекатрин зиреквал квай кас, к1ерет1, к1ват1ал, жемят, халкь.
Левада-цетрди, СССР хуьн паталай хьайи референдумдин 15 йисаз талукь яз, «СССР к1вачел ахкьалдар хъувуниз гражданар гьик1 килигзава?» – суал кваз жузунар тухвана. Нетижа ик1 акъатна: эгер къе ихьтин референдум тухванайт1а, разивилин сес гузвайбурун кьадар 1991-йисан референдумдин рекъемдиз мукьва жедай. Къе 60% гражданриз Советрин Союздал чан хкиз к1анзава. Чи Конституцияда къейднавайвал, властдин къуват анжах гзаф миллетрин урусатви халкь я; гьавиляй адан арзу – вири халкьар-миллетар азад республикайрикай ибарат тир парт1диз (союздиз) к1ват1 хъувун – жемиятдин вири сагъ демократ къуватрин мурад хьун лазим я.
– Бес «поезд фена» алатнава эхир, – лугьун мумкин я бязибуру. – Къе чавай вуч ийиз жеда?! – Дуьз ва камаллу фикир я: «СССР чк1ун гьайиф татайдаз рик1 авач, ам к1ват1 хъийиз алахънавайдаз – кьил». Амма чаз ихьтин гафарни чида: «Хуррамбурун ахмакьвилиз чна мани лугьузва, хуррамбурун келлегуьзвал – ингье уьмуьрдин камал!». Ихьтин «хуррамбурун ахмакьвал» китайвийриз хас я. Тайвань Китайдикай чара яз гзаф йисар я. Амма зур асир, гьатта асирни «Цавун к1аник квайдан» (ик1 Китайдиз лугьузва) уьмуьрдин са легьзе я. Тайван вичивай квахьайла, Китайди гьич са йукъузни, са легьзедани рик1елай ракъурначир – и къурамат вичин хсуси дегьел тирди. Йикъалай йикъуз, йисалай йисуз халкьди вирида санал садхьиз тикрарзавай гафуниз суьгьуьрдин хьтин аламатдин гуж жеда. Арифдарри лугьуда: «Гафуни рагъ акъвазарда, гафуналди шегьерар чук1урда». Гьич са декьикьадани шак тийин хьи, мадни са шумуд агъзур-агъзур гъилера и мурад дуьа хьиз тикрар хъижеда: «Тайвань Китайдин к1ус я!» Гьич са шакни алач, фад-геж и мурад кьилиз акъатда – Тайвань Китайди вахчуда. Им тушни бес миллет паталди вижевай тарс !*
* Лезги халкь вири санал хъижеда! – и фикир гьар са лезгиди вичин рик1е пак дуьа хьиз дат1ана тикрарун герек я. – Ф.Н.
Гьелбетда, «Садтир ва пай тежедай Урусат» рас хъувун паталди гьич са жуьрединни къуватдин ва яракьдин эгеч1унар виже къведач – стхайрихъ галаз анжах алчахри дяве тухуда. Амма Урусатдиз сабур герек я, вири стха халкьар (чпин идаррин акьулда авачир) и фикирдал къведалди. СССР чк1уникай менфят миллетрин кьилевайбуруз хьана, халкьаривай вири квахьна. «Садтир ва пай тежедай Урусат» – им тек са Деникинан фикир ваъ, вири «лацу гьерекатдин» фикир тир; и фикирдиз «ярубурни» акси тушир. И фикирдал гьам Корниловавай, гьам Сталинавай разивилин къулар ч1угваз жедай.
СССР-дихъ гъалат1ар, кимивилер, инсафсузвилер гзаф авай (дуьз лагьайт1а, маса гьукуматрилай артух яз ваъ!); амма, бязи гьукуматрив гекъигайла, хъсанвилерни пара авай (пулсуз гузвай юкьван ва кьилин сифетрин чирвилер, илим йигиндаказ вилик фин, медениятдин векилрин крариз лайихлу къимет гун, инсандин, хзандин, жемиятдин, халкьдин уьмуьрда кьилин ва михьи мурадар хьун, пакад йикъахъ агъун…).
Гьелбетда, цензурайрин гьайбатар, ч1агай сенятдин векилрал гуьзчивал тухун, «Прагадин гатфариз» к1ур гун – ибур вири еке вагьшивилер тир. Амма и тахсиркарвилер къенин девирдин тахсиркарвилерин вилик аялрин шандакьар хьиз аквазва: НАТО-дин къуватри Белградалд бомбарин хар къурун ва масабур… И крар «къайи дяве» акьалт1айдалай кьулухъ, ц1ийи девирда кьиле физва. «Франфуркдин философ мектебдин»* кьилин фикирдал, Д.Лихачева ва са бязи дисседентри лагьай акахьунин (конвергенциядин) идейрал (яъни соцализмдин артуханвилер базардин экономикадин мумкинвилерихъ галаз кут1унал) СССР-ди вахтунда амал авунач; вичин гъиле тарихди гайи кьенер квадарна. Гьа и рекьяй Китай фена, дуланажагъда ва экономикада и гьукуматди зурба агалкьунар къачуна.
*«Франкфуртдин мектеб» – алай аямдин индустриал жемиятдин критикадин успагьи, ц1ийи марксизмдин са хел я. «Франкфуртдин мектеб» – и т1варц1ик, адет яз, Майндал алай Франкфурдин социал гакьунарзавай Институтдихъ галаз алакъа авай макьрагар к1ват1зава (амма и макьрагар чеб и т1варц1ик садрани к1ват1 хьанач). И мектебдин терефдаррин гьисабралди, буржуаз синифдин жемият къе синифсуз битав тоталитар ибардиз элкъвенва. Ихьтин теснифда инкъилаб фикирар ва гьерекатар авун анжах къерехдавай интеллигентрал аватзава. Алай аямдин жемият технократични я, ада СМИ-дин куьмекдалди халкьдин гегьенш къатара тапан хиялар, пч1и ва ахмакь, анжах невсиниз герек тир, пасак1 меденият чук1уруналди уьмуьрзава.
Журналистри кич1ерар гуз гирнагъзавай тоталитаризмдин са гелни ХХ-асирдин 2-паюнин СССР-да хьанач, гьатта бязи вахтара туьнт хьайи адан къенепатан ва къецепатан сиясатдизни килиг тавуна. Са гьукуматни ихьтин залан парцик акатнач, СССР хьиз. «Къайи дяве» и кардин виле акьадай шагьид я.
Конвергенциядал (уьмуьр тухунин рекьер ва базардин мумкинвилер сад авунал) аслу яз, тухвана к1анда ихтилат СССР к1вачел ахкьалдаруникай, сих ва пай тежер Урусат к1вачел ахкьалдаруникай. И карда, вири инсанперес, ватанперес, акьуллу ва кфетлу (яракь гвачир) къуватар агудна, лугьун герек я хьи, чаз ислягь рекьералди ва мумкинвилералди Урусатдиз адан виликан къуват, гуж, баркаллувал, битаввал ва пайиз тежервал хкиз к1анзава. Чахъ кьадар авачир кьван сабур хьана к1анзава са шумуд йисара эхун паталди, тарихдин лазим са йугъ къведалди. Урусатдик акахьиз хуш авай гьич са халкьни чна яргъаз авун дуьз туш.
2. Урусат – алукьа-къарагъа (Ванька-встанька)
Гьич са зат1ни гел галачиз квахьдач. Аквадай гьалда, такьат хуьнин къанунди тарихдани к1валахзава. Хрущева гъайи «чимивал» терг хьайиди хьиз хьанай. Амма ваъ! А вахтуни, вичин артуханвилер ва кимивилерни кваз, перестройкадиз еке таъсирна ва иниз застойдин ва Сталинан вахтарин гьам хийир, гьам шийир гъана. Миллетпересри лугьуда: «чина» хъсан я, «абуруна» пис я. Европапересри лугьуда: «ана» хъсан я, «чина» пис я. Амма вири санлай къачурла, дуьнйада виче виже текъведай гьал ава, гьина икьиз, гьина жимиз экъичнавай кимивал ава.
Урусатдин медениятдиз татугайвилерикайни хийир хкудиз чир хьанва (са цуькведилай гъуьлягъди агъу, ч1ижре вирт къачудайвал). Тоталитаризмди Гумилев, Мандельштам телеф авуни шаирдин гафунин син хкажна, и гафуниз къимет гьуьрмет гъана. Урусатдиз дуьнйа вилик финин рекьерикай чара тир рехъ авач; герек, и рехъ чи яшайиш, меденият, кьенят чук1ур тийидайди жен .
Урус ч1алай мезе авурди Фейзудин Нагъиев
(Перевод с русского на лезгинский Фейзудина Нагиева)
2010.
ГАФАРГАН, четин ва ц1ийи гафариз баянар
(СЛОВАРЬ трудных слов и неологизмов)
Авсият общение
Азба душа умершего
Ак зеркало
Алем вселенная, мир
Ац1 полнота, наполненность
Агьвал бытие
Ак1а` 1) сложный, трудный, неразрешимый, безвыходный; 2) сорт грецких орехов с трудно вытаскиваемыми ядрами
Ара эра, эпоха
Арас военный
Арасат война
Арс воевода, князь
Арсакь воин
Арх главный
Ас основа
Асас основной
Атрахъ мир звезд, планет; астрономия
Ат1 стиль; стило
Ах малая родина, родная земля
Ахлакь нравственность, культура внутренная, этика
Ахьун, хьун быть
Ашна соратник, единомышленник, приятель
Ац1 объем, водоизмещение
Бажит контроль
Барка слава, добродетель
Бушлух безвоздушное пространство, космос
Буьлуьл лупа, увеличительное стекло
Веревирд анализ
Вилиганар очки (на глаза)
Вил-т1уб авун исследовать; вил-т1убзавайди исследователь
Ву-дегь фатум
Гагь интерес, выгода
Гакь исследование
Гакьар исследователь
Гакьун исследовать; случайно напороться, находить
Гандаз напышенный, горделивый
Гат1умун подступать, приближаться, относиться
Гат1унун начинать
Гаф: чрай гаф афоризм; дерин гаф глубокомыслие; даяз гаф не значащее слово; генг гаф слово в широком смысле; кьакьан гаф высокий стиль; аск1ан гаф низкий стиль
Гигин тайно исследовать; узнавать
Гиги исследователь; следователь
Гуж сила, насилие, мощь
Гъетерин суьруь Млечный путь
Гьав пространтво
Гьакь сущность
Гьед удовольствие
Гьендевар вилериз таквадай лап яргъа чкаяр
Гьендем вместимость, объем
Гьукум правительство; гьукумдар правитель; гьукумат государство
Гьуман, гьуманитар гуманитарий; гуманитарный
Гьяз интерес; желание
Дегьел территория, район, предел
Дегьелар пределы
Егъипад Египет
Жаду лицедей, актер, артист
Жадураг театр, лицедейство
Жаздан душа живого
Жем хьун скопиться, сосредоточиться, спрессоваться
Жемият общество; жемят жители определенного населенного пункта
Жумла предложение
Зарар зло
Зат материя
Зат1 вещество, предмет
Зенд гипотеза
Зирек активный
Ибрет пример
Идар руководитель, правитель
Идара учреждение,
Идарат правительство
Ик1есун создавать
Ихтилат монолог, беседа
Ич1 пустота; нуль
Калам Слово Бога
Каркам (гуьркем) выдающийся (своими знаниями или делом)
Кауна вселенная, мир планет
Качузун диалог
Келима изречение, выражение, оборот
Кукур овал
Култур культура
Кhун лагерь, стоянка, город
Кхьар литература
Къени киши добропорядочный прихожанин (посещающий церковь)
Къурулуш структура
Кьат1;н сознание
Кьат1унин манар метапозиция
Кьват аргумент, довод в чью-то поддержку; кьват гъун привести аргумент
Кьевен термин
Кьенят экономика.
Кьуш содержание
К1алуб форма
К1алх предсказатель
Лек1в логос
Макь мысль
Макьраг мыслитель
Макь;н философия
Мазар (мезер) переводчик
Мезе перевод
Мела мелодия
Менд принцип, точка зрения
Мешвера, мешверат занятие, деятельность
Мич1 тьма
Нвегь синтаксис (араб. негьв)
Парт1 союз, объединение
Пасак1 низший, простейший, несовершенный, низкоорганизованный
Пhун стойбище, лагерь
Сагафар я одинаково, тождественно.
Сарф морфология
Саци живущие в одном месте и связанные общими интересами люди; общество (см. тж. жемият)
Серф рациональный; серф авун экономно, рационально применять
Синагъ испытание, синагъун испытать; синагъчи испытатель
Субут аксиома; теория
Суй образ
Сурагьи роскошная красавица, королева красоты
Суьгьбет разговор, повествование
Такьат энергия, мощность
Тафсир прямое толкование
Таъвил иносказательное толкование
Т1ебят природа человека, внутренний мир (но Т1ебиат природа)
Теснифият творчество
Тугъуя шаррдин паб, шарр дишегьли
Туьк1уьрат создание, система
Т1ип1т1ип1 кнопка, включатель
Успагь формула
Успагьи 1) иерди; 2) теория, изящное положение, система
Успат доказательство
Уюн способ, метод; илми уюн метода; методология
Фелек сфера, небосвод
Халикь Создатель, Творец
Харусенят искусство
Хашкас христианин
Хийир добро, польза
Химиц химический
Химии химия
Хралух структура; строение; сплетение
Ак1а сложный; трудный
Цили 1) сложный, усложнённый; 2) составной, составленный из многих фрагментов, частей
Циц1е тун настигать, припереть к краю
Цуьк, нукьт1а точка
Чирав знаток, знающий, ученый
Чирвал знание, образование
Ч1ав время
Ч1агай кхьар художественная литература
Ч1агурат художественный, созданный мир
Ч1агур суй художественный образ
Ч1ангур художник
Шан; пешка, незначительная фигура
Шира картина
Шти простой
Эв интонация
Эдеб мораль; эстетика
Экуьнсар световой год
Эрел возрождение
Эс суть, существо
Эслу существенный
Эч1ен пограничный, побочный
Ягънагъ интрига
Ягънагъдар интриган
Яъни то есть.